1-2. E ‵tusa mo te Salamo 40:5, ne a meaalofa ne tuku mai ne Ieova ki a tatou, kae kaia ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei?

A IEOVA se Atua kaimalie. Mafaufau ki nisi meaalofa ne tuku mai ne ia: ko te ‵tou lalolagi gali telā e tu ‵kese; ‵tou faiai telā ne faite i se auala fakaofoofogia; mo tena Muna, ko te Tusi Tapu. E auala i meaalofa e tolu konei ne tuku mai ne Ieova, ko isi se koga mo ‵tou ‵nofo, ko mafai ne tatou o mafau‵fau kae fesokotaki atu, kae ko maua foki ne tatou a tali ki toe fesili tāua.—Faitau te Salamo 40:5.

² I te mataupu tenei, ka sau‵tala fua tatou ki meaalofa konei e tolu. Ko te lasi o te mafaufau ‵loto o tatou ki meaalofa konei, ko te lasi foki o te ‵tou loto fakafetai ki ei, kae ka ma‵nako malosi foki tatou o fakafiafia atu a te ‵tou Mafuaga alofa, ko Ieova. (Faka. 4:11) Ka mafai foki o toka ‵lei tatou ke fesoasoani atu ki a latou kolā ne faka‵segina ne te akoakoga ‵se ko te evolusione.

3. Kaia e tu ‵kese i ei a te lalolagi mai nisi paneta?

³ Kafai e ‵kilo tatou ki te auala ne faite ei ne te Atua a te ‵tou koga ‵nofo, ko te lalolagi, e lavea faka‵lei i ei ne tatou a te poto o te Atua. (Loma 1:20; Epe. 3:4) E isi aka ne nisi paneta e fakatamilo i te la, kae e tu ‵kese loa a te lalolagi me e mafai o ola i ei a tino.

4. Kaia e mafai o fai atu tatou me e ‵lei fakafia atu te lalolagi i lō so se pōti ne faite ne te tagata?

⁴ I nisi feitu, e fai a te lalolagi e pelā me se pōti e tapeapea i te vanimonimo. Kae e isi ne mea tāua e ‵kese i ei a te ‵tou lalolagi mo te pōti telā ne faite ne te tagata kae ‵fonu i tino. E pelā me se fakaakoakoga, ka pefea te leva e ola i ei a tino i luga i se pōti māfai e manakogina ke faite loa ne latou te ea ko te oxygen, meakai, mo  vai, kae e tapu e ‵pei a kaiga ki te tai? E mautinoa eiloa me fakamuli, ka ‵mate atu a tino i te pōti tenā. E ‵kese mai i ei, e mafai ne te lalolagi o tausi a te fia piliona o tino mo mea ola katoa. E faite i ei a te ea ko te oxygen, mea‵kai mo vai katoa e manakogina ne tatou, kae e se mafai lele loa o oti atu a mea tāua konei. A kaiga i ei e se ‵pei ki te vanimonimo; kae e tumau loa te lalolagi i te gali kae e mafai o ‵nofo i ei a tino. Kaia e mafai ei o fai penā? Ne faite ne Ieova te lalolagi ko te mea ko kaiga ma‵sei ke mafai o ‵fuli ki mea ‵lei kolā e mafai o toe fakaaoga. Ka onoono tatou ki te auala e mafai o lavea ne tatou te poto o Ieova i te faiga o tamilosaga o mea e lua konei, ko te ea ko te oxygen mo te vai.

5. E fano pefea a te tamilosaga o te kēsi ko te oxygen, kae se a te mea e fakamaoni mai i ei?

⁵ A te oxygen ko te kēsi telā e manakogina ne tino mo manu ke ola i ei latou. Ko oti ne iloa aka me nofo ki se selau piliona tane o te oxygen e mānava ne mea ola konā i loto i se tausaga. Ko mea ola foki loa konei e mānava mai ne latou ki tua a te kēsi masei telā e taku ki te carbon dioxide. Kae ui i ei, e se fakaaoga ne mea ola konei a oxygen katoa, kae e se mafai o ‵fonu a te vanimonimo i te kēsi “masei” ko te carbon dioxide. Kaia? Me ne faite foki ne Ieova a lakau—mai lakau ‵lasi ke oko loa ki tamā lakau—ke mānava ne latou ki loto a te carbon dioxide kae mānava mai ki tua a te oxygen. Tela la, e fakamaoni mai i te tamilosaga o te oxygen a te ‵tonu o pati ne fakamau i te Galuega 17:24, 25: “A te Atua . . . e tuku atu ne ia ki tino katoa a te ola mo te mānava.”

6. E fano pefea a te tamilosaga o te vai, kae se a te mea e fakamaoni mai i ei? (Ke onoono foki ki te pokisi “ Te Tamilosaga o te Vai se Meaalofa Mai i a Ieova.”)

⁶ A te vai telā e liu suāvai e maua i te lalolagi nei, ona i te ‵tou paneta ne fakatu eiloa i te koga tonu ke ‵mao mai i te la. Moi ne fai e tai pili ki ei, ka ‵puna eiloa a vai, ka ‵vela kae malō a te lalolagi, kae ka seai lele se mea e mafai o ola i luga i ei. Moi ne fai e tai ‵mao te lalolagi mai te la, ka po‵loka eiloa a vai katoa, kae ka ‵fonu i te kiona mo kati aisa. Ona ko te mea ne fakatu ne Ieova te lalolagi i te koga tonu, e mafai eiloa o ola a mea katoa ona ko te tamilosaga o te vai. E ‵kasa mai te la ki luga i te tai mo te laukele, ko ‵miti aka ei a te vai ke fakaputu aka i ei a kaumana. I tausaga takitasi, a te aofaki o vai kolā e ‵miti aka ne te la e uke fakafia atu i vai kolā e maua i vaitafe katoa i te lalolagi. E nofo ki se sefulu aso e fakaputu i ei a vai konei i luga i te vanimonimo, ko fatoa ‵to ei e pelā me se vaiua io me se kiona. Ko toe foki ei ki te tai io me ko nisi vaitafe o fano i tena tamilosaga masani. Ne fakatoka faka‵lei ne Ieova a te tamilosaga tenei, ko te mea ke isi faeloa ne vai i te lalolagi. E fakamaoni mai i ei a te poto mo te malosi o Ieova.—Iopu 36:27, 28; Fai. 1:7.

7. Ne a nisi auala e mafai o fakaasi atu ne tatou te loto fakafetai ki te meaalofa telā ne fakamatala mai i te Salamo 115:16?

⁷ E mafai pefea o ati aka ne tatou te loto fakafetai ki te ‵tou paneta fakaofoofogia tenei mo mea ‵gali katoa kolā e maua i ei? (Faitau te Salamo 115:16.) Tasi o auala ko te mafaufau ‵loto ki mea ne faite ne Ieova. Ka fakamalosi aka ei tatou ke fakafetai atu ki a Ieova i aso takitasi mō mea ‵lei kolā e tuku mai ne ia. Kae ko te tausiga ke ‵ma a te koga e ‵nofo i ei tatou, se fakaasiga o te ‵tou loto fakafetai mō te lalolagi.

8. Kaia e mafai ei o fai atu tatou me i ‵tou faiai ne faite i se auala fakaofoofogia?

⁸ A te faiai o te tino ne faite i se auala fakaofoofogia. A koi nofo koe i loto i te moegatama o tou mātua, ne faite tou faiai e ‵tusa mo te auala e ‵tau o galue i ei, kae e lau i afe a tamā sela ‵fou o te faiai ne faite i minute takitasi! E tuku taumate ne tino fai sukesukega me e toeitiiti ko kātoa te 100 piliona o sela kolā e taku ki neurons i te faiai o se tino matua. E tuku fakatasi a sela konei, ko maua mai i ei a te ‵tou faiai telā e nofo tena ‵mafa ki se 3.3 pauna (1.5 kilo). Ke onoono  aka tatou ki nāi mea fakaofoofogia kolā e mafai o fai ne te faiai.

9. E fakamaoni aka pefea ne koe me i te ‵tou ata‵mai ke fai‵pati se meaalofa mai i te Atua?

⁹ A te ‵tou atamai ke fai‵pati se vavega eiloa tenā. Mafaufau aka la ki mea e ‵tupu māfai e fai‵pati tatou. A pati takitasi kolā e fai atu ne koe, e fakagalue ne tou faiai se fia 100 uaua i tou alelo, kato, laugutu, kauvae mo fatafata. Ko te mea ke faka‵leo faka‵lei ne koe a pati, e ga‵lue eiloa a uaua konei i te taimi tonu. E uiga ki te atamai ke faipati ki ‵gana e uke, ne fakaasi mai i se tusi ne ‵lomi i te 2019, me i pepe fatoa fa‵nau e mafai o ‵logo i nāi pati. E ‵lago atu a te tusi tenei ki mea e tali‵tonu ki ei a tino suke‵suke e tokouke—me ne fa‵nau mai tatou mo te atamai ke iloa kae ke tauloto a ‵gana. E tonu, a te ‵tou ata‵mai ke fai‵pati se meaalofa eiloa mai i te Atua.—Eso. 4:11.

10. E mafai pefea o fakaasi atu ne tatou te loto fakafetai ki te meaalofa a te Atua ko te faipati?

¹⁰ Tasi o auala e mafai o fakaasi atu ‵tou loto fakafetai ki te ‵tou meaalofa ko te faipati, ko te fakamatala atu ki tino kolā e tali‵tonu ki te evolusione a pogai e tali‵tonu tatou me ko te Atua ne faite ne ia a mea katoa. (Sala. 9:1; 1 Pe. 3:15) E fai mai a latou kolā e fakamalosi ne latou te akoakoga ko te evolusione, me i te lalolagi mo mea ola katoa i ei ne māfua mai i a latou eiloa. Mai te fakaaogaga o te Tusi Tapu mo nisi manatu kolā ne sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei, ko mafai ei o ‵pulu ne tatou te ‵tou Tamana faka-te-lagi, kae fakamatala atu ki tino e loto fia‵fia o faka‵logo, a pogai e tali‵tonu ei tatou i a Ieova ko te Tino ne faite ne ia te lagi mo te lalolagi.—Sala. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Se a te pogai e tasi e fakaofoofogia i ei a ‵tou faiai?

¹¹ A te ‵tou ata‵mai ke masaua a mea e fakaofoofogia eiloa. I aso mua, ne tuku taumate mai ne se tino tusitala me i te faiai e mafai o masaua ne ia a fakamatalaga kolā e maua i loto i se 20 miliona tusi ‵lasi. Kae nei la, ko tali‵tonu tatou me e uke atu fakafia a mea e mafai o ‵teu i ‵tou mafaufau. Se a te atamai tu ‵kese telā e maua ne tino?

12. E ‵kese pefea tatou mai manu ona ko te mafai ne tatou o tauloto ki te auala e ‵tau o ola i ei tatou?

¹² Mai mea ola katoa i te lalolagi, ko tino fua e mafai o tauloto ki akoakoga ‵lei mai te masaua ne latou a mea kolā ne ‵tupu i aso mua. Tela la, ko mafai ei o tauloto ne tatou a akoakoga tāua kae ‵fuli te auala e mafau‵fau kae ola i ei tatou. (1 Koli. 6:9-11; Kolose 3:9, 10) E tonu, e mafai o akoako ne tatou a ‵tou loto lagona ke iloa ne tatou a te ‵kese o te mea ‵lei mai te mea masei. (Epe. 5:14) E mafai o tauloto tatou ke fakaasi atu te alofa, atafai, mo te alofa fakamagalo. Ko mafai ei o fakaakoako tatou ki te fai mea tonu o Ieova.

13. E ‵tusa mo te Salamo 77:11, 12, e ‵tau o fakaaoga pefea ne tatou a te ‵tou meaalofa ke masaua a mea?

¹³ Tasi o auala ke fakamaoni atu ‵tou loto fakafetai ki te meaalofa ke masaua a mea, ko te taumafai ke masaua a taimi katoa ne fesoasoani kae fakamafanafana mai a Ieova ki a tatou i aso ko ‵teka. Ka fakamalosi aka ne te mea tenei a te ‵tou loto tali‵tonu me ka fesoasoani mai foki a ia ki a  tatou i aso mai mua. (Faitau te Salamo 77:11, 12; 78:4, 7) A te suā auala ko te masaua o mea ‵lei e fai mai ne nisi tino ki a tatou kae loto fakafetai ki mea e fai ne latou. Ne iloa aka ne tino sukesuke me i tino kolā e loto fakafetai e fia‵fia faeloa. E ‵tau foki mo tatou o fakaakoako ki a Ieova telā e isi ne mea e filifili ne ia ke fakapuli atu. E pelā me se fakaakoakoga, e ‵lei katoatoa te mafaufau o Ieova, kae e mafai o fakamagalo kae fakapuli ne ia a ‵tou mea ‵se, māfai e sala‵mo tatou. (Sala. 25:7; 130:3, 4) Kae e manako a ia ke fai foki tatou penā ki nisi tino kolā e fakatoese mai ona ko mea ‵se ne fai ne latou ke fakalogo‵mae mai ki a tatou.—Mata. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. E mafai pefea o fakaasi atu ne tatou te loto fakafetai ki te meaalofa fakaofoofogia ko ‵tou faiai?

¹⁴ E mafai o fakaasi atu ne tatou te loto fakafetai mō te meaalofa fakaofoofogia ko te faiai, mai te fakaaoga ne tatou ke faka‵malu atu ki te Tino telā ne tuku mai ne ia ki a tatou. E filifili aka ne nisi tino ke fakaaoga olotou mafaufau ki manakoga kaima‵nako—ke fai ne latou a olotou tulafono totino e uiga ki te mea ‵lei mo te mea masei. Kae ona ko tatou ne faite ne Ieova, se faiga poto ke tali‵tonu tatou me i ana tulafono e ‵lei fakafia atu i lō so se tulafono telā e faite ne tatou. (Loma 12:1, 2) Kafai e ola tatou e ‵tusa mo ana tulafono, ka filemu eiloa ‵tou olaga. (Isa. 48:17, 18) Kae ka iloa ne tatou te pogai tonu o te olaga—ko te faka‵malu atu ki te ‵tou Mafuaga mo te ‵tou Tamana kae fai so se mea ke fiafia mai a ia ki a tatou.—Faata. 27:11.

15. E fakaasi mai pefea i te meaalofa ko te Tusi Tapu a te alofa o Ieova mō tino?

¹⁵ A te Tusi Tapu se meaalofa mai te Atua. Ne fakaosofia ne te ‵tou Tamana faka-te-lagi a tāgata ke tusi ne latou te Tusi Tapu, me e atafai malosi a ia ki ana tama‵liki i te lalolagi. E auala i te Tusi Tapu, e tali ne Ieova a toe fesili tāua kolā e mafai o ‵sili atu ne tatou, pelā mo fesili konei: Tatou ne au‵mai mai fea? Se a te aoga o te olaga? Kae se a te fakamoemoega mō aso mai mua? A Ieova e manako ko ana tama‵liki katoa ke iloa ne latou a tali ki fesili konā, tela la i se fia senitenali, ne fakamalosi ne ia a tāgata ke ‵fuli ne latou  te Tusi Tapu ki ‵gana e uke. I aso nei, ko maua nei te Tusi Tapu kātoa io me se vaega o ia i ‵gana e sili atu i te 3,000! E ‵tusa mo tala fakasolopito, a te Tusi Tapu ko te ‵toe tusi telā ne lasi tena ‵fuliga mo te tufatufaatuga. Faitalia te koga e ‵nofo i ei a tino io me ko te ‵gana e fai‵pati latou ki ei, e maua ne te tokoukega a te avanoaga ke tauloto ki te fekau i te Tusi Tapu i olotou ‵gana totino.—Onoono ki te pokisi “ Te ‵Fuliga o te Tusi Tapu ki ‵Gana Afelika.”

16. E ‵tusa mo te Mataio 28:19, 20, e fakamaoni aka pefea me e loto fakafetai tatou ki te Tusi Tapu?

¹⁶ A te fai‵tau ki te Tusi Tapu i aso takitasi, te mafaufau ‵loto ki akoakoga i ei, mo te faiga o te ‵toe mea e mafai o fai ke fakagalue aka a mea e tauloto ne tatou mai i ei, se fakamaoniga tenā me e loto fakafetai tatou ki te Tusi Tapu. E se gata i ei, e fakaasi atu ne tatou te loto fakafetai ki te Atua, mai te faiga o mea katoa e mafai ne tatou o fai ke fakailoa atu a te fekau i ei ki tino e tokouke.—Sala. 1:1-3; Mata. 24:14; faitau te Mataio 28:19, 20.

17. Ne a vaegā meaalofa ne sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei, kae ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te suā mataupu?

¹⁷ I te mataupu tenei, ne sau‵tala tatou ki vaegā meaalofa kolā ne tuku mai ne te Atua e pelā mo te ‵tou koga ‵nofo, ko te lalolagi; ‵tou faiai telā ne faite i se auala fakaofoofogia; mo te Muna tusia a te Atua, ko te Tusi Tapu. Kae e isi aka foki ne nisi meaalofa ne tuku mai ne Ieova ki a tatou kae e se lavea ne tatou ki ‵tou mata. Ka sau‵tala tatou i te suā mataupu ki koloa tāua konei e se lavea ne tatou ki ‵tou mata.