A koi tuai o fakamatala atu a te suā mea ne tupu, ke fakamatala atu ne au te auala ne kamata ei o kau atu au ki te taviniga tumau.

Ne fanau au i te 1942 i te fenua gali o te Caribbean ko Curaçao. A toku tamana se tino mai Suriname, kae ne fanatu ki konā o galue i ei. I nai tausaga mai mua o fanau au, ne aofia tou tagata i Molimau a Ieova muamua kolā ne papatiso i Curaçao. a Ne fai ne ia a a‵koga faka-te-Tusi Tapu a matou tama‵liki i vaiaso katoa, faitalia me e se fakafaigofie faeloa ne matou ki a ia. I te taimi ko 14 oku tausaga, ne avatu ne toku tamana te motou kāiga ki Suriname ke tausi atu ki tena mātua telā ko lōmatua ‵ki.

I Suriname, ne kamata o kau atu au ki talavou i te fakapotopotoga, kolā ne tavini malosi atu ki a Ieova. Ne aofia i ei a nai tino kolā ne ma‵tua malie aka i a au, kae tavini atu e pelā me ne paenia tumau. Kafai ko fai‵pati mai latou e uiga ki olotou tala i te galuega talai, e lavea atu eiloa i olotou mata a te fiafia. Mai tua o fakatasiga a te fakapotopotoga, ne sau‵tala matou mo oku taugasoa e uiga ki mataupu faka-te-Tusi Tapu—i nisi taimi e saga‵saga matou i tua kae kilo‵kilo atu ki te lagi e ‵fonu i fetu. Ne fesoasoani mai a taugasoa konei ke iloa ne au a te mea e manako au o fai i toku olaga; ne manako au o galue mō Ieova. Tela la, ne papatiso a au, kae ko 16 oku tausaga. Fakamuli ifo, i te taimi ko 18 ei oku tausaga, ne kamata au o paenia tumau.

Ne tauloto ne au a akoakoga e uke e pelā me se paenia kae ne fesoasoani mai a mea konei i te taimi kātoa ne kau atu ei au ki te taviniga tumau. E pelā me se mea e tasi, a te akoakoga muamua ne tauloto ne au, ko te tāua o te akoakoga o nisi tino. I te taimi ne kamata o paenia au, ne fesoasoani mai se misionale e igoa ki a Willem  van Seijl. b Ne akoako ne ia au ki mea e uke e uiga ki te faiga o tōfiga i te fakapotopotoga. I te taimi tenā, ne seki ai eiloa soku mafaufau me e ‵tau eiloa o akoako faka‵lei au. I te tausaga mai tua ifo, ne ‵tofi aka au e pelā me se paenia fakapito kae ne kamata o fai ne au te takitakiga i tamā potukau ‵mao kolā e ‵tu i te kogaloto o te togavao o Suriname. Ko oko eiloa i toku loto fakafetai ki akoakoga ne maua ne au mai i taina konā! Talu mai te taimi tenā, ne taumafai au o fakaakoako ki a latou mai te fakaaogaga o taimi ke akoako a nisi tino.

A te lua o akoakoga ne maua ne au, ko te tāua o te ola i se olaga faigofie kae fakatoka faka‵lei a mea katoa. I te kamataga o masina takitasi, ne palani faka‵lei ne māua mo toku soa paenia fakapito a mā manakoga faka-te-foitino mō vaiaso mai mua. Tenā ne fanatu ei se tino e tokotasi i a māua ki te fa‵kai o ‵togi mai a mea e manakogina ne māua. Ne ‵tau o fakamāumāu faka‵lei ne māua mā tupe mo mea katoa ne ‵togi ko te mea ke lava ‵lei mō te masina kātoa. Kafai ko seai se mea i te taimi ne ‵nofo atu māua i te togavao, ne fesoasoani mai a nisi tino māfai e mafai. E talitonu au me mai i te tauloto i te taimi koi foliki ke ola i se olaga faigofie kae fakatoka faka‵lei a mea katoa, ne fesoasoani mai ke saga atu au ki te galuega a Ieova i toku olaga kātoa.

A te tolu o akoakoga ne tauloto ne au, ko te aoga o te akoako o tino i olotou ‵gana eiloa. Ne tupu aka au kae ne mafai o faipati i te ‵gana Dutch, Palagi, Papiamento, mo te Sranantongo (ne lauiloa foki pelā mo te ‵gana Srana), ko te ‵gana masani i Suriname. Kae i te togavao, ne lavea ne au me ne ‵saga faka‵lei mai a tino ki te tala ‵lei māfai e talai atu i olotou ‵gana eiloa. Ne faigata ki a au ke faipati atu i nisi ‵gana konei e pelā mo te ‵gana ko te Saramacca, telā e lasi a te fakamaluga mo te fakafoliki sāle ifo o te leo. Kae ne aoga eiloa a taumafaiga. I te fia o tausaga, ne mafai o akoako atu ne au te munatonu ki tino e tokouke atu ona ko te mea ne mafai ne au o faipati i olotou ‵gana eiloa.

Kae e uke foki oku tala fai fa‵kata. E pelā mo te taimi e tasi, ne mafaufau au o fesili atu ki se akoga faka-te-Tusi Tapu, telā e faipati i te ‵gana Saramacca, me e a a ia ona ko te mea ne ‵mae sāle tena tinae. Kae ne fesili atu loa au me ko ia e faitama! A te ‵tonuga loa, ne ma tou fafine i taku fesili tenā. Faitalia a vaegā mea penei, ne taumafai faeloa au o faipati i ‵gana a tino kolā ne asi atu au ki ei i oku tōfiga.

I te 1970, ne ‵tofi aka au ke fai mo fai se ovasia o te seketi. I te tausaga tenā, ne fakaasi atu ne au a te polokalame o te ata vitio “Visiting the World Headquarters of Jehovah’s Witnesses” ki tamā potukau e uke i te togavao. Ke asi atu ki taina mo tuagane i konā, ne ‵tau o olo atu matou mo nisi taina i se paopao loa kae manifi i vaitafe i tafa o te togavao. Ne tuku atu ne matou ki te paopao se masini iti, se tane penitini, mo mōli e fa‵ka ki penitini, mo mea kolā e pei atu ei a te ata vitio. Kafai ko oko atu ki te koga e olo matou ki ei, e ‵tau o avatu a mea katoa konā ki te kogaloto o te fenua, ko te koga telā ka pei atu ei a te ata  vitio. A te mea ne masaua malosi ne au i malaga konā, ko te lasi o te fia‵fia o tino i koga ‵mao konā ki vaegā polokalame penā. E fiafia malosi au ke fesoasoani atu ki nisi tino ke tauloto e uiga ki a Ieova mo te vaega faka-te-lalolagi o tena fakapotopotoga. A fakamanuiaga faka-te-agaga ne sili fakafia atu i lō so se mea faigata ne fepaki mo au i te faiga o te galuega a Ieova.

E tiga eiloa ne lavea ne au a feitu ‵lei o te nofo taka i taku taviniga, koi maua eiloa ne au a te manakoga mō se soa tumau. Tela la, ne ‵talo fakapito atu au ke maua se avaga telā e mafai o kufaki mo te fiafia i te taviniga tumau i te togavao. Kāti se tausaga mai tua ifo, ne fia‵fai māua mo Ethel, se paenia fakapito telā ne lasi foki tena alofa sē fakapito. Mai te taimi koi foliki ei tou fafine, ne tavae malosi sāle ne ia a te apositolo ko Paulo kae ne manako tou fafine ke tuku kātoa atu a ia ki te galuega talai e pelā mo Paulo. Ne avaga māua i a Setema 1971 kae ne kamata o tavini atu māua i te galuega faimalaga e pelā me se tauavaga.

Ne seki tupu aka a Ethel i se olaga maumea, tela la, ne faigofie ki a ia te galuega faimalaga i loto i te togavao. E pelā mo taimi ne fakatokatoka ke asi atu ki fakapotopotoga i te kogaloto o te togavao, ne ave foki ne māua a molisulu. Ne ‵ta ma gatu kae kou‵kou i vaitafe. Ne masani foki māua o ‵kai ki so se mea e tuku mai ne te kāiga e ‵nofo māua i ei—iguanas, piranhas, io me ko so se mea ne maua mai ne latou i te togavao io me mai i te vaitafe. Kafai e seai ne tifa, e fakaaoga ne māua a laufuti. Kafai e seai ne sipunu, e ‵kai māua ki mā lima. Ne iloa ne māua mo Ethel me i te talia fakatasi ne māua a mea faiga‵ta penei i te galuega mō Ieova, ne fesoasoani mai ke fai māua e pelā mo te uka e ‵fili ki uka e tolu. (Fai. 4:12) Ka se mafai eiloa o puli i a māua a vaegā tala ‵gali penā!

Ko te taimi e tasi ne ‵foki mai ei i se koga ‵mao i te togavao, telā ne tupu ei a te tala ne fakamatala atu i te kamataga. I te taimi ne oko atu i ei ki koga ‵tafe malosi o te vaitafe, ne galo ifo kae  fanaka fakavave aka foki te motou paopao mai te vai. Fakafetai me ne ‵pei matou ki gatu faola, kae ne seki ‵to foki ki tua mo te paopao. Kae ne ‵fonu te motou paopao i vai. Ne ‵pei keatea motou mea‵kai i ulo ki te vaitafe, kae ne fakaaoga ne matou a ulo konā ke ‵ta te liu o te vaka.

Ona ko te mea ko seai ne motou mea‵kai, ne kamata o faiika matou i te taimi ne olo atu ei matou i te vaitafe. Kae ne seki ai ne motou ika ne maua. Tela la, ne ‵talo matou ki a Ieova kae fakamolemole atu ki ne mea‵kai mā matou mō te aso tenā. I te otiga loa o te motou ‵talo, ne ‵pei atu ne se taina e tokotasi tena uka faiika, kae ne ‵lave mai i ei se ika telā e lasi kae lava ‵lei mō matou tokolima ke ‵kai i te po tenā kae ma‵kona.

Mai tua o se lima tausaga i te galuega faimalaga, ne maua ne māua mo Ethel se fakamanuiaga seki fakamoemoegina—ka fai māua mo mātua. Ne fiafia au ki te tala, faitalia me ne seki mautinoa i a aku me ne a mea ka ‵tupu i aso mai mua. Ne ma‵nako malosi māua mo Ethel ke tumau i te taviniga tumau māfai e mafai. I te 1976, ne fanau ei te ma tama tagata ko Ethniël. A te lua o mā tama tāgata ko Giovanni, ne fanau i se lua mo te āfa tausaga mai tua ifo i ei.

Ona ko te lasi o te manakoga i Suriname i te taimi tenā, ne fakatoka ne te ofisa lagolago ke tumau eiloa au e pelā me se ovasia o te seketi i te taimi e tausi atu foki ki aku tama‵liki. I te taimi koi fo‵liki ei mā tama‵liki, ne ‵tofi aka au ke tausi atu ki seketi o nai fakapotopotoga. E masani o fakatoka ne latou ke tavini atu au mō nai vaiaso i masina takitasi e pelā me se ovasia faimalaga, kae ko te ‵toega o te masina, ke tavini atu e pelā me se paenia i te fakapotopotoga telā ne ‵tofi aka ke ‵kau matou ki ei. Ne olo sāle matou mo Ethel mo mā tama‵liki tāgata māfai ko asi ki fakapotopotoga e pili mai ki te motou fale. Kae e faimalaga tokotasi atu au māfai ko asi atu ki fakapotopotoga kae kau ki fono i te togavao.

Ne ‵tau o fai faka‵lei a fakatokaga, ko te mea ke fakataunu oku tiute katoa. Ne fakamautinoa aka ne au me e fai te motou sukesukega faka-te-kāiga i vaiaso katoa. Kafai ko asi atu au ki fakapotopotoga i te togavao, e fai ne Ethel a te sukesukega faka-te-kāiga mo mā tama‵liki i te fale. Kae kafai e mafai, e fai fakatasi ne matou a mea e pelā me se kāiga. Ne ta‵fao fakatasi māua mo Ethel mo mā tama‵liki tāgata—i nisi tafaoga io me ko te olo atu fua ki nisi koga. E masani o moe tuai au i po o fakatoka ki oku tōfiga faka-te-agaga. Kae ko Ethel, e pelā mo te fafine atamai telā e fakamatala mai i te Faataoto 31:15, e ala ‵malu tou fafine ke fakamautinoa me faitau te  motou tusi siki mō te aso e pelā me se kāiga kae ‵kai fakatasi i te taeao a koi tuai o olo mā tama‵liki ki te akoga. Ko oko eiloa i toku fiafia ke maua se avaga alofa sē fakapito penā, telā ne fesoasoani mai faeloa ke fakataunu oku tiute faka-te-Tusi Tapu!

E pelā me ne mātua, ne ga‵lue malosi māua ke fesoaoani ki mā tama‵liki ke a‵lofa ki a Ieova mo te galuega talai faka-Kelisiano. Ne ma‵nako māua ke filifili aka ne mā tama tāgata a te taviniga tumau me tenā te mea e ma‵nako lāua ki ei, kae ke se fai penā ona ko te mea e ma‵nako māua ki ei. Ne fakaasi atu faeloa ne māua ki a lāua a te fiafia e maua mai te taviniga tumau. E aunoa mo te fakaseaoga o tulaga faiga‵ta, ne fakaasi atu ne māua a te auala ne fesoasoani kae fakamanuia ne Ieova a matou e pelā me se kāiga. Kae fakamautinoa aka foki ne māua me e ‵kau fakatasi faeloa mā tama tāga‵ta mo taina Molimau kolā e fakamuamua faeloa ne latou a Ieova i olotou olaga.

Ne tausi mai a Ieova i mea katoa kolā ne manakogina i te taimi ne tausi atu ei ki te mā kāiga. E tonu, e taumafai faeloa au o fai toku tusaga. A toku olaga i te togavao e pelā me se paenia fakapito nofo taka, ne akoako mai i ei ke iloa ne au o fakatoka faka‵lei omotou manakoga faka-te-foitino. Kae i nisi taimi, faitalia a toe taumafaiga ‵lei, ne seki mafai o maua a nisi mea kolā ne manakogina. I taimi konā, e talitonu au me ne toka a Ieova o fesoasoani mai ki a matou. E pelā mo te fakaotiotiga o tausaga talu mai te 1980 ki te kamataga o tausaga mai te 1990, ne tupu se fakalavelave i Suriname. I tausaga konā, ne faigata ‵ki ke maua a mea masani e manakogina ke tausi te olaga. Kae faitalia loa, ne tausi mai eiloa a Ieova ki a matou.—Mata. 6:32.

I te motou olaga kātoa, ne tausi kae tuku mai faeloa ne Ieova a te fiafia mo te lotomalie tonu ki a matou. Ne fai mā tama‵liki mo fai se fakamanuiaga sili ki a māua, kae ko te puti aka o lāua ke tavini atu ki a Ieova, se tauliaga eiloa. E fia‵fia malosi māua me ne filifili aka ne lāua ke ‵kau atu foki ki te taviniga tumau. Ne fatoa oti mai a Ethniël mo Giovanni mai i akoga faka-te-agaga kae nei la, ko tavini atu lāua i te ofisa lagolago i Suriname fakatasi mo lā avaga.

Ko ma‵tua nei māua mo Ethel, kae koi fakalavelave māua i te ga‵lue mō Ieova e pelā me ne paenia fakapito. A te ‵tonuga loa, e fakalavelave ‵ki māua, tela la, koi seai eiloa se taimi kai maua ke fakaakoako ki te ‵kau! Kae e se salamō lele au i ei. A te ‵toe mafaufau ki tua, e maua tonu ne au se lagonaga me i te fakaikuga, ke kau atu ki te taviniga tumau i te taimi koi foliki ei, ne fai mo fai te ‵toe fakaikuga ‵lei e tasi ne fai ne au.