“KASI unenesko nchivici?” Fumbo ili wakafumba ni Pontiyo Pilato, kazembe wa Ŵaroma mu Yudeya. Pilato wakafumba fumbo ili apo Yesu wakeruzgikanga panthazi pake. (Yohane 18:38) Kweni Pilato wakakhumbanga kumanya nadi unenesko yayi. Fumbo lake ukaŵa waka msinjiro. Pilato wakwenera kuti wakawonanga unenesko kuti nchinthu ico munthu wangasankha panji wakasambizgika kuti wacigomezge. Pilato wakawonanga kuti palije nthowa yakumanyira unenesko. Ndimo ŵanthu ŵanandi ŵakughanaghanira.

Mu vyaka vya m’ma 1500, ŵanthu ŵanandi ku Europe awo ŵakalutanga ku machalichi ŵakamanyanga cara cakuti ŵagomezge. Umo ŵakakulira ŵakasambizgika kuti ŵagomezgenge papa na visambizgo vya chalichi la Katolika. Kweni ŵanthu awo ŵakakhumbanga kusintha vinthu mu chalichi la Katolika ŵakiza na fundo ziphya, izo zikathandazgika mu Europe mose nyengo yira. Kasi ŵanthu ŵakenera kugomezga vici? Kasi ŵamanyenge wuli uwo mbunenesko?

Nyengo yira, pakaŵa ŵanalume ŵanyake ŵatatu, awo ŵakaŵikapo mtima kupenja unenesko. * Kasi ŵakacita wuli kuti ŵamanye uwo mbunenesko na uwo mbutesi? Kasi ŵakasanga vici? Tiyeni tiwone.

Wolfgang Capito wakaŵa munyamata uyo wakatemwanga comene vya kusopa. Capito wakasambira vya udokotala, malango, na cisopa. Mu 1512 wakaŵa bambo pa parishi, kufuma apo, wakamba kuteŵetera bishopu mulara wa ku Mainz.

Pakwamba, Capito wakayezga kulopweska ŵanthu awo ŵakapharazganga uthenga wakususkana na visambizgo vya Katolika. Kweni nyengo yicoko waka, Capito wakamba kukolerana na ŵanthu awo ŵakakhumbanga kuti vinthu visinthe. Kasi wakacita vici? James M. Kittelson wakalemba kuti pakuwona visambizgo vinandinandi ivyo vikaŵako, Capito wakagomezganga kuti ‘Baibolo ndilo lingawovwira ŵanthu kumanya usange ivyo ŵakupharazga ni vyaunenesko panji yayi, cifukwa ndilo ndakugomezgeka.’ Ntheura Capito wakafika pa fundo yakuti visambizgo vya chalichi, nga nchakuti cingwa na vinyo vikuzgoka nadi thupi na ndopa za Yesu kweniso cakuti ŵanthu ŵasopenge ŵatuŵa, vikukolerana yayi na malemba. (Wonani bokosi lakuti ‘ Wonani Usange Vinthu Ivi Ndimo Viliri.’) Capito wakaleka udindo wake wapacanya kwa bishopu mulara mu 1523. Wakakhala mu msumba wa Strasbourg, uko kukaŵa ku cinyina ca ŵanthu awo ŵakakhumbanga kusintha vinthu pa nyengo yira.

Ŵanthu ŵakutemwa kusopa ŵakamba kuwungana mu nyumba ya Capito mu Strasbourg, ndipo tikukayika yayi kuti ŵakadumbiskananga vinandi vya cisopa na visambizgo vya Baibolo. Ŵanthu ŵanyake  awo ŵakakhumbanga kuti vinthu visinthe mu Katolika ŵakalutilira na cisambizgo cakuti pali ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza. Kweni buku linyake likuti ivyo Capito wali kulemba vikulongora kuti ‘wakayowoyapo yayi vya cisambizgo cakuti pali ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza.’ Cifukwa wuli? Capito wakakhorwa na umo Michael Servetus wakalongosolera malemba mu Baibolo kususka cisambizgo ca ŵaciuta ŵatatu. *

Nyengo yira para munthu wakukana cisambizgo ca ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza wakakomekanga, ntheura Capito wakaŵa wakucenjera pakuyowoya maghanoghano ghake pa wumba. Kweni ivyo wali kulemba vikulongora kuti kumphepete wakasuskanga cisambizgo ca ŵaciuta ŵatatu nanga ni apo wakaŵa wandakumane na Servetus. Pamanyuma, wasembe munyake wa Katolika wakalemba kuti Capito na ŵanyake ‘ŵakadumbiskananga ŵekha, ndipo kumphepete ŵakalongosolerananga vinthu vyakusuzga kuvipulikiska vya cisopa, na kukana cisambizgo cakupatulika cakuti kuli ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza.’ Pakati pajumpha vyaka 100, Capito wakalembeka pa gulu la ŵanthu ŵakumanyikwa awo ŵakalemba vyakususkana na cisambizgo cakuti kuli ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza.

Capito wakagomezganga kuti mu Baibolo ndimo muli unenesko. Iyo wakati: ‘Baibolo na dango la Khristu ndivyo viŵe pakwamba pa nkhani ya cisopa.’ Dr. Kittelson wakuti Capito ‘wakatenge apo ŵanthu ŵakusambira vya cisopa ŵakutondekera mphakuti ŵakusulako Malemba.’

Capito wakaŵa na khumbo likuru lakuti wasambire Mazgu gha Ciuta. Khumbo ili ndilo wakaŵaso nalo Martin Cellarius (uyo wakacemekangaso Martin Borrhaus), munyamata uyo wakakhalanga mu nyumba ya Capito mu 1526.

Cellarius wakababika mu 1499. Wakaŵa munthu wamahara comene pakusambira vya cisopa na filosofi. Wakamba nchito yausambizgi ku Wittenberg, Germany. Pakuti mu Wittenberg ndimo mukaŵa ŵanthu ŵanandi awo ŵakatenge vinthu visinthe mu Katolika, nakalinga Cellarius wakamanyana na Martin Luther na ŵanyake awo nawo ŵakakhumbanga kuti visambizgo vya chalichi visinthe. Kasi Cellarius wakapambaniska wuli pakati pa fundo za ŵanthu na unenesko wa mu Baibolo?

Buku linyake likuti Cellarius wakagomezganga fundo yakuti munthu wangapulikiska makora vinthu ‘para wakuŵazga Malemba mwakupwelelera, kuyaniska malemba na malemba, kweniso kulomba pamoza na kuzgoka mu mtima.’ (Teaching the Reformation) Kasi Cellarius wakasanga vici wakati wasanda Baibolo?

Mu Julayi 1527, ivyo wakasanga wakavilemba mu buku lakuti On the Works of God. Wakalembamo kuti visambizgo vya chalichi, nga nchakuti cingwa na vinyo vya monesko vikuzgoka nadi thupi na ndopa za Yesu, vikaŵa vimanyikwiro waka. Pulofesa Robin Barnes wakayowoya kuti buku la Cellarius ‘likulongosoraso ng’anamuro la maucimi gha mu malemba agho ghakuphara kuti nyengo ya soka na suzgo yizamulondezgana na nyengo yakunozga vinthu pa caru cose.’—2 Petrosi 3:10-13.

Ivyo Cellarius wakalemba mwakudumura vya umo Yesu Khristu waliri ndivyo vikaŵa vyakukhumbikwa comene. Iyo wakasuskapo pakweru yayi cisambizgo cakuti kuli ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza, kweni wakapambaniskanga pakati pa “Dada Wakucanya” na “Mwana wake Yesu Khristu.” Wakalemba kuti Yesu njumoza wa ŵaciuta ŵanandi kweniso wa ŵana ŵa Ciuta wankhongonozose.—Yohane 10:34, 35.

Mu buku lake ilo wakalemba mu 1850, Robert Wallace wakati ivyo Cellarius wakalemba vikakolerananga yayi na cisambizgo ca ŵaciuta ŵatatu  ico cikawanda comene mu vyaka vya m’ma 1500. * Ntheura ŵanthu ŵanandi ŵakusanda vinthu ŵakuti Cellarius wakakananga cisambizgo ca ŵaciuta ŵatatu. Ŵanthu ŵanyake ŵakumulongosora Cellarius kuti nchilwero ca Ciuta ‘cakovwilira ŵanthu kumanya Ciuta waunenesko na Khristu.’

Ca mu 1527, mu Wittenberg mukaŵaso munthu munyake wakusambira vya cisopa zina lake Johannes Campanus. Munthu uyu wakaŵa yumoza wa ŵanthu ŵakusambira comene mu nyengo yira. Campanus nayo wakakhumbanga comene kuti vinthu visinthe mu Katolika, kweni wakakhorwa cara na visambizgo vya Martin Luther. Cifukwa wuli?

Campanus wakasuskanga cisambizgo cakuti pa Misa, cingwa na vinyo vikuzgoka thupi na ndopa za Khristu. Wakasuskangaso cisambizgo ca Luther cakuti cingwa na vinyo ‘vikwendera lumoza’ na thupi la Khristu pa Mugonero wa Fumu. André Séguenny wali kulemba kuti Campanus wakagomezganga kuti ‘Cingwa cikuŵa cingwa nipera, kweni pa masakramenti, cikwimira waka thupi la Khristu.’ Mu 1529 pakaŵa ungano wakucemeka Marburg Colloquy, uwo ukaŵako na cilato cakuti ŵadumbiskane fundo zenezizi. Campanus wakazomerezgeka cara kuyowoyapo ivyo wakasambira mu Malemba. Pamanyuma, ŵanyake awo ŵakatenge vinthu visinthe mu Katolika mu Wittenberg ŵakamba kumugega.

Ŵanthu awo ŵakakhumbanga kusintha vinthu mu Katolika ŵakakwiya nayo comene Campanus cifukwa ca ivyo wakagomezganga pa nkhani ya Dada, Mwana, na mzimu utuŵa. Mu buku lake ilo wakalemba mu 1532 lakuti Restitution, Campanus wakalemba kuti Yesu na Awiske mbanthu ŵaŵiri ŵakupambana. Wakalongosora kuti Dada na Mwana ‘mbamoza’ nga umo tikuyowoyera kuti mfumu na muwoli ni ‘thupi limoza,’ mbakukolerana kweni ŵakuŵa ŵanthu ŵaŵiri nipera. (Yohane 10:30; Mateyu 19:5) Campanus wakati Malemba ghakuyowoya fundo yakuyana waka kulongora kuti Dada wali na mazaza pa Mwana: ‘Mutu wa mwanakazi ni mfumu wake, ndipo mutu wa Khristu ni Ciuta.’—1 Ŵakorinte 11:3.

Wuli pakuyowoya vya mzimu utuŵa? Pa nkhani iyi nayo, Campanus wakalazga ku Baibolo, wakalemba kuti: ‘Palije Lemba ilo likukhozgera kuti Mzimu Utuŵa ni munthu wacitatu. Mzimu wa Ciuta ukuyowoyeka pa fundo ya kugwira nchito, cifukwa Ciuta wakunozga na kufiska vinthu vyose mu nkhongono yake ya mzimu.’—Genesis 1:2.

Luther wakayowoya kuti Campanus ngwakuyuyura Ciuta kweniso ni mulwani wa Mwana wa Ciuta. Munthu munyake, uyo nayo wakakhumbanga kuti vinthu visinthe wakati Campanus wakomeke. Kweni Campanus wakasunkhunyika yayi. Buku linyake likuti: ‘Campanus wakagomezganga kuti Chalichi likuwa cifukwa ca kutondeka kupulikiska fundo yeneko ya mu Baibolo iyi, yakuti Ciuta ndiyo ni mutu wa vyose.’

Campanus wakaghanaghanapo yayi vyakuti wambiske cisopa. Wakapenja unenesko ‘mu magulu na mu ŵanthu’ ŵa visopa, kweni wakapyokapo waka. Ntheura wakakhazganga kuti Chalichi la Katolika liwezgerengepo cisambizgo caunenesko. Kweni ŵalaraŵalara ŵa Katolika ŵakamukaka Campanus, ndipo wakwenera kuti wakakhala vyaka vyakujumpha 20  mu jele. Ŵanthu ŵakulemba mdauko ŵakugomezga kuti munthu uyu wakafwa mu 1575.

Capito, Cellarius, Campanus, na ŵanji ŵakapambaniska pakati pa unenesko na utesi cifukwa ca kufwilirapo kusambira Baibolo. Nangauli pa fundo zose izo ŵanthu aŵa ŵakasanga pali zinyake izo zikususkana na Baibolo, ŵanthu aŵa ŵakajiyuyura na kusanda Malemba ndipo ŵakazitemwanga fundo zaunenesko izo ŵakasambira.

Mpositole Paulosi wakaciska Ŵakhristu ŵanyake kuti: “Musande vinthu vyose; koleskani ico nchiwemi.” (1 Ŵatesalonika 5:21) Pakukhumba kumovwirani apo mukupenja unenesko, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵali na buku ilo lili na mutu wakwenelera wakuti Kasi Baibolo Likusambizgaci Comenecomene?