TE MEA FAKAMATAKU: E tokouke a tino politiki mo takitaki lotu ne kausaki atu ki fakamoemoega kolā e ‵teke ki te Tusi Tapu. E uke a taimi ne fakaaoga olotou malosi pule ke taofi aka a tino mai te maua, ‵lomi io me ‵fuli a te Tusi Tapu. Ke onoono ki fakaakoakoga konei e lua:

• Kāti i te 167 T.L.M.: Ne fakatonu atu a te tupu ko Seleucid  Antiochus Epiphanes, telā ne faimalo ne ia te lotu a te kau Eleni ki tino Iutaia, ke fakaseai a ‵kopi o te Tusi Tapu i te ‵gana Epelu. Ne tusi mai a te tino tusitala ko Heinrich Graetz, penei: “Ne saesae kae ‵sunu ne latou a pelugā tusi o Tulafono māfai e maua ne latou, kae tamate a tino e ‵sala atu ki fakamalosiga mo fakamafanafanaga mai tusi konā.”

• Taimi Mai Tua o te Kau Apositolo: Nisi takitaki lotu Katolika ne kaitaua ki tino o te olotou lotu me e talai ne latou a te Tusi Tapu kae e se ko akoakoga a te lotu Katolika, ne taku latou e pēla me ne tino ‵teke o te lotu māfai e maua atu a nisi tusi o te Tusi Tapu mai tafa o te tusi ko te Salamo faka-Latina. Ne fakamalosi aka ne se komiti o te lotu tena fakatonuga ki olotou tagata ke “ga‵lue malosi, fakamaoni, kae ‵sala atu ki tino ‵teke konā . . . ki olotou fale mo potu i lalo i te laukele telā e ‵nofo i ei a tino kolā e isi ne masalo‵saloga me e ‵funa ne latou a Tusitusiga Tapu. . . . So se fale e maua i ei a tino ‵teke konā e fakaseai.”

Moi ne manumalo a fili o te Tusi Tapu o fakaseai atu a tusitusiga Tapu, ko galo nei te fekau.

TE AUALA NE SAO MAI EI TE TUSI TAPU: Ne saga malosi atu a te tupu ko  Antiochus ki Isalaelu, kae ne olo atu a tino Iutaia o ‵nofo i potukau i fenua e uke. A te tonuga loa, ne fakatautau ne tino ‵poto i te senitenali muamua  T.A., me e sili atu i te 60 pasene o tino Iutaia ne ‵nofo atu i tua o Isalaelu. I loto i olotou sunako, ne tausi ne tino Iutaia a ‵kopi o Tusitusiga Tapu konā—ko Tusitusiga Tapu kolā ne fakaaoga ne olotou kautama fakamuli, e aofia i ei a Kelisiano.—Galuega 15:21.

I te Vaitaimi o te pouliga mai i te lima ki te sefulu lima senitenali, ne loto ‵toa a tino kolā ne fia‵fia ‵ki ki te Tusi Tapu o ‵teke atu a fakasauaga kae tumau o ‵fuli kae ‵kopi a Tusitusiga Tapu. Mai mua foki eiloa o maua a masini lomi tusi ‵fou i te kogaloto o te 15 senitenali, ne mafai o maua a vaega e uke o tusitusiga o te Tusi Tapu i ‵gana e 33! Mai tua ifo, ne ‵fuli kae faite a te Tusi Tapu i se auala telā ne seki fai aka eiloa penā muamua.

TE IKUGA: Faitalia a fakamatakutakuga mai tupu ma‵losi mo faifeau ‵teke, ne tumau eiloa a te Tusi Tapu i te fai pelā me ko te ‵toe tusi ne lasi te tufatufa atu kae ko te ‵toe tusi foki telā ne ‵fuli ki ‵gana e uke i tala fakasolopito. Ko oti ne fakatonu‵tonu ne ia a tulafono mo gana a nisi atufenua, penā foki mo ola o te fia miliona o tino.