I TE taimi ko 12 ei oku tausaga, ne iloa ne au me isi se mea tāua e ‵tau o tuku atu ne au. I se fono o te fenua e tasi, ne fesili mai se taina ki a au me fiafia au o talai io me ikai. Ne tali atu au “Ao,” e tiga eiloa ne seki fano aka eiloa au i se galuega talai. Ne olo māua ki te mā koga talai, kae ne tuku mai ne ia a tamā tusi ko te Tala ‵Lei Tenei o te Malo. Ne fai mai a ia penei, “Fano i te suā feitu o te auala, ako au e fano i te feitu tenei.” Ne fano eiloa au mo te manavase mai fale ki fale, kae poi aka au me ko tai oti aku tamā tusi ne tufa. Ne lavea ‵lei atu ei, me ne fia‵fia a te tokoukega o tino taki tokotasi ki mea kolā ne tuku atu ne au.

Ne fanau au i te 1923 i Chatham, Kent i Egelani, kae ne tupu aka au i se lalolagi telā e ‵fonu i tino sē fia‵fia. Ne seki tausi te Taua Muamua i te Lalolagi ki te tautoga ke fai te lalolagi mo koga e tai ‵lei atu. Ne seki fia‵fia foki oku mātua ki faifeau o te lotu Baptist kolā ne ‵saga fua ki mea kolā e ‵lei ei latou. I te taimi ko iva ei oku tausaga, ne kamata toku mātua o fano sale ki te fale fai tapuakiga a Tino A‵koga ki te Tusi Tapu, ko te koga telā e fai ei a “akoga” io me ko fakatasiga a tino kolā ko fakaigoa nei ki Molimau a Ieova. Ne tuku mai ne se tuagane tokotasi i konā ki a matou tama‵liki, a mataupu faka-te-Tusi Tapu kolā e fakavae mai i te Tusi Tapu mo te tusi ko The Harp of God. Ne fiafia au ki mea ne tauloto ne au.

E pelā me se talavou, ne fiafia au o tuku atu ki tino a te fakamoemoega mai i te Muna a te Atua. E tiga loa ne fano sale au tokotasi mai fale ki fale, ne tauloto foki ne au a mea mai i te talai fakatasi mo nisi tino. E pelā me se fakaakoakoga, i te aso e tasi ne ‵tele atu māua mo se taina matua i pasika tā ki vae ki te koga talai i tafa o se faifeau kae ne fai atu au, “Tenā te kouti.” Ne fakatu ne te taina tenei tena pasika kae fai mai ke saga‵saga māua ki lalo i se lakau. Ne fai mai tou tagata: “Ko oi ne tuku atu ne ia te taliaga ke fakamasino ne koe me ko oi a kouti? Ke fia‵fia fua tāua i te tuku atu o te tala ‵lei ki tino kae tuku loa te fakamasinoga ki a Ieova.” Ne tauloto ne au a mea e uke e uiga ki te fiafia telā e maua mai i te tuku atu i aso konā.—Mata. 25:31-33; Galu. 20:35.

E isi foki se suā taina matua ne akoako mai ne ia au ki te mauaga o te fiafia i te tuku atu, mai i te fakaasi atu o te kufaki i nisi taimi. A tena avaga e se fiafia ki Molimau a Ieova. Ne ‵kami ne ia au i se taimi ki tena fale ke inu tī māua. Ne kaitaua ‵ki tena avaga ki tou tagata me ne fano i te galuega talai telā ne peipei ei ne ia māua ki pāketi lauti. I lō te kaitaua atu foki, ne toe tuku atu faka‵lei ne ia a lauti ki te koga e ‵tau o tuku i ei. I tausaga fakamuli ifo, ne maua ne ia se taui ‵lei mai  tena kufaki i te taimi ne papatiso ei tena avaga e pelā me se tokotasi o Molimau a Ieova.

Ne gasolo aka loa o malosi toku manakoga ki te tuku atu o te fakamoemoega mō aso mai mua, kae ne papatiso māua mo toku mātua i Dover i a Mati i te 1940. I te taimi ko 16 ei oku tausaga, ne taua atu a Peletania ki Siamani i a Setema i te 1939. I a Iuni i te 1940, ne kilokilo atu au mai i te mataloa ki mua o te motou fale ki te fia afe o sotia mata fanoa‵noa e ‵sopo i luga i motoka ‵lasi. Ko latou kolā ne ‵sao mai i te taua i Dunkirk. Ne lavea ne au me seai loa se fakamoemoega i olotou mata, kae ne manako malosi au ke fakailoa atu ki a latou e uiga ki te Malo o te Atua. I te tausaga mai tua ifo, ne kamata foki o pōmu a Peletania. I po takitasi, ne kilokilo faeloa au ki vakalele tau o Siamani e eva i luga kae pōmu ne latou te motou kogā koga. A pōmu e ‵tagi pelā me ne ‵fio telā e lagona loa ne koe māfai ko ‵to ifo, kae fakaopoopo ei ki te mataku. I te suā tafataeao, ne olo atu matou ki tua kae ne lavea ne matou te kogā koga kātoa ko oti ne fakama‵sei a fale i ei. Ne iloa ‵lei ei ne au me i te Malo ko toku fakamoemoega fua e tasi mō aso mai mua.

Ko te tausaga eiloa e 1941 ne kamata ei ne au se olaga telā ne fakafiafia ‵ki eiloa ki a au. Ne galue au i se koga faite vaka i Chatham e pelā me se tino fakaakoako i te faite vaka, se tulaga e maluga kae uke a mea ‵gali e maua mai i ei. A tavini a Ieova ko leva ne iloa ne latou me sē ‵tau mo Kelisiano o taua atu mai i se fenua ki te suā fenua. I te 1941 ne kamata foki o iloa ne matou me sē ‵tau foki mo matou o ga‵lue i koga e faite ei a meatau. (Ioa. 18:36) Ona ko te koga e galue ei au e faite i ei a vakauku, ne fakaiku aka ei ne au me tenei eiloa te taimi ka tiaki ne au taku galuega ‵togi kae fanatu o galue tumau i te galuega talai. A te koga ne talai muamua i ei au ko Cirencester, se fa‵kai gali i Cotswolds.

I te taimi ko 18 ei oku tausaga, ne ‵pei au ki te falepuipui mō se iva masina ona ko te mea ne seki talia ne au ke kau i te kautau. Ne maua ne au se lagonaga fakamataku i te taimi muamua ne ‵pono mai ei te mataloa o te falepuipui telā e nofo ei au kae tiaki au ke nofo tokotasi. Ne seki leva, kae ne kamata o fesilisili mai a tino tausi mo pagota ki te pogai e nofo atu ei au i konā, kae ne fiafia au o fakamatala atu ki a latou e uiga ki taku talitonuga.

Mai tua o taku ‵talaga mai i te falepuipui, ne olo fakatasi māua mo Leonard Smith * o talai i fa‵kai fo‵liki kese‵kese i te fenua o matou ko Kent. Kamata mai i te 1944, e silia atu mo te afe o vakalele tau e seai ne tino i ei kae isi ne pōmu i luga, ne ‵to ifo i luga i Kent. Ne ‵nofo tonu atu loa māua i lalo o koga konā e eva ei a vakalele i te vasia o koga e ‵nofo ei te kau Nasi i Eulopa  mo Lonitona. A vaegā vakalele konā ko loketi kolā e fakaigoa ki doodlebugs. Se mea fakamataku ‵ki, me kafai ko lagona ne koe te masini o te vakalele ko mate, e iloa ne koe me ko pili o to ifo kae ‵pa. Ne fai ne māua se akoga faka-te-Tusi Tapu mo se kāiga e aofia ei te tauavaga mo lā tama‵liki e tokotolu. I nisi taimi, e ‵nofo matou mai lalo i se taipola fiti telā ne faite mo puipui latou māfai ko siga ifo te fale. Fakamuli ifo ne papatiso katoa a te kāiga tenā.

Mai tua o te taua, ne paenia au mō se lua tausaga i te feitu ki saute o Aialani. Ne seki iloa ne matou te ‵kese o Aialani mai Egelani. Ne olo matou mai fale ki fale o ‵sala ne omotou koga ‵nofo, fakaasi atu i a matou ne misionale, kae ofo atu a mekesini i te auala. Se mea “valea” ‵ki ke fai se vaegā mea penā i se fenua lotu Katolika! Kafai se tagata ne fakasāua mai ki a matou, e folafola atu ne au ki se pulisimani, kae fai mai penei a ia, “Na la, se a te mea e fakamoemoe koe ki ei?” Ne seki iloa ne matou te lasi o te malosi pule e ‵nofo mo faifeau. E isi se olotou malosi ke faka‵tea a tino mai i olotou galuega māfai e talia ne latou a omotou tusi, kae faimālō ke tiakina ne matou omotou koga ‵nofo.

Fakamuli ifo ne iloa ne matou me kafai e oko atu matou ki se koga fou, e ‵lei atu ma ‵tele matou i pasika ke ‵mao mai i te omotou koga ‵nofo, kae talai atu fua ki tino kolā e ‵kese te olotou faifeau. Ka oti loa ko talai ei matou ki tino kolā e ‵nofo ‵pili atu ki a matou. I Kilkenny, ne suke‵suke matou ki te Tusi Tapu mo se tamataene fakatolu taimi i te vaiaso faitalia loa a fakamatakutakuga mai i tino fakasauā. Ne fiafia ‵ki au ki te akoako atu o te munatonu mai i te Tusi Tapu, telā ne fakaiku aka ne au ke tusi atu saku tusi ke fanatu au o akoga e pelā me se misionale i te Akoga i Kiliata.

I te otiga o te lima masina ne a‵koga ei matou i Kiliata i Niu Ioki, e tokofa matou ne ‵tofi aka ke ga‵lue i motu fo‵liki i te kogā Tai o te Caribbean. I te tausaga e 1948 i a Novema, ne tiaki ne matou a Niu Ioki kae ‵sopo ki se ioti e fakaigoa ki a Sibia telā e 59-futu (18 mita) te loa. Tenei te taimi muamua ke faimalaga ei au i te tai, ko se faka‵tau eiloa toku fiafia. Se tokotasi mai i a matou ko Gust Maki, se kapeni atamai i te tai. Ne fakaakoako ne ia matou ki mea fakakauvaka, e pelā mo te sisiga mo te tukuifoga o te la, te fakaaogaga o te kamupasi mo te fakafesagai atu ki te matagi. Ne fakatele mo te atamai ne Gust a te motou ioti i matagi ma‵losi kae fakama‵taku mō se 30 aso ke oko loa ki te taimi ne oko atu ei matou ki Bahamas.

Mai tua o se lima masina ne talai atu ei matou i motu fo‵liki o Bahamas, ne faima‵laga atu matou ki motu o Leeward mo Windward, tēla e 500 maila (800 kilomita) te ‵mao mai Virgin Islands i tafa o Puerto Rico, ke oko loa ki Trinidad. E lima tausaga ne talai loa matou i motu konā e seai ne Molimau a Ieova i ei. E isi ne taimi e ma‵laga atu matou mō ne vaiaso e aunoa mo ne meli e ave io me maua. Kae ne fia‵fia eiloa a matou o folafola atu a te muna a Ieova ki fenua ‵mao!—Iele. 31:10.

Kafai ko tau matou ki se fenua, e ua‵te valevale a tino o te fa‵kai, kae ‵mai ki te uafu ke iloa me ko oi matou. Nisi tino fātoa lavea ne latou se ioti io me se tino ‵kena i olotou olaga. A tino o te fenua ne tino fia‵fia, ‵lotu kae iloa faka‵lei ne latou te Tusi Tapu. E masani sale o tuku mai ne latou a ika ‵fou, pea, mo pinati ki a matou. E fo‵liki fua a koga i te motou ioti mō ‵moe, kuka i ei motou mea‵kai io me ‵ta gatu, kae ne mafai loa ne matou o ola i ei.

E ālo matou ki uta o asi a tino i te aso kātoa. E masani o fakailoa ne matou ki a latou me e isi se lāuga faka-te-Tusi Tapu ka fai. I te fakaafiafi e fakatagi ne  matou te pū o te vaka. Se mea fakafiafia ke lavea atu a tino ko solo atu. A olotou molī gako e ‵ka pēla me ne fetu i te po i te taimi e solo ifo ki lalo mai te mauga. I nisi taimi e tokoselau a tino e ‵kau mai, e ‵nofo eiloa latou ke oko eiloa ki te po o fai olotou fesili. E fia‵fia ‵ki latou o usu pese, telā ne taipa ei ne matou a pati o nisi pese o te Malo kae tufatufa atu. Ne taumafai malosi eiloa te tokofa o matou o usu a pese, ko ‵lago mai ei a tino ‵kami, kae ko ‵tagi gali aka eiloa olotou leo. Se taimi fakafiafia eiloa!

Kafai ko oti ne fai se akoga faka-te-Tusi Tapu, a nisi tama‵liki a‵koga e tau‵tali mai i a matou ki te suā kāiga ke ‵kau mai ki te akoga a te kāiga tenā. E tiga eiloa ko ‵tau o tiakina ne matou se koga mai i tua o se fia vaiaso, e fakamolemole matou ki te ‵toe tino fiafia tonu ke faka‵soko ne ia a akoga a nisi tino fia‵fia ke oko ki te taimi e ‵foki mai ei matou. Ko oko eiloa i te gali ke lavea atu a nisi o latou e fakatāua ne latou a olotou tauliaga.

I aso nei, a te ukega o motu konā ko sologina ne tualisi, kae i omotou aso, a motu konā e se tī sologina ne tino, e seai ne mea fakalogoa i ei, e gali te tai, ne matāfaga oneonea mo lau pāma e ola i ei. E masani sale o ma‵laga atu matou mai suā motu ki suā motu i te po. A tafolā e ta‵fao kae ‵kau sale mai tafa o te ioti, kae lagona atu fua ne matou a te tai e pago mai i te taumua o te ioti. Kae ko te masina e sulu ki luga i te maninoga o te tai, kae ko matilo gali aka loa i luga i te tai.

Mai tua o te lima tausaga i motu konā, ne ma‵laga atu matou ki Puerto Rico ke suiaki te ioti ki se vaka. I te taimi ne oko atu ei matou, ne fiafai au ki se tamafine telā ne fetaui mo au, ko Maxine Boyd, se tamafine tinogali kae se misionale. A ia se tino talai loto finafinau o te tala ‵lei talu mai i tena folikiga. Fakamuli, ne tavini atu a ia e pelā me se misionale i te Dominican Republic ke oko ki te taimi ne ‵tuli ei a ia mai te fenua tenā e pule ei te lotu Katolika, i te tausaga 1950. Ona ko au se kauvaka, ne talia ei au ke nofo i Puerto Rico mō se masina fua e tasi. Ko pili o faimalaga atu au ki nisi fenua kae ka galo atu au mō ne nai tausaga. Telā ne fai ifo loa au ki au eiloa penei, ‘Ronald, kafai e fiafai koe ki te tamafine tenei, ko ‵tau nei koe o gasue fakavave.’ Mai tua o te tolu vaiaso ne uga ei taku fekau, ne avaga ei māua mai tua o te ono vaiaso. Ne uga atu māua mo Maxine ke ga‵lue faka-misionale i Puerto Rico, tela la ne seki sopo eiloa au i te vaka fou.

I te tausaga e 1956 ne kamata māua o asiasi ki fakapotopotoga e pelā me ne ovasia o te fenua. E tokouke ‵tou taina ne tino ma‵tiva, kae fia‵fia malosi māua o asi atu ki a latou. E pelā me se fakaakoakoga, i te fa‵kai o Potala Pastillo, e lua a kāiga Molimau a Ieova e ‵nofo i konā kae tokouke i ei a tama‵liki, kae masani sale o fakatagitagi ne au te faili ki a latou. Ne fai atu au ki se tokotasi o tamaliki fafine, ko Hilda ke olo tasi matou i te galuega talai. Ne fai mai a ia: “Au e manako o fanatu, kae ko te fakalavelave, e seai la ne oku taka.” Ne ‵togi ne māua ana taka, olo ei matou i te galuega talai. Mai tua o se fia tausaga, ne asi atu māua mo Maxine ki te Peteli i Brooklyn i te tausaga e 1972, ne vau ki a māua se tuagane telā ne fatoa oti mai i te Akoga i Kiliata. Ko pili fua o fano o galue i Ecuador, kae ne fai mai a ia: “E masaua ne koulua au? Au ko te tamaliki fafine mai Pastillo telā ne seai ne oku taka.” Tapa ko Hilda! Ne ‵tagi matou mo te fia‵fia!

I te tausaga e 1960 ne olo māua ke ga‵lue i te ofisa lagolago i Puerto Rico, se fale tapolo e foliki i Santurce, San Juan. I te taimi muamua, a te ukega o galuega ne fai ne māua mo Lennart Johnson. A laua mo tena avaga ko Molimau a Ieova muamua loa i te Dominican Republic, kae ne olo atu ki Puerto Rico i te 1957. Fakamuli ifo, e fai sale ne Maxine a feagaiga a tino ke maua olotou mekesini—e silia mo te afe a feagaiga i te vaiaso. Ne fiafia ‵ki a ia o fai te galuega tenā, me e mafaufau a ia me maua ne tino katoa a mea‵kai faka-te-agaga.

E fiafia au o galue i te Peteli, me se galuega e tuku atu ei au mō nisi tino. Kae ne isi foki ne fakalavelave ne fe‵paki mo au i konā. E pelā me se fakaakoakoga, i te taimi ne fai ei te fono muamua o te atufenua i Puerto Rico, ne uke ‵ki aku galuega. A Nathan Knorr, telā ne takitaki ne ia a Molimau a Ieova i te taimi tenā, ne vau ki Puerto Rico. Ne fakatau ‵se a ia me ne fakatamala au o fakatoka a mea fakatele‵tele a misionale kolā ne au‵mai mai nisi fenua, e tiga eiloa ko oti ne fai ne au te mea tenā. Fakamuli ifo, ne polopoloki ne ia au kae fai mai me ko oko loa i tena fanoanoa ki a au. Ne seki manako au o kinau mo ia, me iloa ne au me ne ita ‵se mai a ia ki au kae ne fanoanoa au i te mea tenā. E tiga te feitu tenā, ne toe fetaui matou mo te Taina ko Knorr, kae ne ‵kami ne ia māua ki tena potu kae fakatoka ne ia se ‵kaiga ki a māua.

Mai Puerto Rico, ne asi atu fakafia māua ki mā kāiga  i Egelani. Ne seki talia ne toku tamana te munatonu kae ko māua mo toku mātua ne fia‵fia ki ei. Kae kafai ne asi mai a taina mai i te Peteli, ne ‵kami sale ne toku mātua ke ‵nofo matou i te motou fale. Ne lavea ne toku tamana te loto maulalo o ovasia konei mai i te Peteli, e ‵kese mo faifeau kolā ne takalia‵lia ki a ia i tausaga ko ‵teka atu. Telā i te 1962, ne papatiso ei a ia e pelā me se tokotasi o Molimau a Ieova.

Ne mate atu taku avaga pele ko Maxine i te 2011. E olioli malosi eiloa au ke toe fetaui māua i te taimi o te toe‵tuga. Se mea fakafiafia ‵ki! I te 58 tausaga ne fakatasi ei māua mo Maxine, ne lavea ne māua a tino o Ieova i Puerto Rico ne gasolo aka te aofaki o latou mai i te 650 ki te 26,000! I te 2013, ne tuku tasi a ofisa lagolago i Puerto Rico mo te Iunaite Sitete kae ne ‵kami ei au ke galue i Wallkill, Niu Ioki. Mai tua o se 60 tausaga ne nofo ei au i konā, ne taku au me se tino Puerto Rico telā e fakaigoa ki te coquí, se lane telā e tagi sale pelā ko-kee, mai mua malie fua o tō te mata o te la. Kae ko oko mai loa te taimi ko ‵tau ei au o gasue ki mua.

Koi tumau eiloa toku fiafia ki te taviniga i te Peteli. Ko 90 tupu nei oku tausaga, kae ko taku galuega ko te fakamalosiga o tino ga‵lue i te Peteli e pelā me se tausi mamoe faka-te-agaga. Ne fakailoa mai ki a au me ko oti ne asi atu au ki tino e silia atu mo te 600 talu mai i taku vauga ki Wallkill. Nisi tino kolā ne ‵mai ki a au ne ma‵nako ke sau‵tala matou ki olotou fakalavelave totino io me ne fakalavelave o te kāiga. Nisi ne fakamolemole mai ki ne manatu fesoasoani ki te auala e mafai ei o manuia te olotou taviniga i te Peteli. Kae ne tumau foki eiloa a nisi kolā fatoa a‵vaga i te ‵salaga ki manatu fesoasoani e uiga ki te avaga. Nisi ko oti ne olo o talai i tua. Ne fakalogologo au ki a latou katoa, kae ne fai sale atu au ki a latou: A “‘te Atua e alofa ki te tino telā e tuku atu ana mea mo te loto fiafia.’ Tela la ke fia‵fia ki otou galuega. Me fai mō Ieova.”—2 Koli. 9:7.

A te taumafaiga ke maua te fiafia i te Peteli, e ‵pau faeloa i so se koga: Ke saga tonu koe me kaia e tāua ei te mea tenā e fai ne koe. So se taviniga e fai ne tatou i te Peteli e ‵malu. E fesoasoani atu ei ki “te tavini fakamaoni kae poto” ke tuku atu ne ia a mea‵kai faka-te-agaga ki te kautaina i te lalolagi kātoa. (Mata. 24:45) I so se koga e tavini atu ei tatou ki a Ieova, e maua faeloa ne tatou te avanoaga ke tavae atu ki a ia. Ke na fia‵fia tatou ki te mea telā ne fakamolemole mai a ia ke fai ne tatou, me i “te Atua e alofa ki te tino telā e tuku atu ana mea mo te loto fiafia.”