Salu za mu Nyengo Yakale na Mitundu Yake

BAIBOLO likutiphalira vinandi vyakukhwaskana na masitayelo, mitundu ya salu, na vyakuvwara ivyo ŵanthu ŵa mu nyengo yakale ŵakavwaranga.

Ndipouli, Baibolo ni buku la masitayelo gha vyakuvwara yayi. Kweni ivyo likulongosora vikovwira ŵaŵazgi kuwona nkhani za mu Baibolo kuŵa zanadi na kusambirapo pa ivyo vikacitika.

Mwaciyelezgero, mu Baibolo muli nkhani ya vyakuvwara vyambura kukhora ivyo Adamu na Eva ŵakasona kufuma ku mahamba gha mkuyu na kuvwara mu ciwuno. Kweni pamasinda Ciuta wakaŵacitira “minjilira ya vikumba” iyo yikaŵa yakukhora.—Genesis 3:7, 21.

Kweniso mu Exodus vipaturo 28 na 39 muli nkhani zakukhwaskana na vyakuvwara ivyo musofi mukuru wa Israyeli wakavwaranga. Vyakuvwara ivi vikaŵa cakuvwara ca mukati ca bafuta, munjilira utuŵa, mkhuzi wakulukika, cakuvwara ca mawoko ghafupi, efod pamoza na capacifuŵa, mphumphu na ciphapha cake ca golide. Tingamanya umo vyakuvwara ivi vikaŵira vyakutowa, para tingaŵazga umo Malemba ghakuvilongosolera.—Exodus 39:1-5, 22-29.

Vyakuvwara vya nchimi Eliya vikaŵa vyapadera ndipo ŵanthu ŵakamumanyanga luŵiro para ŵalongosora umo wakawonekeranga. Ŵakatenge: “Munthu wa cakuvwara ca weya, ndipo wakavwara nkhwamba ya cikowa mu luwunda lwake.” Vilimika vinandi ivyo vyajumpha ŵanthu ŵanyake ŵakaghanaghananga kuti Yohane Mbapatizi ndiyo ni Eliya, panji cifukwa cakuti vyakuvwara vyake vikayanangako na vya Eliya.—2 Mathemba 1:8; Mateyu 3:4; Yohane 1:21.

Salu na Mitundu Yake Baibolo likulongosora makora  salu izo ŵakasonanga vyakuvwara, mitundu yake, na umo ŵakadayiranga, kusazga, kuluka, na kusona. * Salu zinandi izo zikuzunulika zikafumanga ku weya wa viŵeto na ku twakumera tunyake twakucemeka flax. Abelu wakacemekanga kuti “muliska wa mberere.” (Genesis 4:2) Tikumanya yayi usange Abelu wakaŵetanga mberere izi na cilato ca kutorako weya wake, cifukwa Baibolo lindayowoyepo. Vyakuvwara vya bafuta ivyo vikuzunulika kakwamba mu Baibolo ni ivyo Faro wakavwalika Yosefe. (Genesis 41:42) Baibolo likuyowoyapo yayi kuti Ŵayuda ŵakavwaranga vyakuvwara vya thonje, kweni vikaŵako kwamba kale ku vyaru vya ku Middle East.

Para ŵasazga flax pamoza na weya wa mberere ŵakapanganga wuzi uwo ukaŵanga wakupambanapambana ukuru wake. Wuzi uwu ŵakalukiranga salu. Wuzi na salu ŵakavidayanga kuŵa vya mitundu yakupambanapambana. Ndipo salu izi ŵakazidumulanga mwakuyana na msinkhu wa uyo wavwarenge. Kanandi vyakuvwara  ŵakavidoŵanga na wuzi wakupambanapambana, mwakuti viŵe vyakutowa comene na vyapacanya.—Ŵeruzgi 5:30.

Dayi wa buluu, muchesamu, na muswesi comene wakuzunulika kanandi waka mu Baibolo. Ŵaisrayeli ŵakalangulika kuti ŵaŵike ‘kamkhuzi kafipa nga ni mtambo,’ mu mphepete mwa vyakuvwara vyawo kuti ŵakumbukirenge ubwezi wawo wapadera na Ciuta wawo, Yehova. (Maŵazgo 15:38-40) Mazgu Ghacihebere ghakuti tekheʹleth, uwo ni mtundu wa buluu, na ‘ar·ga·man’, kanandi ghakung’anamulika kuti “uchesamu.” Mitundu iyi ndiyo yikaŵa ya vyakuvwara vya musofi mukuru kweniso ya vitoweskero vinyake vya mu cihema na mu tempele.

Salu za pa Cihema na pa Tempele Apo Ŵaisrayeli ŵakaŵa mu mapopa ŵakasoperanga mu cihema, kweni pamasinda ŵakasoperanga mu tempele ilo likaŵa ku Yerusalemu. Ntheura, nchakupulikikwa kuti mu Baibolo muli fundo zinandi zakukhwaskana na salu izo ŵakatozgeranga pa cihema na pa tempele ilo Solomoni wakazenga. Padera pa salu na mtundu wake, tikusangaso fundo zinyake zakukhwaskana na umo ŵakalukiranga, ŵakadayiranga, kusona, na umo ŵakadoŵeranga salu za pa cihema kweniso makatani.

Mwakulongozgeka na Ciuta, Bezalelu na Oholiabu pamoza na ŵanalume na ŵanakazi ŵanyake, ŵakafiska mwakugomezgeka mulimo wapadera wakuzenga cihema cakusoperamo Yehova. (Exodus 35:30-35) Vinthu ivyo ŵakeneranga kuzengera cihema vili kulongosoreka makora mu cipaturo 26 ca buku la Exodus. Mwaciyelezgero, salu zakutowa za pa cihema zikalukika na “salu zakujalira khumi za bafuta wakupota muweme, na thonje lifipa nga ndi mtambo, na liswesi nga ndi ndopa, na liswesi cee.” Zinandi mwa salu izi ŵakwenera kuti ŵakafuma nazo ku Eguputo. Ŵakapika ulongozgi wapadera wa umo ŵangapangira makatani ghakukhora na kulukapo ŵakerubi, ndipo salu iyi yikapaturanga “malo ghatuŵa na malo ghatuŵa comenecomene” agho ghakaŵa mukati mwa cihema. (Exodus 26:1, 31-33) Ulongozgi uwu ukapikaso ku awo ŵakanozganga salu za pa tempele ku Yerusalemu, mwakulongozgeka na Themba Solomoni.—2 Midauko 2:1, 7.

Mwakuyana na fundo izo zili mu Baibolo, tikuwona  kuti kale Ŵahebere ŵakagwiliskira nchito mwamahara vinthu ivyo ŵakapika. Kufuma pa nkhani iyi, tikuwona kuti kale ŵanthu ŵakavwaranga mwawuvwawuvwa yayi. Kweni ŵakavwaranga malaya ghakutowa gha masitayelo ghakupambanapambana mwakuyana na nyengo, vyakucitika kweniso umo munthu wakasangiranga.

Baibolo likutiphalira kuti Ŵaisrayeli ŵakapika caru ciwemi “caru cakuzara na suru na uci” kuti ŵakhalengemo. (Exodus 3:8; Duteronome 26:9, 15) Ŵaisrayeli ŵakasangwanga na vitumbiko para ŵalutilira kusopa Yehova, Ciuta waunenesko. Ŵanthu ŵakaŵanga na umoyo uwemi, ndipo ŵakaŵanga ŵakukondwa kweniso ŵakukhorwa. Mwaciyelezgero, Baibolo likutiphalira kuti: “Ŵayuda na Ŵaisrayeli ŵakakhala makoraghene, munthu yose musi mu mpeska zake na khuni lake la mkuyu, kwamba ku Dan kuyakafika ku Beersheba, mazuŵa ghose gha [Themba] Solomoni.”—1 Mathemba 4:25.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi/Vithuzithuzi pa peji 26]

Weya wa Mberere na Salu za Bafuta

Cilato cikuru ico kale ŵanthu ŵakaŵeteranga mberere cikaŵa cakuti ŵatoreko mkaka na weya. Kufuma ku mberere zicoko waka, mulimi wakasanganga weya wakukwana kupangira vyakuvwara vya mbumba yake. Usange waŵeta mberere zinandi, mulimi wakaguliskanga weya uwo wakhalapo ku awo ŵakasonanga vyakuvwara. Mu misumba panji mizi yinyake mukaŵanga tumagulu twa ŵanthu ŵakupanga salu. Mu nyengo yakale, kumeta weya wa mberere ukaŵanga mulimo uwo ŵanthu ŵakacitanga cilimika cilicose.—Genesis 31:19; 38:13; 1 Samuel 25:4, 11.

Salu za bafuta izo kanandi ŵakatemwanga kupangira vyakuvwara, zikapangikanga kufuma ku cakumera ca flax. (Exodus 9:31) Vyakumera ivi ŵakavivunanga para vili pafupi kukhoma. Pamasinda ŵakaviyanikanga pa muhanya ndipo para vyawomira ŵakavitupikanga mu maji kuti viwombe. Pamasinda ŵakavidinyangadinyanga kuti ŵawuskeko tuwuzi uto para ŵatusazga pamoza ŵakapanganga wuzi wakulukira vyakuvwara. Ŵamunyumba yacifumu na ŵanthu ŵa nchito zapacanya ŵakatemwanga vyakuvwara vya bafuta.

[Chithuzithuzi]

Flax wakomira pambere ŵandamutupike

[Bokosi/Chithuzithuzi pa peji 27]

Kusazga

Kawuzi kamoza kakufuma ku cakumera ca flax, weya wa mberere panji mbuzi kakaŵanga kambura kukhora kweniso kafupi comene kuti kakwane kulukira. Ntheura, ŵakatoranga tunandiko na kutusazga kuti ŵapange wuzi mwakuyana na utali panji ukuru uwo ŵakukhumba. Pakuyowoya za “mwanakazi wamagomezgeka,” Baibolo likuti: “Wakukora njinga ya thonje na mawoko ghake, na kufyakatira khuni lake.” (Zintharika 31:10, 19) Lemba ili likulongosora umo ŵakapangiranga salu mwakugwiliskira nchito tumakuni tuŵiri.

Kuwoko linyake mwanakazi wakakoleranga kakhuni ako kukazingikanga wuzi. Ndipo na woko linyake wakaguzanga wuzi wura, kuwupota, na kuwukoleka ku kamukombero ako kakaŵanga kuumaliro wa kakhuni kanyake. Kulwande linyake la kakhuni aka kukaŵanga khwilo ilo likawovwiranga kuti wuzi upotekenge. Para khwilo ili likuzingilira, mwanakazi wakapilingizganga wuzi kuti ufike pa ukuru uwo iyo wakukhumba. Wuzi uwo ukapangikanga ukazingikanga ku cinthu cinyake mpaka uŵe utali ndipo pamasinda ŵakawudayanga panji kulukira vinthu.

[Bokosi/Vithuzithuzi pa peji 28, 29]

Kudaya

Para ŵamara kusazga na kutozga wuzi uwo ŵapanga panji salu, ŵakavidayanga mu mitundu yakupambanapambana. Cinthu cikasinthanga comene mtundu para ŵacibizga mu dayi mwakuwerezgawerezga. Pakuti dayi wakaŵa wakudura, para ŵamara kudaya salu ŵakayikamatanga na cilato cakuti dayi uyo wakhala ŵazamugwiliskireso nchito. Wuzi panji salu iyo yadayika ŵakayanikanga.

Dayi uyo ŵanthu ŵa mu nyengo yakale ŵakagwiliskiranga nchito wakafumanga ku vyakumera na vyamoyo ndipo wakaŵanga dayi ŵakukhora wa mitundu yakupambanapambana. Mwaciyelezgero, dayi wayelo wakafumanga ku mahamba gha khuni la alimondi na makantha gha cipambi ca marlemon, ndipo dayi mufipa wakafumanga ku cikwa ca khuni la marlemon. Dayi muchesamu ŵakafumanga ku misisi gha cakumera cinyake cakucemeka madder panji ku vibenene vinyake. Dayi wa buluu wakafumanga ku maluŵa gha mtundu wa indigo. Usange ŵasazga dayi wakufuma ku nkhonyo zakupambanapambana za mu nyanja ŵakapanganga dayi muswesi, wabuluu kweniso mucesamu comene.

Kasi pakakhumbikwanga nkhonyo zilinga kuti ŵadaye cakuvwara? Mwakuyana na kusanda uko kukacitika, nkhonyo yimoza yikafumiskanga dayi mucoko comene. Ntheura pakakhumbikwanga nkhonyo 10,000 kuti zikwane kudayira munjilira umoza. Ŵakuti mu nyengo ya muwuso wa Themba Nabonidus wa ku Babuloni, salu zichesamu zikaŵa zakudura comene kupambana na salu za mitundu yinyake. Pakuti ku Ture ndiko kukafumanga dayi wakudura uyu, ntheura mtundu uchesamu ukumanyikwanga kuti ngwa ku Ture.

[Vithuzithuzi]

Cikonkhonimba ca nkhonyo ya mu maji

Mu vilimika vya m’ma 200 na 300 B.C.E., dayi muchesamu wakasangikanga comene ku Tel Dor, Israyeli

[Kulongosora Cithuzithuzi]

The Tel Dor Project

[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 29]

Kuluka

Pakuluka vyakuvwara vya sayizi iyo ŵakhumba panji vinthu vinyake, ŵakugwiliskira nchito makina. Wuzi unyake ŵakuwuyimika ndipo ukunjilirana na uwo ŵakuwupinjika. Wuzi wakupinjika ukwenda pacanya na pasi pa wuzi wakwimilira.

Cakulukira ico wakagwiliskiranga nchito kale, cikaŵanga cakwimilira panji cakugona. Kuumaliro kwa wuzi wakwimilira pa cakulukira cakwimilira, ŵakaŵikangako tunthu tuzito. Vinthu ivyo ŵakaŵikanga ku vyakulukira vya mu nyengo yakale vyasangikapo mu malo ghanandi mu Israyeli.

Kuluka ukaŵa mulimo uwo munthu waliyose pa nyumba wakacitanga. Kweni mu vigaŵa vinyake ŵanthu pa muzi ŵakacitiranga pamoza mulimo uwu. Mwaciyelezgero, pa 1 Midauko 4:21, pakuyowoya za “ŵa nyumba ya ŵakuluka mahiya gha bafuta,” ico cikulongora kuti ŵakacitiranga pamoza mulimo uwu.

[Cithuzithuzi pa peji 26, 27]

“Thonje lifipa nga ndi mtambo, na liswesi nga ndi ndopa, na liswesi cee.”—Exodus 26:1