1, 2. Ne a vaegā ‵fuliga kolā e mafai o fai, e pelā mo te tala o se tamaliki akoga e tokotasi i te akoga lasaga lua?

A TONY, se tamaliki i te akoga lasaga lua telā ko sē fia akoga. Ko mate tena tamana, ko seai sena loto fia akoga kae e fakamāumāu ne ia ana taimi i fakaotiga o vaiaso ke onoono vitio io me ‵nofo mo ana taugasoa. A ia e se amio fakasaua, kae e se fakaaoga ne ia a vailakau tapu. E seai fua sena fakamoemoega i te olaga. Kae ne fakalotolotolua a ia me e mata, e isi se Atua io me ikai. Kae ne fetaui a ia mo se tauavaga Molimau kae ne fai‵pati mo lāua e uiga ki ana fesili mo mea kolā e fakalotolotolua a ia ki ei. Ne tuku atu ne lāua ki a ia a polosiua e lua—The Origin of Life—Five Questions Worth Asking mo te Was Life Created?

² I te taimi ne toe ‵foki atu ei te tauavaga, ne ‵fuli te kilokiloga a Tony. Ne sukesuke malosi a ia ki polosiua, tela la a tusi ko numinumi valevale. “E ‵tau o isi se Atua,” ne fai mai a ia. Ne talia ne ia se akoga faka-te-Tusi Tapu, kae ne fano malielie o mafuli tena kilokiloga e uiga ki te olaga. Ne fai a ia mo fai se tokotasi o tama‵liki ‵lei i tena akoga. Ke oko foki loa ki tena pule faiakoga, telā ne iloa ne ia te talitonuga fou a Tony, ne ofo masei eiloa. “Ne fai ne koe a fakama‵fuliga e uke i au amioga penā foki mo tou tulaga i te akoga,” ko ana pati. “E fai eiloa  penā, ona ko tou ‵kau fakatasi mo Molimau a Ieova?” Ne fai atu a Tony ao, kae ne tuku atu ne ia se molimau ‵lei. Ne oti faka‵lei a ia mai te akoga lasaga lua kae ko tavini atu nei a ia e pelā me se paenia tumau mo se tavini fesoasoani. Ko fiafia foki a ia me ko maua ne ia se Tamana gali, telā ko Ieova.—Sala. 68:5.

3. Ne a pati fakatonutonu e tuku mai ne Ieova ki talavou?

³ E fakamasaua mai i te tala a Tony a te saga tonu mai o Ieova ki a koutou talavou. E manako a ia ke maua ne koutou se olaga manuia kae fakamalie loto. Tela la, e fakatonutonu mai a ia: “Ke masaua tou Mafuaga Sili i aso koi talavou ei koe.” (Fai. 12:1) I te lalolagi i aso nei, e se faigofie faeloa te mea tenā. Kae e seai se mea e se mafai o fai. E auala i te fesoasoani o te Atua, e mafai ei o manumalo koe, e se i te taimi fua koi talavou koe kae e penā foki i tou olaga kātoa. E pelā me se fakaakoakoga, mafaufau ki se akoakoga e mafai o tauloto ne tatou mai te manumaloga o te kau Isalaelu ke ulu atu ki te Fenua o te Folafolaga mo te taua a Tavita mo Koliata.

4, 5. Se a te akoakoga tāua e mafai o tauloto ne tatou mai te fakatakavalega ne te kau Isalaelu a tino Kanana mo te fakatakavalega ne Tavita a Koliata? (Ke onoono ki ata i te kamataga.)

⁴ I te taimi ko pilipili atu ei te kau Isalaelu ki te Fenua o te Folafolaga, ne seki fakatonu atu te Atua ke momea aka te apo o latou i te taua io me ke fakatoka latou mō te taua. (Teu. 28:1, 2) I lō te fai penā, ne fai atu a ia ki a latou me e ‵tau fua o faka‵logo latou ki ana fakatonuga kae tali‵tonu ki a ia. (Iosu. 1:7-9) Mai te kilokiloga faka-te-tagata, e se aoga eiloa te manatu fesoasoani tenā, kae tenā eiloa te ‵toe manatu fakatonutonu ‵lei mō tino Isalaelu. Me ne tuku atu ne Ieova ki ana tino a te manumalo i tino Kanana. (Iosu. 24:11-13) E tonu, e manakogina te fakatuanaki ko te mea ke faka‵logo ki te Atua, kae ko te fakatuanaki tenā e iku atu faeloa ki te manuia. A te munatonu tenei e seki mafuli i te gasologa o taimi. Kae koi aoga eiloa i aso nei.

⁵ A te mafi ko Koliata e nofo ki te iva mo te āfa futu (2.9 m) te loa kae ne fakatoka faka‵lei ne ia ana meatau. (1 Samu. 17:4-7) Kae e lua fua a mea ne fakatoka ne Tavita: se siligi mo te fakatuanaki ki tena Atua ko Ieova. Mō latou kolā e se lava olotou fakatuanaki, e mafau‵fau eiloa latou i a Tavita e valea. Kae ko oko eiloa i te ‵se o olotou kilokiloga! Ko Koliata te tino valea.—1 Samu. 17:48-51.

6. Ne a mea ka sau‵tala malie tatou ki ei?

⁶ Ne fakamatala mai i te mataupu muamua a mea e fa kolā e fakaopoopo mai ki te ‵tou fia‵fia mo te manuia i te olaga. E aofia i mea konei ko te fakama‵liega o ‵tou manakoga faka-te-agaga, loto fakafetai mō taugasoa kolā ne tuku mai ne te Atua, fakatoka a fakamoemoega aoga, kae ke fakatāua ‵tou saolotoga e pelā me ne tino o te Atua. Ke tai fakalauefa atu ‵tou sau‵talaga ki mea konei, kae ke sau‵tala tatou i te taimi nei ki nisi fakatakitakiga e maua i te Salamo 16.

7. (a) E fakamatala mai pefea ne koe se tino faka-te-agaga? (e) Se a te “tusaga” o Tavita, kae ne aoga pefea ki a ia?

⁷ A te tino faka-te-agaga e fakatuanaki ki te Atua kae maua ne ia te kilokiloga a te Atua. E ‵sala atu a ia ki te Atua mō se takitakiga kae fakaiku aka ke fakalogo ki a ia. (1 Koli. 2:12, 13) A Tavita se fakaakoakoga ‵lei. Ne usu mai a ia: “A Ieova ko toku tusaga, ko toku vaega, mo taku ipu.” (Sala. 16:5) Ne aofia i te “tusaga” tenā a te fesokotakiga ‵lei o Tavita mo te Atua, telā ne faka‵lafi a ia ki ei. (Sala. 16:1) Ne aoga pefea ki a ia? “A toku foitino kātoa e fiafia,” ne tusi mai a ia. Ao, e seai aka foki se mea ne maua i ei ne Tavita te fiafia kae na fua ko tena fesokotakiga mo te Atua.—Faitau te Salamo 16:9, 11.

8. Ne a nisi mea kolā e fakaopoopo atu ki te mauaga o te lotomalie tonu i te olaga?

⁸ A te fiafia telā ne maua ne Tavita e se maua ne  tino kolā e fakavae olotou olaga ki fakafiafiaga mo koloa e uke. (1 Timo. 6:9, 10) A te “lotomalie tonu,” ko pati a se taina i Kanata, “e se ko mea e maua ne tatou i te olaga tenei, kae mai mea kolā e tuku atu ne tatou ki te Tino telā e tuku mai ne ia a meaalofa ‵lei katoa, ko Ieova te Atua.” (Iako. 1:17) E tonu, a te atiakaga o te fakatuanaki ki a Ieova kae tavini atu ki a ia, ka aumai ne ia se olaga aoga kae fakamalie loto. E mafai pefea o ati aka ne koe te fakatuanaki? E ‵tau o fakaavanoa ne koe a taimi mō Ieova mai te faitau ki tena Muna, mafaufau ‵loto ki ana mea ne faite mo ana uiga, e aofia i ei tena alofa mō koe.—Loma 1:20; 5:8.

9. E mafai pefea o talia ne koe te Muna te Atua ke fulifuli ne ia koe e pelā mo Tavita?

⁹ A te alofa o te Atua mō tatou e fakaasi mai sāle i nisi taimi e auala i pati fakatonutonu mai se tamana. Ne talia fiafia ne Tavita a pati fakatonutonu atafai konā. Ne fai mai a ia: “Ka ‵viki atu au ki a Ieova, telā ne tuku mai ne ia a pati fakatonutonu ki a au. Ke oko eiloa ki te po, e fakatonutonu au ne oku mafaufauga ‵loto.” (Sala. 16:7) Ao, ne mafaufau ‵loto a ia ki mafaufauga o te Atua, kae fai ne ia pelā me i o ia a mafaufauga, kae talia ne ia ke fulifuli ne mafaufauga o te Atua a tou tagata. Kafai e fai foki koe penā, ka gasolo aka ki luga tou alofa ki te Atua mo tou manakoga ke fakalogo ki a ia. Ka matua ‵lei kae ‵poko foki tou iloa i te feitu faka-te-agaga. Ne fai mai se tuagane e igoa ki a Christin, “Kafai e fai aku sukesukega kae mafaufau ‵loto ki aku mea e faitau, e lagona ne au me ko Ieova eiloa ne fakatoka ne ia te mea tenei mō au!”

10. E pelā mo te mea e fakamau i te Isaia 26:3, e fesoasoani atu pefea a te mauaga o se kilokiloga faka-te-agaga e uiga ki te olaga?

¹⁰ Kafai koe se tino faka-te-agaga, ka maua ne koe te kilokiloga a Ieova e uiga ki te lalolagi mo aso mai mua. E tuku atu ne Ieova ki a koe a te iloaga mo te poto tenā. Kaia? E manako a ia ke iloa ne koe a mea tāua i tou olaga, ke fai a fakaikuga ‵poto, kae ke olioli ki aso mai mua mo te loto talitonu! (Faitau te Isaia 26:3.) Ne fakaasi mai ne te taina ko Joshua, telā e nofo i te Iunaite Sitete a tena kilokiloga, “A te fakapilipili atu ki a Ieova ka maua i ei ne koe se kilokiloga ‵lei e uiga ki mea kolā e tāua mo mea kolā e se tāua.” Ko oko eiloa i te ‵tonu mo te fakamalie loto a mea kolā e maua mai i ei!

11. Ne filifili pefea ne Tavita ana taugasoa ‵tonu?

¹¹ Faitau te Salamo 16:3. Ne iloa ne Tavita a te auala ke maua ei a taugasoa ‵tonu. Ne maua ne ia te “fiafia lasi” i te fai taugasoa mo latou kolā ne a‵lofa ki a Ieova. Ne taku ne ia ana taugasoa e pelā me ne “tino tapu,” e ‵mā latou i mea tau amioga, kae fai mea tonu. Ne penā foki a lagonaga o te suā faisalamo e uiga ki te filifiliga o taugasoa. Ne tusi mai a ia: “Au se taugasoa o latou katoa kolā e ma‵taku ki a koe mo latou kolā e tausi ki au fakatonuga.” (Sala. 119:63) E pelā mo te mea ne lavea ne tatou i te mataupu muamua, e mafai foki o maua ne koe a taugasoa lei i a latou kolā e ma‵taku kae faka‵logo ki a Ieova. E tonu e aofia i ei a latou kolā e kese‵kese olotou tausaga.

12. Se a te mea ne fakavae ki ei a te va fakataugasoa o Tavita mo Ionatana?

¹² Ne seki filifili fua ne te faisalamo ko Tavita ana taugasoa mai tino fua kolā e kautama mo ia. E mata, e masaua ne koe te igoa o te tino e “tafasili i te ‵lei” telā ne fai mo fai tena taugasoa pele? A tena igoa ko Ionatana. E tonu, a te la vā fakataugasoa se tasi o tala gali ne fakamau i loto i te Tusi Tapu. Kae e mata, ne iloa ne koe me e 30 tausaga te matua o Ionatana i a Tavita? Kae se a loa te mea ne fakavae ki ei te la vā fakataugasoa? Ko te fakatuanaki ki te Atua, fakatau āva te suā tino ki te suā tino, mo te loto ma‵losi o tino taki tokotasi i te taimi ne taua atu ki fili o te Atua.—1 Samu. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. E mafai pefea o maua ne koe a taugasoa e uke? Taku mai se fakaakoakoga.

¹³ E pelā mo Tavita mo Ionatana, e maua foki ne tatou te “fiafia sili” mai te a‵lofa ki a latou kolā e alofa ki ei a Ieova mo latou kolā e fakaasi atu te  lotou fakatuanaki ki a ia. Ne fai mai a Kiera, telā ne tavini atu ki te Atua mō se fia tausaga, “Ne fai taugasoa au mo taina i koga kese‵kese o te lalolagi, tino mai fenua mo tuu kese‵kese.” Kafai e taumafai koe o fakamasani atu ki tino i te auala tenei, ka lavea faka‵lei ne koe a fakamaoniga o te malosi o te Muna a te Atua mo tena agaga.

14. (a) Se a te mea e mafai o fesoasoani atu ke fakatoka ne koe a fakamoemoega aoga i te olaga? (e) E pefea a lagonaga o nisi talavou e uiga ki te kausaki atu ki fakamoemoega faka-te-agaga?

¹⁴ Faitau te Salamo 16:8. Ne fakamuamua eiloa ne Tavita i tena olaga a te tavini atu ki te Atua. Ka maua foki ne koe se olaga fakamalie loto māfai e tumau koe i te tavini atu ki a Ieova kae fakatoka a fakamoemoega kolā e aofia i ei a ia. Ne fai mai te taina e igoa ki a Steven, “A te galue ke maua se fakamoemoega, ke fakataunu, kae oti aka ko toe mafaufau ki fakamoemoega kolā ko oti ne fakataunu, e aumai ne ia te lotomalie ki a au.” Ne fai mai se taina talavou mai Siamani telā e tavini atu nei i te suā fenua, penei, “Kafai au ko matua, e fiafia au o toe mafaufau ki toku olaga kae ke lavea atu me ne fai ne au a mea katoa mō te ‵lei o nisi tino.” E fakamoemoe au me penā foki ou lagonaga. Kafai e fai koe penā, ke fakaaoga au meaalofa ke faka‵malu atu te Atua kae ke fai a mea ‵lei mō nisi tino. (Kala. 6:10) Fakatoka ou fakamoemoega faka-te-agaga, kae fakamolemole atu ki a Ieova i ‵talo ke fesoasoani atu ke mafai o kausaki atu koe ki ei. E fiafia a ia o tali mai a vaegā ‵talo penā.—1 Ioa. 3:22; 5:14, 15.

15. Ne a fakamoemoega e mafai o fakatoka ne koe mō koe eiloa? (Ke onoono ki te pokisi “ Nisi Fakamoemoega Aoga.”)

¹⁵ Ne a fakamoemoega e mafai o fakatoka ne koe? E mafai o aofia i ei te faiga o tali i au pati eiloa i fakatasiga Kelisiano, aofia i te galuega fakapaenia, io me fanatu ki te Peteli. E mafai o taumafai koe ke tauloto ki se isi ‵gana mo te kilokiloga ke tavini atu i nisi fenua. E fai mai a Barak, se tavini tumau telā koi talavou, “A te iloa aka me e maua ne au te malosi mai i a Ieova i taeao katoa e ala aka ei au, se lagonaga telā e se mafai o maua mai i se isi koga.”

16. Ne pefea a lagonaga o Tavita e uiga ki tulafono amio‵tonu o Ieova, kae kaia?

¹⁶ Faitau te Salamo 16:2, 4. E pelā mo te mea ne lavea ne tatou i te mataupu mai mua, e  fesoasoani mai a tulafono amio‵tonu a te Atua mo ana fakatakitakiga ke ati aka ne tatou te alofa mō te mea ‵lei kae takalialia ki te mea masei. (Amo. 5:15) Ne kilo atu a te faisalamo ko Tavita ki a Ieova e pelā me ko te “Pogai o [tena] aga‵lei.” A te aga‵lei se uiga tāua. Ne galue malosi a Tavita ke fakaakoako atu ki tena Atua, ke fai ne ia te aga‵lei o te Atua e pelā me i o ia. Ne ati aka foki ne Tavita te takalialia ki te mea masei i te kilokiloga a te Atua. E aofia i mea konā a te ifo ki tupua, se faifaiga fakamasiasi tino, kae e avatu ki tino a te vikiga telā e ‵tau o avatu fua ki a Ieova.—Isa. 2:8, 9; Faka. 4:11.

17, 18. (a) Se a te mea ne lavea ne Tavita e uiga ki ikuga o tapuakiga ‵se? (e) Ne a mea e fai ei ke “fakaopoopo ne [tino] te lotou fanoanoa” i aso nei?

¹⁷ I taimi o te Tusi Tapu, ne aofia faeloa i tapuakiga ‵se a faifaiga fakatauavaga sē ‵tau. (Hose. 4:13, 14) E mautinoa eiloa me i te vaegā tapuakiga tenā ne fakafiafia atu ki manakoga agasala o te foitino. Kae ko te ‵tonuga loa, e se maua mai i ei te fiafia tumau. ‘A latou kolā e ‵sala ki nisi atua ‵se e fakaopoopo te lotou fanoanoa,’ ne fai mai a Tavita. Ne aumai foki ne latou a logo‵maega matagā ki olotou tama‵liki e tokouke. (Isa. 57:5) Ne seki fiafia a Ieova ki vaegā uiga matagā penā! (Iele. 7:31) Moi ne ola koe i taimi konā, e mautinoa eiloa me ka fakafetai koe ki ou mātua moi ne fai e fakatuanaki kae faka‵logo lāua ki a Ieova.

¹⁸ I aso nei, e talia foki ne tapuakiga ‵se a faifaiga fakatauavaga sē ‵tau, ke oko foki ki te fia‵fai o tāgata ki tāgata mo fāfine ki fāfine. Kae ko ikuga o te fia‵fia ki amioga fakatauavaga sē ‵tau e seki ‵fuli eiloa talu mai te taimi o te Tusi Tapu. (1 Koli. 6:18, 19) E “fakaopoopo ne [tino] te lotou fanoanoa,” e pelā mo te mea e mafai o lavea ne koe. Tela la, talavou, faka‵logo ki te otou Tamana faka-te-lagi. Ke loto tali‵tonu katoatoa ki a ia. Mafaufau faka‵lei ki ikuga fakama‵taku o faifaiga fakatauavaga sē ‵tau. Ka lavea ne koe me e seai se fiafia tonu e maua ne koe mai fakafiafiaga sē tumau. (Kala. 6:8) Ne fai mai a Joshua, telā ne taku atu muamua, penei, “E mafai o fakaaoga ne tatou a ‵tou saolotoga i so se auala e ma‵nako tatou ki ei, kae e se fakamalie loto māfai e fakaaoga ‵se ne tatou.”

19, 20. Ne a fakamanuiaga e faka‵tali mai mō talavou kolā e fakatuanaki kae faka‵logo ki a Ieova?

¹⁹ Ne fai atu a Iesu ki ana soko: “Kafai e tumau koutou i aku muna, ko oku soko ‵tonu koutou, kae ka iloa ne koutou te munatonu, kae ko te munatonu ka fakasaoloto ne ia koutou.” (Ioa. 8:31, 32) E aofia i te saolotoga tenā a te saoloto mai lotu ‵se, te seai o se iloaga e uiga ki te munatonu, mo mea fakataulaitu. Kae e uke atu a mea e aofia i ei. E pelā mo te mea ne lavea ne tatou, ka aofia i ei a “te saolotoga ‵malu o tama a te Atua.” (Loma 8:21) Ke tofotofo aka ki te saolotoga tenā i te taimi nei mai te ‘tumau i muna a Keliso,’ io me ko ana akoakoga. I te auala tenei, ka ‘iloa ne tatou te munatonu’ e se mai te tauloto fua ki ei, kae mai te ola foki e ‵tusa mo te munatonu.

²⁰ Talavou, fakatāua te saolotoga ne tuku atu ne Ieova ki a koutou. Fakaaoga te saolotoga tenā i se auala poto, kae ke fakamoe se fakavae ‵lei mō aso mai mua. Ne fai mai se taina talavou, penei: “A te fakaaoga o te saolotoga i se auala poto e pelā me se talavou, e fesoasoani atu māfai ko fakafesagai atu koe fakamuli ki fakaikuga tāua, e pelā mo te mauaga o se galuega ‵togi ‵lei io me filifili ke avaga io me ke nofo taka mō se taimi.”

21. E mafai pefea o tumau koe i te auala ki “te ola tonu”?

²¹ I te olaga tenei, a te mauaga foki o se olaga telā e mafaufau koe me ko te ‵toe olaga ‵lei e mafai o se mautinoa kae sē tumau. E se iloa ne tatou a mea ka ‵tupu i te aso taeao. (Iako. 4:13, 14) Kae ko te auala poto, ko te sa‵sale atu i te auala telā e takitaki atu ei tatou ki “te ola tonu”—te ola se-gata-mai. (1 Timo. 6:19) E tonu, e se faimālō ne te Atua tatou ke sa‵sale i te auala tenā. I a tatou loa te filifiliga. Ke fai ne koe a Ieova pelā me ko tou “tusaga.” Ke fakatāua a “mea ‵lei” e uke ne tuku atu ne ia ki a koe. (Sala. 103:5) Kae ke fakatuanaki me e mafai o tuku atu ne ia ki a koe a te “fiafia” lasi mo te “fiafia . . . ki te se-gata-mai.”—Sala. 16:11.