Ŵanyake ŵangati uyo wakwendera fundo za ŵasayansi wangasankha fundo yakwamba, apo uyo wakutemwa vya kusopa wangasankha fundo yachiŵiri.”

 Kweni mbasayansi wose yayi awo ŵakugomezga fundo yakuti vyamoyo vikachita kusintha kufuma ku vinyake.

 Unenesko ngwakuti, ŵanthu ŵanandi ŵakusambira, na ŵasayansi ŵanyake, ŵakukayika usange chisambizgo chakuti vyamoyo vikachita kusintha ntchaunenesko.

 Mwachiyelezgero, wonani ivyo wakayowoya Purofesa munyake zina lake Gerard uyo wakasambizgika kuti vyamoyo vikachita kusintha apo wakaŵa ku koleji. Wakati: “Pa nyengo ya mayeso nkhalembanga waka mazgoro agho ŵasambizgi ŵane ŵakakhumbanga, kweni unenesko ngwakuti nkhagomezganga yayi ivyo tikasambiranga.”

 Chifukwa wuli ŵasayansi ŵanyake vikuŵasuzga kugomezga fundo yakuti vyamoyo vikachita kusintha kufuma ku vinyake? Kuti tizgore fumbo ili, tiyeni tidumbiskane mafumbo ghaŵiri agho ghakutimbanizga ŵasayansi ŵanandi: (1) Kasi umoyo ukamba wuli? na (2) Kasi vikenda wuli kuti paŵe vyamoyo vyakupambanapambana?

 IVYO ŴANYAKE ŴAKUYOWOYA. Umoyo ukamba waka mwamabuchi kufuma ku vinthu vyambura umoyo.

 CHIFUKWA ICHO ŴANTHU ŴANYAKE ŴAKUTONDEKERA KUKHORWA NA ZGORO ILI. Mazuŵa ghano ŵasayansi ŵakumanya vinandi vyakukhwaskana na umo maselo gha vyamoyo ghakuchitira vinthu, kweni ŵakutondeka kupulikiska umo umoyo ukambira. Pali mphambano yikuru pakati pa chinthu chambura umoyo na selo limoza la chinthu chamoyo.

 Ŵasayansi ŵakuchita kughanaghanira waka umo vinthu vikaŵira pa charu vyaka mabiliyoni ivyo vyajumpha. Iwo ŵali na maghanoghano ghakupambana pa nkhani ya uko umoyo ukambira, ŵanyake ŵakuti umoyo ukambira pa vibala vyakotcha ivyo vikaphulika kufuma pasi, panji pasi pa nyanja. Ŵanyake ŵakugomezga kuti pakwamba vinthu ivyo vikasazgana na kupanga umoyo vikawunjikana malo ghanyake kuchanya ndipo vikiza pano pasi kwizira mu nyenyezi izo zikukhonyoka kufuma kuchanya. Kweni vyose ivi vikuzgora yayi fumbo lakuti umoyo ukamba wuli; m’malo mwake vikulongora waka kuti umoyo uli na pakwambira.

 Ŵasayansi ŵakusachizga kuti panji pakaŵa tunthu tunyake twakuchemeka mamolekyu (molecules) uto tukazgoka na kuŵa majini agho tikughamanya mazuŵa ghano. Ŵakusachizgaso kuti mamolekyu agha ghakapangika mwamabuchi waka kufuma ku vinthu vyambura umoyo ndipo ghakamba kwandana. Ndipouli, ŵasayansi ŵachali ŵandasange ukaboni wakuti mamolekyu agha ghakaŵako nadi, kweniso ŵatondeka kuyezga kupanga mamolekyu ghanthena agha.

 Vyamoyo ni vyapadera chifukwa chakuti vingasunga na kulondezga malango agho vikwendera. Maselo gha vyamoyo ghakunyamura ulongozgi, kumanya ivyo ukung’anamura, na kuwugwiliskira ntchito kuyana na ndondomeko yake. Ŵasayansi ŵanyake ŵakuyaniska ndondomeko ya umo majini ghakugwilira ntchito na mapulogiramu gha mu kompyuta, kweniso vinthu ivyo vikupanga maselo na kompyuta yenecho. Kweni chisambizgo chakuti vyamoyo vikachita kusintha kufuma ku vinthu vinyake chingalongosora yayi kuti ntchivichi chikupangiska kuti maselo ghagwirenge ntchito nthena.

 Kuti selo ligwire ntchito likwenera kuŵa na mamolekyu gha pulotini. Molekyu yimoza ya pulotini yili na maamino asidi (amino acids) mahandiredi ghanandi ghakupombezgana mundondomeko yinyake yapadera. Chinyake ntchakuti molekyu ya pulotini yikwenera kupindika mu nthowa yinyake yapadera kuti yigwire makora ntchito. Ŵasayansi ŵanyake ŵakufika pa fundo yakuti ntchakusuzga chomene kuti molekyu yimoza ya pulotini yipangike mwangozi waka. Wasayansi munyake zina lake Paul Davies wali kulemba kuti: “Pakuti selo likukhumbikwira mapulotini masauzandi ghanandi kuti ligwire ntchito, ntchakupulikikwa yayi kusachizga kuti ghakapangika ghekha mwamwaŵi waka.”

 FUNDO YAUMALIRO. Pamanyuma pakuchita kafukufuku vyaka vinandi mu vigaŵa vyose vya sayansi, fundo yambura kususkika njakuti umoyo uli na pakwambira.

 IVYO ŴANYAKE ŴAKUYOWOYA. Chamoyo chakwamba chikasinthanga pachokopachoko na kuzgoka vyamoyo vyakupambanapambana, kusazgapo na ŵanthu, ndipo ivi vikachitikanga chifukwa cha kusintha kwa DNA kweniso kuzgoŵera malo agho vikaŵa.

 CHIFUKWA ICHO ŴANTHU ŴANYAKE ŴAKUTONDEKERA KUKHORWA NA ZGORO ILI. Maselo ghanyake ghali na vinthu vinandi chomene kuluska ghanyake. Buku linyake likuti, “chinthu chikuru chachiŵiri chakusuzga kulongosora, padera pa umo umoyo ukambira,” ni umo maselo agho ghali na vinthu vichoko ghakuzgokera maselo gha vinandi chomene.

 Ŵasayansi ŵabowozga kuti mu selo lililose muli tumashini twa mamolekyu gha pulotini, uto tukukolerana pakuchita ntchito zakusuzga. Zinyake mwa ntchito izi nkhunyamura chakurya na kuchisintha kuti chitipe nkhongono, kunozga vigaŵa vinyake vya selo ivyo vyanangika, na kutumizga mauthenga mu selo lose. Kasi kusintha kwa DNA na kuzgoŵera malo ndiko kungapangiska kuti maselo ghachitenge vinthu vyakusuzga nga nkhuwungana pamoza na kugwira ntchito makora waka? Ŵanandi vikuŵasuzga kugomezga fundo iyi.

 Vinyama kweniso ŵanthu vikupangika para sumbi lakumana na wanalume. Para muluza wapangika, maselo ghake ghakwamba kwandana ndipo paumaliro lililose likwamba kugwira ntchito yake, kweniso kuŵa na kawonekero kake, ivyo vikovwira kuti viŵaro vya thupi vyakupambanapambana vipangike. Chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha chingalongosora yayi umo selo lililose “likumanyira” icho lingaŵa kweniso apo lingaluta mukati mwa chamoyo.

 Sono ŵasayansi ŵamanya fundo yakuti pakukhumbikwa kuti vinthu visinthe mu mamolekyu gha mukati mwa selo kuti mtundu umoza wa chinyama uzgoke mtundu unyake wa chinyama. Pakuti ŵasayansi ŵakutondeka kupanga nanga ni selo “lipusu” lambura vinthu vinandi kuti ŵalongore ukaboni wakuti vinthu vikaŵako mwamwaŵi, kasi chingaŵa chakupulikikwa kugomezga kuti vinyama vya mitundu yakupambanapambana pa charu chapasi vikaŵako chifukwa cha kusintha kwa DNA panji chifukwa cha kuzgoŵera malo agho vikaŵako? Pa nkhani ya umo thupi la vinyama lili kupangikira, Michael Behe, uyo ni Purofesa wa sayansi ya vyamoyo, wakuti nangauli kafukufuku “wavumbura vinthu vyakuzizika chomene ivyo tikakhazganga yayi, kweni palije icho tachitapo kuti tipulikiske makora umo vinthu vyakuzizika ivi vingaŵirako vyekha kwambura kupangika mu nthowa yinyake yapadera.”

 Ŵanthu ŵali na njuŵi, ŵakujimanya makora, ŵakughanaghana na kupulikiska vinthu, ndipo ŵali na makhaliro ghawemi nga kupa, kujipeleka, kweniso kumanya chiwemi na chiheni. Chisambizgo cha kusintha kwa DNA kweniso kuzgoŵera malo, chingalongosora yayi ivyo vikuchitika kuti munthu waŵe na makhaliro ghapadera agha.

 FUNDO YAUMALIRO. Nangauli ŵanandi ŵakukosera kuti fundo yakuti vyamoyo vikachita kusintha njambura kususkika, kweni ŵanyake ŵakukhorwa yayi na mazgoro agho chisambizgo ichi chikupeleka pa nkhani ya umo umoyo ukambira kweniso umo ukaŵirako.

 Pamanyuma pakuwona ukaboni, ŵanthu ŵanandi ŵakufika pa fundo yakuti walipo wamahara chomene uyo wakapanga umoyo. Chiyelezgero pa nkhani iyi ni Antony Flew, uyo ni Purofesa wakusanda vya vinjeru vya ŵanthu ndipo nyengo yinyake wakaŵa panthazi kukhozgera kuti Chiuta kulije. Flew wakasintha maghanoghano ghake wati wasambira vinthu vyakutindika vyakukhwaskana na umoyo kweniso malango agho vinthu vya mu chilengiwa vikwendera. Mwakuyana na ivyo ŵavinjeru ŵakale ŵakagomezganga, iyo wakalemba kuti: “Tikwenera kuzomerezga fundo iyo ukaboni ukutilongozgerako.” Kwa Purofesa Flew, ukaboni ukamulongozgeranga ku fundo yakuti kuli Mlengi.

 Gerard, uyo wazunulika kukwambilira kwa nkhani iyi, nayo wakafika pa fundo yakuyana waka. Nangauli ngwakusambira chomene kweniso ni nkhwantha yakusanda tuvibenene, kweni iyo wakati: “Nkhawona kuti palije ukaboni wakulongora kuti umoyo ukaŵako waka mwamwaŵi kufuma ku vinthu vyambura umoyo. Umo vyamoyo vikuchitira vinthu kweniso umo vili kupangikira,vikanikhorweska kuti pakwenera kuŵa munyake uyo wakavipanga vinthu ivi.”

 Nga umo munthu wangamanyira munthu munyake waluso pakuwona waka vinthu ivyo wapanga, Gerard wakamanya makhaliro gha Mlengi pakuwona chilengiwa. Gerard wakapatura nyengo ya kusambira buku lakufuma kwa Mlengi—Baibolo. (2 Timote 3:16) Mu buku ili wakasangamo mazgoro ghakukhorweska ghakuyowoya vya umo umoyo ukaŵira mu nyengo yakale kweniso umo wangatondera masuzgo agho taŵanthu tikukumana nagho mazuŵa ghano. Ntheura wakakhorwa kuti Baibolo nalo ndafuma kwa munthu uyo wali na maghanoghano ghapachanya.

 Gerard wakawona kuti mazgoro gha mu Baibolo ngakwenelera kweniso ngakovwira. Tikumupemphani kuti namwe mujiwonere mwekha.