1. Ne a mea e fakaasi mai ne valoaga i te Tusi Tapu ki a tatou?

NE A mea ko pili o ‵tupu ki tino o Ieova mai mua nei? E se ‵tau o tuku taumate ne tatou. Ko valoaga eiloa i te Tusi Tapu ka mafai o iloa ei ne tatou a mea tāua kolā ka ‵tupu ki a tatou katoa. Kae tasi te valoaga e fesoasoani mai ke lavea ne tatou a mea kolā ka fai ne nisi malo ma‵losi i te lalolagi nei. E tusi te valoaga tenā i te Tanielu mataupu e 11, kae e fakamatala mai ei te tala fakasolopito o tupu e tokolua kolā e fakatau taua, ko te tupu i te feitu ki mātū mo te tupu i te feitu ki saute. Ko oti ne fakataunu a te lasiga o te valoaga tenei, tela la, e tali‵tonu tatou me ka fakataunu foki te ‵toega o te valoaga tenei.

2. E pelā mo te mea e fakaasi mai i te Kenese 3:15 mo te Fakaasiga 11:7 mo te 12:17, ne a mea tāua e ‵tau o masaua ne tatou i te taimi e suke‵suke ei tatou ki te valoaga a Tanielu?

² Ke malamalama i te valoaga ne tusi i te Tanielu mataupu e 11, e ‵tau o masaua ne tatou me e fakasino fua te valoaga tenā ki tino pule mo malo kolā ne ‵saga atu o taua ki tino o te Atua. Kae faitalia loa me mu‵tana fua a tavini a te Atua fakatusa ki te aofaki o tino i te lalolagi, kae masani o taketi latou ne malo o te lalolagi. Kaia? Me e tasi eiloa te manakoga o Satani mo tena lalolagi—ke fakaseai atu a tino kolā e tavini ki a Ieova mo Iesu. (Faitau te Kenese 3:15 mo te Fakaasiga 11:7; 12:17.) E se gata i ei, e ‵tau o fetaui ‵lei a te valoaga ne tusi ne Tanielu mo nisi valoaga i loto i te Muna a te Atua. Tela la, e ‵tau o onoono foki tatou ki nisi tusi i te Tusi Tapu ko te  mea ke sao te ‵tou malamalama i te uiga o te valoaga a Tanielu.

3. Ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei mo te suā mataupu?

³ Tela la, ka suke‵suke nei tatou ki te Tanielu 11:25-39. Ka iloa ei ne tatou me ko oi te tupu ki mātū mo te tupu ki saute talu mai te 1870 ke oko ki te 1991, kae ka onoono foki tatou me kaia ko ‵tau ei o toe fakafou te ‵tou mainaga ki se vaega e tasi o te valoaga tenei. I te suā mataupu, ka sau‵tala tatou ki te Tanielu 11:40–12:1, kae ka toe fakafou aka te ‵tou mainaga ki mea e fakaasi mai i te valoaga tenā mai te 1990 ke oko ki te taua i Amaketo. Kafai e sukesuke koe ki te avā mataupu konei, ka aoga eiloa ke onoono foki koe ki te tiāti ko te “Tupu Kolā e Fai Fili i te Taimi o te Gataga.” Muamua la, e ‵tau o iloa ne tatou me ko oi e fakasino ki ei a tupu e tokolua i te valoaga tenei.

4. Ne a mea e tolu ka fesoasoani mai ke iloa ne tatou me ko oi e fakasino atu ki ei a te tupu ki mātū mo te tupu ki saute?

⁴ Muamua la, ne fakasino atu sāle a te “tupu i te feitu ki mātū” mo te “tupu i te feitu ki saute” ki malo fakapolitiki kolā e ‵tu i te feitu ki mātū mo te feitu ki saute o te fenua tonu ko Isalaelu. Kaia e fai atu ei tatou penā? Me ne fai atu a te agelu ki a Tanielu penei: “Au ne vau o fai koe ke malamalama i te mea ka tupu ki tou fenua i te fakaotiotiga o aso fakaoti.” (Tani. 10:14) Ne taku a te fenua o Isalaelu e pelā me ko tino o te Atua ke oko loa ki te Penitekoso 33 T.A. Talu mai te taimi tenā, ne fakaasi manino mai ne Ieova me i soko fakamaoni o Iesu ko ana tino. Tela la, e fakasino atu eiloa a te lasiga o te valoaga i te Tanielu mataupu e 11 ki soko o Keliso, kae e se ki te fenua tonu ko Isalaelu. (Galu. 2:1-4; Loma 9:6-8; Kala. 6:15, 16) Kae ko malo kolā ne fakasino ki ei te tupu ki mātū mo te tupu ki saute ne mafuli‵fuli faeloa. Kae ui i ei, e isi loa ne mea kolā e ‵pau i ei a malo konei. Muamua la, ne pule atu a tupu konei i fenua kolā e tokouke a tino o te Atua i ei kae fakasaua atu ki a latou. Te lua, ne fakaasi mai i olotou faifaiga ne fai ki tino o te Atua me i a latou e takalia‵lia ki te Atua tonu, ko Ieova. Kae ko te tolu, ne fakatau ‵fai te avā tupu konei me ko oi e malosi atu.

5. E mata, e mafai o iloa ne tatou me ko oi te tupu ki mātū mo te tupu ki saute mai te 2 senitenali ke oko ki te vaega fakaoti o te 19 senitenali? Fakamatala mai.

⁵ I se taimi mai tua o te lua senitenali T.A., ne gasolo eiloa o tokouke a Kelisiano ‵loi i loto i te fakapotopotoga Kelisiano, kae akoako ne latou a akoakoga fapaupau i lō muna‵tonu mai te Muna a te Atua. Mai te taimi tenā ke oko ki te 19 senitenali, e seai se fakapotopotoga a te Atua i te lalolagi nei. Ne olaola ‵lei eiloa a Kelisiano ‵loi e pelā me ne mouku ma‵sei i se fatoaga, kae fai ei ke faigata o iloa aka me ko oi a Kelisiano ‵tonu. (Mata. 13:36-43) Kaia e tāua ei ke iloa ne tatou te mea tenā? Me e fakaasi mai i ei me e se mafai o fakasino atu a te tupu ki mātū mo te tupu ki saute ki ne tino pule io me ne malo kolā ne pule mai i te 2 senitenali ke oko ki te vaega fakaoti o te 19 senitenali. E seai se fakapotopotoga a te Atua i te lalolagi ke taua atu latou ki ei. * Kae e mafai o toe sae aka te tupu ki mātū mo te tupu ki saute i te vaega fakaoti  o te 19 senitenali. E iloa pefea ne tatou te mea tenā?

6. Ko te taimi fea ne toe fakatoka faka‵lei ei a tino o te Atua? Fakamatala mai.

⁶ Kamata mai te 1870, ne toe kamata o fakatoka faka‵lei a tino o te Atua pelā me se potukau. Ko te tausaga tenā ne kamata ei ne Charles T. Russell mo ana taugasoa o fai olotou sukesukega ki te Tusi Tapu. Te Taina ko Russell mo ana taugasoa ne fai pelā me ko te avefekau telā ne folafola mai me ka “fakaavanoa ne ia se auala” mai mua o fakatu aka te Malo faka-Mesia. (Mala. 3:1) Tenā ko mafai ei o iloa aka a tino o te Atua! E mata, e isi ne malo pule i te taimi tenā kolā e pule fakasaua atu ki tavini a te Atua? Mafaufau ki fakamatalaga konei.

7. Ko oi ne fai mo fai te tupu ki saute ke oko ki te Taua Muamua a te Lalolagi?

⁷ I te 1870, ne fai a Peletania pelā me ko te malo lasi i te lalolagi, kae ko tena kautau ko te ‵toe kautau malosi eiloa. Ne fakatusa te malo tenā ki te sau foliki telā ne fakatakavale ne ia a nisi sau e tolu—ko Falani, Sepania, mo te Netherlands. (Tani. 7:7, 8) Kae ko ia foki ne fai mo fai te tupu ki saute ke oko eiloa ki te Taua Muamua a te Lalolagi. I te taimi foki eiloa tenā, ne fai a te malo o te Iunaite Sitete o Amelika pelā me ko te ‵toe malo maumea eiloa kae ne kamata o ga‵lue fakatasi mo Peletania.

8. Ko oi ne fai mo fai te tupu ki saute i te vaitaimi o aso fakaoti?

⁸ I te Taua Muamua a te Lalolagi, ne ‵kau fakatasi a kautau a te Iunaite Sitete mo Peletania kae ne fai pelā me se kautau malosi ‵ki. I te taimi tenā ne fai ei a Peletania mo te kolone e tasi o ia, ko Amelika, pelā me ko te ‵toe malo pule malosi o te lalolagi. E pelā mo te  valoaga a Tanielu, ko oti ne fakatoka ne te tupu tenei se “kautau lasi kae malosi ‵ki.” (Tani. 11:25) Ne fai eiloa te malo o Peletania mo Amelika pelā me ko te tupu ki saute i te vaitaimi o aso fakaoti. * Kae ko oi ne fai mo fai te tupu ki mātū?

9. Ne toe sae aka anafea a te tupu ki mātū, kae ne fakataunu pefea te Tanielu 11:25?

⁹ I te 1871, ko te tausaga mai tua o te fakatuga ne Russell mo ana taugasoa te lotou potukau suke‵suke ki te Tusi Tapu, kae toe sae aka te tupu ki mātū. I te tausaga tenā ne fai ne Otto von Bismarck ke ‵kau fakatasi a nisi fenua kae ne fakatu mai i ei a te Malo o Siamani. Ne fai a Wilhelm I mo fai tena tupu muamua eiloa, kae ne fili ne ia a Bismarck mo fai te ulu o te malo. * I se fia sefulu tausaga ki tua ifo, ne puke ne Siamani a nisi fenua i Afelika mo te Pasefika, kamata ei o taumafai ke malosi atu a ia i Peletania. (Faitau te Tanielu 11:25.) Ne fakatu ne te Malo o Siamani tena kautau malosi kae ko tena kautau i te tai ko te tokolua o kautau malosi i te lalolagi kātoa. Ne fakaaoga ne Siamani ana kautau ke taua atu ki ana fili i te taua muamua a te lalolagi.

10. I te auala fea ne fakataunu ei te Tanielu 11:25e, 26?

¹⁰ Ne ‵valo mai foki ne Tanielu a mea ka ‵tupu ki te Malo o Siamani mo tena kautau. E fai mai te valoaga me “ka se tu eiloa” a te tupu ki mātū. Kaia? “Me ka fai ne latou ne togafiti o ‵teke atu a ia. Kae ko latou kolā e ‵kai ki ana meakai ‵gali ka fakatakavale ne latou a ia.” (Tani. 11:25e, 26a) I aso o Tanielu, a tino kolā e kai ne latou a “meakai ‵gali a te tupu” ko ofisa ma‵luga a te tupu i loto i te “taviniga a te tupu.” (Tani. 1:5) Ko oi e fakasino atu ki ei te valoaga tenei? E fakasino ki ofisa ma‵luga i te Malo o Siamani—e aofia i ei a ofisa ma‵luga a te tupu mo tino fakatonutonu o te kautau—kolā ne fesoasoani fakamuli atu ke fakatakavale a te malo. * Ne ‵valo mai i te valoaga me ka takavale a te malo tenā kae taku mai foki i ei a te ikuga ka maua māfai ko taua atu ki te tupu ki saute. Ne fai mai i ei e uiga ki te tupu ki mātū: “E pelā mo tena kautau, ka ‵fulu faka‵ma kea‵tea, kae e tokouke ka tamate.” (Tani. 11:26e) I te taua muamua a te lalolagi, ne “‵fulu faka‵ma” a te kautau a Siamani kae “tokouke ne tamate” i ei, e pelā loa mo te valoaga. Ne fai te taua tenā pelā me ko te ‵toe taua ne tokouke a tino ne ‵mate i ei i tala fakasolopito.

11. Ne a mea ne fai ne te tupu ki mātū mo te tupu ki saute?

¹¹ Ne fakamatala mai i te Tanielu 11:27, 28 a mea kolā ka ‵tupu mai mua o te Taua Muamua a te Lalolagi, me i te tupu ki mātū mo te tupu ki saute ka “saga‵saga lāua i se taipola e tasi o fakatau fai‵pati ki mea ‵loi.” E fai mai foki i ei me i te tupu ki mātū ka fakaputu ne ia a “koloa e uke ‵ki.” Kae tenā loa te mea ne tupu. Ne fai‵pati a Siamani mo Peletania me ma‵nako lāua ke maua se filemu, kae ne iloa aka me i pati konā ne pati ‵loi fua i te taimi ne taua ei lāua i te 1914. Kae i te fia sefulu tausaga mai mua o te 1914, ne gasolo o maumea a Siamani, kae ne fai mo fai te tokolua o malo maumea i te lalolagi. Tenā ne taua atu ei a Siamani ki te tupu ki saute kae ne takavale a ia,  kae ne fakataunu i ei a pati i te Tanielu 11:29 mo te vaega muamua o te fuaiupu e 30.

12. I te taua muamua a te lalolagi, ne a mea ne fai ne te tupu ki mātū mo te tupu ki saute?

¹² Talu mai te 1914, ne fakatau taua a tupu konei e lua kae taua atu foki ki tino o te Atua. E pelā mo te taua muamua a te lalolagi, ne fakasaua ne te malo o Siamani mo te malo o Peletania a tavini a te Atua kolā e ita ma ‵kau ki te taua. Kae ne ‵pei ne te malo o Amelika ki falepuipui a latou kolā ne fai ne latou te takitakiga o te galuega talai. A fakasauaga konei ne fakataunu i ei a te valoaga i te Fakaasiga 11:7-10.

13. I tausaga talu mai te 1930 mo te taua i te lua a te lalolagi, ne a mea ne fai ne te tupu ki mātū?

¹³ I tausaga talu mai te 1930 kae maise i te taimi o te taua i te lua a te lalolagi, ne taua atu a te tupu ki mātū ki tino o te Atua e aunoa mo te alofa. I te taimi ne pule atu ei te kau Nazi ki Siamani, ne fakatapu i ei ne Hitler mo ana kau te galuega a tino o te Atua. Ne tamate ne tino ‵teke konei te fia selau o tino o Ieova kae ‵pei te fia afe o tino ki falepuipui. Ko leva ne ‵valo mai a mea konā ne Tanielu. Ne mafai ne te tupu ki mātū o “fakamasei ne latou te koga tapuaki” kae “ave kea‵tea te taulaga e ‵tau o ofo atu i aso takitasi,” mai te fakatapu ne latou te saolotoga o tavini a te Atua ke avatu a vikiga ki te igoa o Ieova i mua o tino. (Tani. 11:30e, 31a) Ke oko ki te lotou takitaki ko Hitler, ne tauto a ia me ka fakaseai katoatoa atu ne ia a tino o te Atua i Siamani.

14. Ko oi ne fai mo fai te tupu ki mātū mai tua o te taua i te lua a te lalolagi? Fakamatala mai.

¹⁴ Mai tua o te taua i te lua a te lalolagi, ne pule atu te malo Kominisi o te Soviet Union ki koga e uke kolā ne puke ne ia mai Siamani, fai i ei a ia mo fai te tupu ki mātū. E pelā loa mo te pulega fakasaua a te kau Nazi, ne fakasaua ne te Soviet Union so se tino telā ne fakamuamua ne ia te tapuakiga ki te Atua tonu i lō te fakalogo katoatoa ki te malo.

15. Ne a mea ne fai ne te tupu ki mātū i te otiga o te Taua i te II a te Lalolagi?

¹⁵ I te taimi eiloa ne oti ei te Taua i te II a te Lalolagi, ne kamata ei o taua atu a te tupu fou ki mātū, telā ko te Soviet Union mo fenua e ‵lago atu ki ei, ki tino o te Atua. E ‵tusa mo te valoaga i te Fakaasiga 12:15-17, ne fakatapu ne te tupu tenei te ‵tou galuega talai kae ave fakapagota te fia afe o tino o Ieova. E tonu, i aso fakaoti ne ‵ligi mai ne te tupu ki mātū a fakasauaga e pelā me se “vaitafe” i ana taumafaiga, kolā ne seki manuia, ke taofi te galuega a tino o te Atua. *

16. Ne fakataunu pefea ne te Soviet Union a te Tanielu 11:37-39?

¹⁶ Faitau te Tanielu 11:37-39. I te fakataunuga o te valoaga tenei, ne seki fakaasi atu ne te tupu ki mātū a te āva “ki te Atua o ana tupuga.” I te auala fea? I ana taumafaiga ke fakaseai katoatoa atu a lotu, ne taumafai te Soviet Union o tapale kea‵tea te malosi o fakapotopotoga a lotu kolā ko leva ne faka‵tu. Ke fakataunu te manakoga tenā, i te 1918 ne fakatonu atu te malo o te Soviet ke fakatoka se fakavae ke mafai o akoako i akoga a te mataupu me e seai se Atua. I te auala fea ne avatu ei ne te tupu ki mātū “a vikiga ki te atua o taoa ma‵losi”? Ne fakamāumāu ne te Soviet Union a tupe e uke ke fai ke malosi  tena kautau kae ke faite foki te fia afe o meatau fakaniukelea ko te mea ke tu mautakitaki tena pulega. Tenā ne maua ei ne te avā tupu, ko te tupu ki mātū mo te tupu ki saute, a meatau ma‵losi e uke ke tamate ki ei te fia piliona o tino!

17. Se a te “mea fakatakalialia telā e māfua i ei te fakamaseiga”?

¹⁷ Ne ‵lago atu a te tupu mātū ki te tupu ki saute ke fakataunu se mea tāua e tasi; ko te tukuga ne lāua “i te koga tonu a te mea fakatakalialia telā e māfua i ei te fakamaseiga.” (Tani. 11:31) A te “mea fakatakalialia” tenā ko Malo ‵Soko.

18. Kaia e fai ei a Malo ‵Soko pelā me ko te “mea fakatakalialia”?

¹⁸ Ne fai a te fakapotopotoga o Malo ‵Soko pelā me se “mea fakatakalialia” me fai mai a ia me mafai ne ia o fai a te mea fua telā e mafai o fai ne te Malo o te Atua—ke aumai te filemu ki te lalolagi. Kae fai mai te valoaga me i te mea fakatakalialia ka “māfua i ei te fakamaseiga” me i Malo ‵Soko ka aofia malosi eiloa i te fakaseaiga o lotu ‵se.—Onoono ki te tiāti “Tupu Kolā e Fai Fili i te Taimi o te Gataga.”

19-20. (a) Kaia e ‵tau ei o iloa ne tatou a fakamatalaga konei? (e) Se a te fesili ka tali aka ne tatou i te suā mataupu?

¹⁹ E ‵tau o iloa ne tatou a fakamatalaga konei me talu mai i te 1870 ke oko ki te 1991, ne fakataunu i ei a te valoaga a Tanielu e uiga ki te tupu ki mātū mo te tupu ki saute. Tela la, e tali‵tonu tatou me i te vaega o te valoaga telā koi ‵toe ka fakataunu eiloa.

²⁰ I te 1991 ne maofa i ei te Soviet Union. Ko oi la e fai pelā me ko tupu ki mātū i aso nei? Ka tali mai i te suā mataupu a te fesili tenā.