A PATI mua konā ne fai ne te Tupu poto ko Solomona e fakamatala ‵tonu mai i ei a lagonaga o tino e uiga ki te olaga. Kāti ona ko te olaga e toetoe kae e se mafai ne tatou o ‵sao mai te mate, ko leva eiloa ne ‵sala atu a tino i te fia afe o tausaga ki se auala ‵lei. E uke ‵ki a tala mo tala i aso taumua e uiga ki tino kolā e ‵sala atu ki te auala ke tai fakaloa aka olotou ola.

E pelā me se fakaakoakoga, a Gilagamesh, se tupu mō tino Sumer. E uke a tala ne fai e uiga ki tena olaga. E tasi mai i ei telā ne toe fakamatala mai i te tala ‵kai lauiloa ko te Epic of Gilgamesh, telā e fai mai me ne fano a ia i se malaga fakamataku o tauloto te auala ke sao ei a ia mai te mate. Ne seki iku manuia a ia i ei.

I te fa o senitenali T.L.M., ne taumafai a saienitisi i Saina ke faite se “vai” telā ne tali‵tonu latou me ka fakaloa ne ia te ola o se tino. Ne faite ne latou se meainu mai te palu fakatasi te vailakau ko te mercury mo vaega o te arsenic. Ne mafau‵fau latou me ne fai ne te vai tenei ke tai fakaloa a ola o tino, kae tela la ne ‵mate eiloa i ei a nāi emepela o Saina. I Eulopa, ne taumafai a nisi saienitisi ke fakaliu suāvai a aulo ke faigofie o folo faka‵lei ne tino ki loto me ne tali‵tonu latou me i te aulo e fakaloa ne ia te ola o te tino.

I aso nei, ne taumafai a nisi saienitisi kolā e iloilo ne latou a mea ola o sukesuke te pogai e ga‵solo aka ei a tino o ma‵tua. E pelā mo te ‵salaga ki te “vai o te ola,” e fakaasi mai i olotou iloiloga me koi ‵sala atu loa a tino i aso nei ki se auala ke fai ei ke mo a e ga‵solo aka a tino o ma‵tua kae ‵mate atu. Kae ne a mea ne iku mai i iloiloga konā ne fai?

A saienitisi kolā e sukesuke ne latou a sela o te foitino ko oti ne tuku mai ne latou se aofaki o fakamatalaga e sili atu mo te 300 e uiga ki te pogai e ga‵solo aka ei tatou o ma‵tua kae ‵mate. I tausaga fakamuli nei, a tino kolā e sukesuke ne latou a vaega fo‵liki o sela o te foitino ko oti ne iku manuia i olotou taumafaiga ke tai fakaloa atu a ola o tino mo manu. Ne fakamalosi aka ne vaegā poto ‵fou penā ke ‵sala atu a tino mau‵mea o ‵togi a saienitisi ke mafai o ‵sala aka te pogai e ‵mate ei tatou. Ne a la mea ne fai i iloiloga konā?

Taumafai ke fakaloa te ola o te tino. E tali‵tonu a nisi saienitisi me e ga‵solo aka tatou o ma‵tua ona ko mea e ‵tupu ki telomeres, ko vaega ki te fakaotiga o te sela ko te chromosomes. E puipui ne telomeres a fakamatalaga i loto i ‵tou sela i te taimi e vaevae ei latou ki vaega fo‵liki. Kae i taimi takitasi e vaevae ei a sela ki vaega fo‵liki, kae ko  telomeres ko olo ifo o toe‵toe. Fakamuli loa, ko gata te vaevaega o sela kae ko kamata ei tatou o ma‵tua.

Ne maua aka ne Elizabeth Blackburn telā ne failoga i te 2009 i ana galuega i mea fakasaienisi fakatasi mo tena potukau ne vaega fo‵liki (enzyme) i loto i te sela kolā e fesoasoani ke fakaloa aka i ei a te ola o se tino. Kae tiga eiloa te sukesukega tenā, ne fakaasi mai i te lotou lipoti me ne seki mafai eiloa ne telomeres o tai fakaloa malie aka te ola o te tino.

A te fakatokaga o fakamatalaga i sela i se auala ‵kese se tasi o auala ke fakagata aka ei a ikuga se ‵lei o te tulaga matua. Kafai ko se mafai o fakafou a sela, e mafai eiloa o ‵se a fakamatalaga kolā e tufatufa atu ne sela takitasi konā ki te foitino, kae e mafai o iku atu ki te logo‵mae o te foitino io me masaki malosi. Fakamuli nei, ne toe fakatoka ne saienitisi i Falani a sela kolā e mai ne latou mai tino ma‵tua, nisi o latou ko silia atu mo te 100 tausaga te ma‵tua. Ne fai mai te takitaki o te potukau tenā ko te Polofesa ko Jean-Marc Lemaître, me ne fakaasi mai i olotou galuega me faitalia te uke o galuega e fai ke taofi aka te ga‵solo aka a tino o ma‵tua, kae e se mafai eiloa o tai fakaloa atu ne latou a te ola o se tino.

E tokouke a saienitisi e fai mai me e tiga eiloa e uke a vailakau ke fai ei ke sē ga‵solo aka a tino o ma‵tua, kae ka se mafai eiloa o ola leva a tino. E tonu, ne tai ola leva a tino talu mai te 19 senitenali. Kae ne faka‵na eiloa te mea tenā ki te ‵tū ‵mā o te tino, vailakau kolā e mafai o puipui ei latou ke mo a e ma‵saki mo vailakau kolā e faka‵lei ki ei olotou ma‵saki. E tali‵tonu a nisi saienitisi me i te olaga o te tino e mafai o tai loa malie io me toetoe fua e ‵tusa mo tausaga kolā e fakatapulagina ke ola i ei se tino.

Kāti i se 3,500 tausaga ko ‵teka, ne fai mai te tino tusitala o te Tusi Tapu ko Mose: “A te leva o omotou olaga e 70 tausaga, io me 80 māfai e tumau te malosi o te tino. Kae e ‵fonu eiloa a tausaga konā i fakalavelave mo te fanoanoa; e palele vave atu.” (Salamo 90:10) Faitalia a taumafaiga a te tagata ke tai fakaloa te ola o se tino, e tumau eiloa te olaga e pelā mo te auala ne fakamatala mai ne Mose.

I te suā feitu, a nisi fonu e mafai o ola i tausaga e silia atu mo te 150 kae ko nisi vaega o te vana kula i te tai e mafai o ola mō se 200 tupu tausaga, kae ko te lakau e pelā mo te giant sequoia e mafai o ola mō se fia afe tausaga. Kafai e fakatusa ‵tou olaga ki mea ola konei mo nisi mea ola aka, ka mafau‵fau tatou penei, ‘E mata, ko gata eiloa te olaga tenei i te 70 io me ko te 80 tausaga?’