“E fia‵fia eiloa te kautama tenei ki poto ‵fou i te fakateletelega o mea tau tupe, mea tau komupiuta, mo mea fakasaienisi kolā ne seki iloa aka loa talu mai i aso mua. . . Kae kāti tenei foki loa te kautama muamua ka fakamasei ne ia te lalolagi [i mea fakapolitiki, te ola ‵lei, mo te enivalomene].”—Te Lipoti Mai The Global Risks World Economic Forum i te 2018.

KAIA E MANAVA‵SE EI A TINO ‵POTO KI ‵TOU OLAGA I ASO MAI MUA MO TE LALOLAGI? KE ONOONO KI NĀI MEA FAIGA‵TA E FE‵PAKI NEI MO TATOU.

• AMIOGA SOLITULAFONO I TE ITANETI: “Ko oti ne fakamautinoa aka me ko gasolo o fakamataku a te fakaaogaga o te itaneti. Se koga telā e tokouke a tino e faka‵lata ne latou a tama‵liki ki olotou faifaiga fakatauavaga sē ‵tau, tino takafia‵toa, tino faka‵tupu fakalavelave mo tino kai‵soa,” ko pati mai te nusipepa ko The Australian. “A tino kai‵soa fakamatalaga mo iloga o nisi tino i te itaneti se tasi o amioga solitulafono telā ko gasolo o masei i te lalolagi. . . . Ko fakamalosi aka foki i te itaneti a uiga matagā kolā e mafai o ‵sae aka i tino—ko te uiga kaitaua mo te loto masei.”

• KESE‵KESE O TULAGA I MEA TAU TUPE: E ‵tusa mo se lipoti mai te Oxfam International fakamuli nei, e fai mai me i toe tino mau‵mea e tokovalu e ‵pau te aofaki o olotou mau‵mea mo te āfa o te aofaki o koloa a tino ma‵tiva i te lalolagi. “A tulaga i mea tau tupe ko kese‵kese me i nāi tino mau‵mea ko gasolo aka eiloa o mau‵mea kae ko tino ma‵tiva ko gasolo ifo eiloa o ma‵tiva, kae ko te lasiga ne fāfine” ko pati a te Oxfam. Nisi ko ma‵taku me ka fakamāfua aka ne te gasoloakaga o te kese‵kesega tenei i tulaga i mea tau tupe a kinauga i loto i fenua.

• TAUA MO FAKASAUAGA: E fai mai te lipoti a te United Nations Refugee Agency i te 2018 penei: “Ko molimau nei ne matou a te ‵toe aofaki maluga o tino kolā ko ‵tele o ‵nofo i nisi koga.” Ko silia atu nei mo te 68 miliona o tino ko tiaki ne latou a olotou koga ‵nofo, ona loa ko taua mo fakasauaga. “Toeitiiti se tino tokotasi i se 2 sekone e faimalō ke tiakina tena koga nofo,” ko pati i te lipoti tenei.

• FAKAMASEIGA KI TE ENIVALOMENE: “Ko uke a lakau mo manu kese‵kese ko gasolo o seai,” ko pati i te lipoti ko The Global Risks i te 2018, kae “ko fakalailaiga ki te ea mo te tai ko gasolo eiloa o ma‵sei lā pokotiaga ki te ola ‵lei o tino katoa.” E se gata foki i ei, a te aofaki o tamā manu fo‵liki ko gasolo ifo loa ki lalo i nisi fenua. Ona ko te mea e faka‵avaga ne tamā manu konei a lakau, ne fakailoa mai ei ne saienitisi me i te ‵tou enivalomene ka mafai o “fakamasei katoatoa.” A kamu i kaupapa o te tai ko oko foki ki se tulaga fakamataku. Ne tuku taumate ne saienitisi me i te āfa o kamu i te lalolagi kātoa ko oti ne ‵mate atu i se 30 tausaga ko ‵teka.

E mata, e mafai ne tatou o fai a fakama‵fuliga ke maua a te tokagamalie i te lalolagi nei? Nisi e mafau‵fau me i te gasolo aka ki luga o poto o tāgata ko te tali ki ei. Kafai e penā loa, se vaegā akoakoga la pefea e manakogina? Ka sau‵tala eiloa tatou ki fesili konei i mataupu konei mai tua.