MU MALICI 1961, ŵakufukura vinthu vyakale ŵakasanga mphasa yakuzingika iyo mukaŵa vinthu vyakuzirwa vyakujumpha 400. Ndipo vinandi mwa vinthu ivi vikaŵa vya mkuŵa. Mphasa iyi yikafyatikika pa lumwa ilo likaŵa pakati pa libwe. Mukaŵa mphumphu zakupambanapambana, nthonga panji kuti nduku, ndodo, viteŵetero, na vinthu vinyake. Vinthu ivi ni vyakukhozga comene ku awo ŵakuŵazga Baibolo cifukwa vikukolerana na ivyo lemba la Genesis 4:21 likuyowoya. Lemba ili likuti Tubal-Kain “wakaŵa mfuzi wa mkuŵa na cisulo.”

Kweni pacali mafumbo ghanandi pa nkhani ya uko vinthu vyakuzirwa ivi vikafuma. Ndipouli, vinthu ivi vikulongora kuti kale ŵanthu ŵakajimanga mkuŵa, kuwusongonora na kuskana visulo.

Apo Ŵaisrayeli ŵakaŵa pafupi kunjira mu Caru ca Layizgano, Mozesi wakaŵaphalira kuti: ‘Mu mapiri gha caru ici mwamujimamo mkuŵa.’ (Duteronome 8:7-9) Ŵanthu ŵakufukura vinthu vyakale ŵali kubowozga malo ghanandi ku Israyeli na ku Yorodani agho ŵanthu ŵakajimangako mkuŵa panji kusongonora visulo. Malo agha ni Khirbat en-Nahas, Timna, na Feinan. Kasi malo agha ghakuvumbura vici?

Ku Feinan na ku Timna kuli mabuwu agho ghakulongora kuti ŵakajimako mkuŵa kwa nyengo yitali. Nanga ni sono ku malo agha vibenthu vya malibwe gha mkuŵa vicali limbwalimbwa. Kuti ŵatore mkuŵa ŵakajimanga pa malo gha vimalibwe. Ndipo para uli pacanyacanya, ŵakajimiranga vinthu vya malibwe. Kweni para mkuŵa wamara pacanya, ŵakajimanga pasi comene na visulo. Buku la Job likulongosora umo ŵakacitiranga pakujima migodi iyi. (Job 28:2-11) Pakaŵanga nchito yafyopo yayi. Nakuti kwambira mu vyaka vya m’ma 200 mpaka 400 C.E., ŵalara ŵaboma la Roma, ŵakatumizganga ŵakayidi ŵakusuzga kuti ŵakagwirenge nchito ku mgodi wa mkuŵa ku Feinan.

Ku Khirbat en-Nahas kuli mahopu gha viswaswa vya mkuŵa. Ici cikulongora kuti uku kukacitikanga mulimo ukuru comene wakusongonora visulo. Nkhwantha zikugomezga kuti malibwe gha mkuŵa ŵakaghatoranga ku Feinan na Timna cifukwa iyi ndiyo yikaŵa migodi yapafupi. Kuti ŵawuskeko  malibwe ku mkuŵa, ŵakapembanga moto ndipo ŵakawuvukutanga na luvumbo. Moto uwu ukawochanga comene mwakuti ukatoranga maora 8 panji 10 undazimwe. Pakakhumbikwiranga malibwe gha mkuŵa ghakukwana makilogiramu ghankhondi (5kg) kuti ŵasange kilogiramu limoza (1kg) la mkuŵa.

Apo Ŵaisrayeli ŵakaŵa pa Phiri la Sinayi, Yehova wakaŵaphalira kuti vinthu vinyake pa cihema viŵe vyamkuŵa. Kweniso pamasinda wakaŵaphalira kuti ŵacite mwakuyana waka na tempele ku Yerusalemu. (Exodus, cipaturo 27) Pambere Ŵaisrayeli ŵandalute ku Eguputo, ŵakwenera kuti ŵakamanyangako vinyake pa umo ŵangapangira vinthu vyavisulo. Para apo ca, ndikuti ŵakasambira ku Eguputo kwenekuku. Cifukwa panyengo iyo ŵakaŵa mu mapopa ŵakapanga tholi la golide. Ŵakapangaso vinthu vyamkuŵa ivyo ŵakagwiliskiranga nchito pa cihema, nga ni mapoto, ciŵiya cikuru, mapani, mafosholo, na mafoloko.—Exodus 32:4.

Nyengo yinyakeso apo ŵakaŵa mu mapopa pa malo ghakucemeka Punon agho ghakaŵa na mkuŵa unandi, ŵanthu ŵakadandawura za mana kweniso maji. Ntheura, Yehova ŵakatuma njoka zapoyizoni kuti waŵalange, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakafwa. Ŵaisrayeli ŵakati ŵapera, Mozesi wakaŵeyelera Yehova m’malo mwawo. Ndipo Yehova wakamuphalira kuti wapange njoka ya mkuŵa na kuyipayika pa khuni. Baibolo likuti usange munthu njoka yamuluma, wakalaŵiskanga pa njoka ya mkuŵa ndipo wakaŵanga wamoyo.—Maŵazgo 21:4-10; 33:43.

Themba Solomoni likatozga tempele ku Yerusalemu na mkuŵa unandi comene. Unandi mwa mkuŵa uwu ni uwo Davide wakawunjika wati wathereska Ŵaasiriya. (1 Midauko 18:6-8) “Nyanja ya mkuŵa” panji kuti ciŵiya cikuru ico mukaŵanga maji agho ŵasofi ŵakagezanga, mukanjiranga malita 66,000. Ndipo uzito wake ukwenera kuti ukaŵa matani 30. (1 Mathemba 7:23-26, 44-46) Pa mulyango wa tempele pakaŵa mizati yiŵiri yikuruyikuru ya mkuŵa. Mizati iyi yikaŵa na mphuwu mukati. Ndipo ukhomi wake yikaŵa masentimita 7.5, usani wake mamita 1.7, utali wake mamita 8 ndipo pacanya pake pakaŵa mitu iyo utali wake yikaŵa mamita 2.2. (1 Mathemba 7:15, 16; 2 Midauko 4:17) Ndipo nchakuzizika comene kuwona unandi wa mkuŵa uwo ukamalira pa mizati iyi.

Kale ŵanthu ŵakagwiliskirangaso nchito mkuŵa pa vyakucita vyawo vya zuŵa na zuŵa. Mwaciyelezgero, Baibolo likuzunurapo vinthu vyamkuŵa nga ni vilwero, maunyoro, vyakwimbira na vijaro. (1 Samuel 17:5, 6; 2 Mathemba 25:7; 1 Midauko 15:19; Salmo 107:16) Yesu nayo wakayowoyapo vya ndalama za “mkuŵa.” Kweniso Paulosi wakazunura “Alekizanda, mufuzi wa mkuŵa.”—Mateyu 10:9; 2 Timote 4:14.

Pacali mafumbo ghanandi ghakuti nkhwantha zakufukura vinthu vyakale na ŵakusanda mdauko ŵazgore pa nkhani ya uko mkuŵa kweniso usambazi wa Nahal Mishmar uwo ukabisika, vikafuma. Kweni unenesko ni uwo Baibolo likayowoya kale kuti caru ico Ŵaisrayeli ŵakahara, cikaŵa nadi “caru ciwemi, . . . ndipo mu mapiri ghake ndimo [ŵakajimanga] mkuŵa.”—Duteronome 8:7-9.