1. Ne a pati fakatonutonu ne tusi atu ne te apositolo ko Paulo ki taina Kelisiano? (Onoono ki te ata i te kamataga.)

E MAUTINOA eiloa me ne tusi atu ne te apositolo ko Paulo tena tusi ki Kelisiano i Kolose i te fakaotiga o tena ‵lokaga i Loma, io me kāti i te 60-61 T.A. Ne taku atu ne ia ki a latou a te tāua ke “malamalama i mea faka-te-agaga.” (Ko. 1:9) Ne toe fai mai a Paulo: “E fai atu ne au te mea tenei ke seai se tino e fakaloiloi ne ia koutou ki olotou kinauga faka‵se tino. Ke fakamautinoa aka ke mo a eiloa e fakapologa koutou ne se tino ki poto mo takolekolega mo munatuku a tino e ‵tusa mo tuu mo aganuu, mo poto fakavae o te lalolagi kae e se fakavae ki a Keliso.” (Ko. 2:4, 8) Ne toe fakamatala atu ne Paulo a te pogai ne ‵se ei a nisi manatu lauiloa kae ‵gali ki tino sē ‵lei katoatoa a mafaufauga o te lalolagi. E pelā mo te fai ne ia o se tino ke mafaufau me e poto kae maluga atu a ia i nisi tino. Ne fakatoka loa te tusi mo te fakamoemoega ke fesoasoani atu ki taina ke ‵teke atu ki mafaufauga o te lalolagi mo faifaiga ma‵sei.—Ko. 2:16, 17, 23.

2. Kaia ka onoono ei tatou ki mafaufauga o te lalolagi?

² E fakaseaoga io me e se fakatāua ne mafaufauga o te lalolagi a fakatakitakiga a Ieova, kae e mafai o fakavāivāi malielie mai ki ‵tou fakatuanaki. I aso nei, e tuku faka‵sau atu tatou katoa ki mafaufauga o te lalolagi. E fakamalosi aka i televise, i te itaneti, i te galuega, io me i akoga. I te mataupu tenei, ka iloilo aka ne tatou a mea e mafai o fai ke puipui aka ei a vaegā mafaufauga penā mai te fakalailaiga o ‵tou mafaufau. Ka onoono tatou ki mafaufauga e lima o te lalolagi kae  sau‵tala ki te auala e mafai o ‵teke atu tatou ki vaegā manatu penā.

3. Se a te manatu gali ki tino e tokouke, kae kaia?

³ “E mafai eiloa o fai au mo fai se tino ‵lei e aunoa mo te talitonu ki te Atua.” I fenua e uke, e sē se mea masani ke lagona atu a tino e fai mai me e se tali‵tonu latou ki te Atua; e mafau‵fau latou i a latou e se ne tino ‵lotu. Kāti e seki iloilo faka‵lei aka ne latou a te fesili e uiga ki te ola tonu o te Atua, kae ko tosina atu fua latou ki te manatu me ko saoloto latou o fai so se mea e fia‵fia latou ki ei. (Faitau te Salamo 10:4.) E mafau‵fau a nisi tino faka-te-lalolagi i te taimi e fai mai latou, “E mafai o ma‵luga aku akoakoga fakavae e aunoa mo te talitonu ki te Atua.”

4. E mafai pefea o fakamatala faka‵lei atu ki se tino telā e fai mai me e seai se Mafuaga?

⁴ E mata, e fakavae loa ki fakamatalaga ‵tonu a pati a tino sē tali‵tonu me e seai se Mafuaga? Kafai e ‵kilo atu ki mea tau saienisi ke fakaiku aka i ei me ne faite a te ola io me ikai, e mafai eiloa o ‵numi valevale se tino i fakamatalaga sē manino. Kae ko te ‵tonuga loa, e faigofie fua te tali. Kafai e manakogina se tino ke faite te fale, e pefea la te manakogina atu o se tino ke faite a mea ola! E tonu, a te ‵toe sela ola faigofie i te lalolagi e sili atu i te faigata i lō so se fale ona ko te mea e mafai ne latou o fai se mea telā e se mafai o fai ne so se fale—ke toe faka‵fua mai. Tela la, e isi loa se auala ke ‵teu aka a sela konei kae toe ‵kopi mai a fakamatalaga konā ke toe faka‵fua mai foki a mea konā. Ko oi ne faite ne ia a sela ola konei? E tali mai te Tusi Tapu: “Me i fale katoa ne faite ne se tino, kae ko te tino telā ne faite ne ia a mea katoa ko te Atua.”—Epe. 3:4.

5. Ne a ‵tou pati e mafai o fai atu e uiga ki se talitonuga me e mafai eiloa ne se tino o iloa te mea ‵lei e aunoa mo te talitonu ki te Atua?

⁵ E mafai pefea o fakamatala faka‵lei atu ne tatou a te talitonuga me e mafai o fakaiku aka ne se tino a te mea ‵lei e aunoa mo te talitonu ki te Atua? E fakaasi mai i te Muna a te Atua me e mafai o maua ne tino sē tali‵tonu a nisi akoakoga fakavae ‵lei. (Loma 2:14, 15) E pelā mo latou, e mafai o āva kae a‵lofa ki olotou mātua. Kae e pefea te ‵lei o tulaga i mea tau amioga o se tino telā e ita fitifiti ke talia ne ia ‵tou Mafuaga alofa e pelā me ko te Tino telā e fai ne ia a tulafono ki te mea ‵lei mo te mea ‵se? (Isa. 33:22) Ka talia ne tino mafaufau e tokouke i aso nei me i te matagā o tulaga i te lalolagi nei e fakamautinoa mai i ei me e ma‵nako a tino ki te fesoasoani o te Atua. (Faitau te Ielemia 10:23.) Tela la, e se ‵tau eiloa o fakaosoosogina tatou ke mafau‵fau me e mafai o iloa katoatoa ne se tino a te mea ‵lei e aunoa mo te talitonu ki te Atua kae faka‵logo ki ana tulaga.—Sala. 146:3.

6. Se a te kilokiloga e uiga ki lotu e maua ne tino e tokouke?

⁶ “E mafai eiloa o fiafia koe e aunoa mo te lotu.” E gali a te mafaufauga tenei o te lalolagi ki tino e tokouke me e ‵kilo atu latou ki lotu e pelā me e seai se aoga kae se ‵lei foki. Ko oti foki ne fai ne lotu e uke ke fulitua atu a tino mai te Atua ona ko te akoakoga ki te afi i se-oli, te ‵taega o te tasi vae sefulu, io me ko te talai atu o mea fakapolitiki. E se tioa eiloa o momea aka te aofaki o tino e mafau‵fau me e mafai o fia‵fia latou e aunoa mo te lotu! E mafai o fai mai a vaegā tino penā, “Au e fiafia ki mea faka-te-agaga, kae e seai se lotu e kau atu au ki ei.”

7. E fakamalosi aka pefea ne te lotu tonu a te fiafia?

⁷ E mata, e tonu eiloa me e mafai o fiafia se tino e aunoa mo te lotu? E mautinoa eiloa me e mafai o fiafia se tino e aunoa mo lotu ‵se, kae e se mafai o fiafia tonu a ia seiloga ke maua ne ia se fesokotakiga ‵lei mo Ieova, telā e fakamatala mai e pelā me ko te “Atua fiafia.” (1 Timo. 1:11) A mea katoa e fai ne te Atua e aoga ki nisi tino. E fia‵fia ana tavini me e ‵saga atu latou o fesoasoani ki nisi tino. (Galu. 20:35) E pelā mo te tapuakiga tonu e fakamalosi aka i ei a te fiafia o te kāiga. E akoako mai  ne te tapuakiga tonu ke fakaaloalo kae āva ki ‵tou avaga, ke faka‵malu a tautoga i te fakaipoipoga, ke ‵kalo keatea mai te mulilua, ke puti aka a tama‵liki uiga āva, kae ke fakaasi atu te alofa tonu. Ona ko te mea tenā, e fai ne te vaegā tapuakiga penā a tino ke ‵kau fakatasi i fakapotopotoga fia‵fia mo se kautaina fiafia i te lalolagi kātoa.—Faitau te Isaia 65:13, 14.

8. E mafai pefea o fakaaoga ne tatou a te Mataio 5:3 ke fakamatala faka‵lei atu a te fesili, Se a te mea e fai ei ke fia‵fia a tino?

⁸ E mafai pefea o iloilo aka ne tatou a te manatu o te lalolagi me e mafai o fiafia se tino e aunoa mo te tavini atu ki te Atua? Mafaufau ki te fesili tenei, Se a te mea e fai ei a tino ke fia‵fia? E maua ne nisi tino a te lotomalie i se galuega ‵togi, se tafaoga, io me se mea e fia‵fia malosi latou ki ei. E maua ne nisi tino a te lotomalie i te tausi atu ki kāiga io me ko taugasoa. E aumai ne mea katoa konā a te fiafia, kae e isi se mea telā e sili atu i te tāua i ‵tou olaga telā e maua ei te fiafia tumau. E ‵kese mai i manu, e mafai o iloa ne tatou ‵tou Mafuaga kae tavini atu ki a ia mo te fakamaoni. Ne faite tatou i se auala telā e maua ne tatou te fiafia mai i ei. (Faitau te Mataio 5:3.) E pelā mo te maua ne tino tapuaki ‵tonu a te fiafia mo fakamalosiga mai te maopoopo fakatasi ke tapuaki atu ki a Ieova. (Sala. 133:1) E maua foki ne latou se kautaina fealofani, se vaegā olaga ‵lei, mo se fakamoemoega fakafiafia.

9. (a) Se a te manatu e uiga ki faifaiga tauavaga e lauiloa i te lalolagi tenei? (e) Kaia e fakatapu ne te Atua a faifaiga fakatauavaga i tino kolā e seki fakaipoipo faka‵lei?

⁹ “Kaia e ma‵sei ei a faifaiga fakatauavaga kae seki fakaipoipo faka‵lei?” E mafai o fai mai a tino: “E ‵tau o fakafia‵fia i te olaga. Kaia e ma‵sei ei a faifaiga fakatauavaga kae seki fakaipoipo faka‵lei?” A te manatu fesoasoani me e ‵tau o talia ne se Kelisiano a faifaiga fakatauavaga sē ‵tau e ‵se. Kaia? Me fakatapu ne te Muna a te Atua a faifaiga fakatauavaga sē ‵tau. * (Faitau te 1 Tesalonia 4:3-8.) E isi se saolotoga o Ieova ke fai ne ia a tulafono mō tatou me ne faite ne ia tatou. A te tulafono a te Atua telā e talia fua ei a faifaiga fakatauavaga ke fai i te va o te tagata mo te fafine kolā ko oti ne fakaipoipo faka‵lei ko te mea telā e taku ki te fakatokaga o te fakaipoipoga. E tuku mai ne te Atua a tulafono me e alofa a ia ki a tatou. E maua ne tatou i ei a mea aoga. E maua ne kāiga kolā e faka‵logo ki ei a te alofa, āva, mo te tokagamalie. E se talia ne te Atua a te sē fakalogo mo te iloa tonu ki tena tulafono.—Epe. 13:4.

10. E mafai pefea o ‵kalo keatea se Kelisiano mai i amioga fakatauavaga sē ‵tau?

¹⁰ E akoako mai te Muna a te Atua ke iloa ne tatou o faka‵mao mai i amioga fakatauavaga sē ‵tau. A te auala tāua e tasi ke fai penā ko te pule faka‵lei atu ki mea e onoono tatou ki ei. Ne fai mai a Iesu: “So se tino e onoono ki se fafine kae e fiafai ki ei ko mulilua a ia i tena loto. Tela la, kafai ko tou mata fakaatamai e fai ne ia koe ke agasala, ‵kape kae ‵pei kea‵tea.” (Mata. 5:28, 29) Tela la, ka ‵kalo keatea se Kelisiano mai i te onoono ki ata ma‵sei io me fakalogologo ki pese kolā e fakaaoga i ei a pati ma‵sei. Ne tusi atu a te apositolo ko Paulo ki taina Kelisiano: “Ke tamate . . . otou foitino i te lalolagi nei e uiga ki amioga fakatauavaga sē ‵tau.” (Ko. 3:5) E se gata i ei, e ‵tau foki o pule faka‵lei atu ki mea e mafau‵fau kae fai‵pati tatou ki ei.—Efe. 5:3-5.

11. Kaia e mafai ei o ‵tagi gali mai a te kausaki atu ki se galuega ‵togi?

¹¹ “A te kausaki atu ki se galuega ‵togi ko te kī ki te fiafia.” E fakamalosi mai a tino e tokouke ke kausaki atu ki se galuega ‵togi e pelā me ko te ‵tou fakamoemoega i te olaga. E mafai o  maua mai i se vaegā galuega penā se tulaga ‵lei, pulega, mo te maumea. Ona ko te mea e kausaki atu a tino e tokouke ki se galuega ‵togi e pelā me ko te ‵toe fakamoemoega tāua i olotou olaga, e mafai o talia ne se Kelisiano a te vaegā mafaufauga penā.

12. E mata, a te mauaga o se galuega ‵togi ‵lei ko te kī ki te fiafia?

¹² E mata, se mea tonu me e maua a te fiafia tonu i se galuega ‵togi manuia telā e tuku mai i ei a te pulega mo te tulaga maluga? Ikai. Masaua me i te manakoga ke pule atu ki nisi tino mo te fia takutakua ko manakoga kolā ne faka‵segina ei a Satani, kae ko kaitaua nei a ia, kae e se fiafia. (Mata. 4:8, 9; Faka. 12:12) Kafai e fakatusa ki te fiafia tumau telā e māfua mai i te fesoasoani atu ki tino ke maua ne latou a mea aoga mai i te poto o te Atua ko te mea ke mafai o maua ne latou te ola se-gata-mai, e isi se tapulā ki te lotomalie tonu e mafai o tuku mai ne se galuega ‵togi. E sili atu i ei, ko lasi eiloa te uiga fakatau‵fai i te agaga o te lalolagi tenei. E fakamalosi aka ei a tino ke fakatau‵fai, ke loto ma‵sei, kae i te fakaotiga loa, ko pelā loa me se tino “e fano o afuli te matagi.”—Fai. 4:4.

13. (a) E ‵tau o pefea te ‵tou kilokiloga ki galuega ‵togi? (e) E ‵tusa mo te tusi a Paulo ki te kau Tesalonia, se a te mea ne maua ne ia mai i ei a te fiafia lasi?

¹³ E tonu, e ‵tau o maua a tupe mo tausi te olaga, kae e seai foki se mea ‵se ke filifili se galuega e gali ki a tatou. Kae e se ‵tau o fai ‵tou galuega ‵togi mo fai te ‵toe mea tāua i ‵tou olaga. Ne fai mai a Iesu: “E seai se tino e mafai o tavini ki matai e tokolua, me ka takalialia a ia ki te tino e tokotasi kae alofa ki te suā tino, io me ka ‵piki a ia ki te tino e tokotasi kae ka manatu fatauva ki te suā tino. E se mafai o tavini koutou ki te Atua fakatasi mo Koloa.” (Mata. 6:24) Kafai e ‵saga muamua tatou o tavini ki a Ieova kae akoako atu tena Muna ki nisi tino, ka maua eiloa ne tatou a te fiafia telā e se fakanafagina. Ne penā foki a lagonaga o te apositolo ko Paulo, telā ne taku mai muamua. I te kamataga o tena olaga, ne kausaki atu a ia ki se galuega ‵lei i Lotu Iutaia, kae ne maua ne ia a te fiafia tonu i te taimi ne fai ei a ia mo tino fai soko kae molimau atu ki te auala ne ‵saga mai ei a tino ki te fekau a te Atua mo te auala ne ‵fuli ei olotou olaga. (Faitau te 1 Tesalonia 2:13, 19, 20.) E seai aka foki se galuega e tuku mai i ei a te lotomalie penā.

14. Kaia e mafai ei o ‵tagi gali mai a te manatu me e mafai ne te tino o faka‵lei aka ana fakalavelave?

¹⁴ “E mafai ne tino o faka‵lei aka olotou fakalavelave.” E mafai o ‵tagi gali mai ki tino e  tokouke a te manatu tenei o te lalolagi. Kaia? Kafai e tonu, e fakauiga i ei, me e se ‵tau o maua ne tino a te takitakiga a te Atua kae e mafai ne te tino o fai so se mea e manako a ia ki ei. E mafai foki o tali‵tonu ki te manatu me e mafai ne tino o faka‵lei aka olotou fakalavelave ona ko te mea—e ‵tusa mo nisi sukesukega—ko gasolo ifo ki lalo te aofaki o taua, amioga solitulafono, masaki, mo te mativa. E fai mai te lipoti e tasi: “A te pogai ko gasolo aka ei o ‵lei a te olaga o tino me ko oti ne fakaiku aka ne tino ke fai te lalolagi mo fai se koga tai ‵lei atu.” E mata, e fakaasi mai i se fakamatalaga penā me ko mafai ne te tino o pule faka‵lei atu ki fakalavelave kolā ko leva ne logo‵mae latou i ei? Ke tali atu, ke mafau‵fau faka‵lei nei tatou ki fakalavelave konā.

15. Ne a manatu ‵tonu e fakaasi mai i ei te tulaga masei o fakalavelave o tino?

¹⁵ Taua: Ne ‵mate i taua e lua a te lalolagi a tino e toko 60 miliona io me e uke atu. Talu mai te fakaotiga o te Taua i te Lua a te Lalolagi, ne seki iloa ne tino o fakagata a taua. Ke oko atu ki te tausaga ko te 2015, a te aofaki o tino kolā ne ‵tele keatea atu mai i olotou fale ona ko taua io me ko fakasauaga ne gasolo aka ki te 65 miliona. Ne fakatautau pelā ki se 12.4 miliona o tino ne ‵tele keatea atu mai i olotou fale i te tausaga fua ko te 2015. Amioga solitulafono: E tiga eiloa e isi ne amioga solitulafono ko gasolo ifo ki lalo i nisi koga, ko momea aka ki luga i se auala fakamataku a vaegā amioga pelā mo amioga solitulafono i te itaneti, fakasauaga i fale, mo amioga takafia‵toa. E se gata i ei, ne tali‵tonu a tino e tokouke me ko gasolo o ma‵sei atu a faifaiga sē fakamaoni i te lalolagi kātoa. E se mafai o fakagata ne tino a amioga solitulafono. Masaki: Ne mafai o faka‵lei aka a nisi masaki. Kae e lavea atu i se lipoti ne ‵lomi i te 2013 me e nofo ki se iva miliona o tino mai lalo i te 60 tausaga e ‵mate mai i masaki o te fatu, masaki faka‵mate, kenisa, masaki o te ate, mo te sukā. Mativa: E ‵tusa mo te World Bank, a te aofaki o tino kolā e logo‵mae i te mativa ‵ki i Afelika fua ko oti ne fanaka mai te 280 miliona i te 1990 ki te 330 miliona i te 2012.

16. (a) Kaia e mafai fua ne te Malo o te Atua o faka‵lei a fakalavelave o tino? (e) Ne a fakamanuiaga o te Malo ne ‵valo mai ne Isaia mo se faisalamo?

¹⁶ E fakamalosigina a faifaiga i mea tau tupe mo mea fakapolitiki ne malosi uiga kaima‵nako. E manino ‵lei, e se mafai ne malosi penā o fakagata a taua, amioga solitulafono, masaki, mo te mativa—e mafai fua o faka‵lei ne te Malo o te Atua. Mafaufau ki mea ka fai ne Ieova mō tino. Taua: Ka fakagata ne te Malo a pogai fakavae o taua e pelā mo te kaimanako, faifaiga sē fakamaoni, loto fenua, lotu ‵se, mo Satani ei. (Sala. 46:8, 9) Amioga solitulafono: Ko oti eiloa ne akoako ne te Malo o te Atua a te fia miliona o tino ke a‵lofa kae ke fakatau tali‵tonu te suā tino ki te suā tino telā e seai se malo e mafai ne ia o fai. (Isa. 11:9) Masaki: Ka fakamanuia ne Ieova ana tino ki te malosi ‵lei katoatoa. (Isa. 35:5, 6) Mativa: Ka fakaseai atu ne Ieova kae ka tuku atu ki ana tino a te maumea i te feitu faka-te-agaga mo te feitu faka-te-foitino, se olaga ‵lei telā e sili atu tena tāua i koloa.—Sala. 72:12, 13.

17. E mafai pefea o ‵teke atu koe ki mafaufauga o te lalolagi?

¹⁷ Kafai e lagona ne koe se manatu o te lalolagi telā e foliga ‵teke mai ki tou talitonuga, sukesuke ki mea e fakaasi mai i te Muna a te Atua e uiga ki te mataupu kae sau‵tala ki ei mo se taina talitonu. Mafaufau ki te pogai e ‵tagi gali mai ei te manatu, te pogai e ‵se ei te mafaufauga tenā, mo te auala ke fakamatala faka‵lei atu ei te ‵tonuga. A te ‵tonuga loa, e mafai ne tatou katoa o puipui tatou mai i mafaufauga o te lalolagi mai te faka‵logo ki te fakamalosiga ne tuku atu ne Paulo ki te fakapotopotoga i Kolose: “Tumau i te sa‵sale mo te poto e uiga ki tino i tua . . . ke mafai o tuku atu ne koutou se tali ‵lei ki tino taki tokotasi.”—Ko. 4:5, 6.