I te taimi eiloa ne manumalo au i oku manatu fakalotolotolua kae kamata o paenia, ne ‵tala mai ki a au se mataloa ki se olaga telā ne seki mafaufau me e mafai o maua ne au. (Efe. 3:20) Kae kāti e mafaufau koe me ne tupu pefea te mea tenā. Ke kamata atu au mai te kamataga.

Au ne fanau i Berlin i Siamani, kāti i se fia masina mai tua o te Taua Muamua i te 1939. I te fakaotiotiga o te taua i te 1945, ne pōmu te fakai o Berlin. I se taimi e tasi, ne pōmu te motou auala, kae ko te motou kāiga ne olo atu ki se koga telā e puipui ei matou māfai ko ‵pa te pōmu. Mō te ‵lei o matou, ne olo atu matou ki Erfurt, te koga ne fanau ei toku mātua.

Ne loto finafinau a mami o ‵sala ki te munatonu. Ne faitau a ia ki galuega a tāgata ‵poto kae ne sukesuke ne ia a nāi talitonuga kae ne seki lotomalie i ei. Kāti i te 1948, ne ‵mai se tokolua Molimau a Ieova ki te motou fale. Ne ‵kami ne toku mātua a lāua ki loto kae ne faka‵sae aka ne ia a fesili e uke. Kāti e se kātoa se itula mai tua, kae ne fai atu tou fafine ki toku tuagane foliki mo au, “Ko maua ne au te munatonu!” E se leva loa, kae ne ‵kau atu toku mātua, toku tuagane mo au ki fakatasiga i Erfurt.

I te 1950 ne toe ‵foki atu matou ki Berlin, ke ‵kau atu ki te fakapotopotoga i Berlin-Kreuzberg. Mai tua ne toe ga‵sue matou ki suā koga i Berlin, kae ne ‵kau atu ki te fakapotopotoga i Berlin-Tempelhof. E se leva, kae ne papatiso a mami, kae ko au ne tai fakatalave taku papatisoga. Kaia?

Ne faigata ki a au ke fai a mea e uke ke tavini ki a Ieova ona ko toku mata mā. E tiga eiloa ne fanatu au i te galuega talai, ne seki mafai ne au o talai ki tino mō se lua tausaga. Ne ma‵fuli a mea i te taimi ne fakamāumāu ne au a taimi e uke mo taina mo tuagane kolā ne fakamaoni mai ne latou a te lotou loto ma‵losi mo te lotou tavini fakamaoni ki a Ieova. Nisi ne ‵pei i falepuipui a te kau Nasi io me ko falepuipui i Siamani. Nisi tino ne avatu ‵funa ne latou a tusi ki  Siamani, e tiga loa e mafai o ‵pei latou ki te falepuipui ona ko te mea tenā. Ne otia malosi au i olotou fakaakoakoga. Ne mafaufau au me kafai ne ‵tu atu olotou ola i se tulaga fakamataku mō Ieova mo olotou taina i falepuipui, ko ‵tau mo au o taumafai ke sē mā.

Ne kamata o manumalo au i te mata mā i te taimi ne aofia au i se galuega talai fakapito i te 1955. I se tusi telā ne ‵lomi i te Informant, * ne faka‵pula ne te Taina ko Nathan Knorr me i te galuega fakapito tenei se tasi o galuega lasi telā ne fakatoka ne te fakapotopotoga. Ne fai mai a ia me kafai e ‵kau ki ei a tino talai katoa, “ka fai eiloa pelā me ko te ‵toe masina gali eiloa ke talai atu i te lalolagi tenei.” Tenā loa te mea ne tupu! Mai tua malie ifo, kae ne tuku atu au ki a Ieova, kae i te 1956, ne papatiso ei au fakatasi mo toku tamana mo toku tuagane. Kae se leva, ne ‵tau o fai ne au se suā fakaikuga tāua.

I se fia tausaga, ne iloa ne au me i te paenia ko te galuega eiloa telā e ‵tau o kausaki atu ki ei, kae ne fakatalave faeloa au. Muamua la, ne fakaiku aka ne au ke fai se tamā pisinisi i Berlin ki te ‵togiga mo te fakatau atu o mea ki pisinisi i nisi fenua. Mai tua ifo, ne manako au o galue mō se taimi toetoe i taku galuega tenā ke tai apo kae ke isi se atamai i ei. Tela la, i te 1961, ne talia ne au se galuega i Hamburg, te ‵toe fakai telā e lasi tena taulaga vaka i Siamani. Ko te lasi o toku fiafia ki taku galuega, ko te lasi o toku manakoga ke fakatalave a te kau atu ki te taviniga tumau. Ne a aku mea ka fai?

E loto fakafetai au me ne fakaaoga ne Ieova a taina a‵lofa ke fesoasoani mai ke kamata o fakamuamua ne au a mea faka-te-agaga. A oku nisi taugasoa ko oti ne kamata o paenia kae ne tuku mai ne latou se fakaakoakoga ‵lei ki a au. E se gata i ei, ne fakamalosi mai te taina ko Erich Mundt, telā ne ‵pei i te falepuipui ke talitonu au ki a Ieova. Ne fai mai a ia me i loto i te falepuipui, a taina kolā ne fakalagolago ki a latou eiloa ne kamata o vāi‵vai fakamuli. Kae ko latou kolā ne tali‵tonu katoatoa ki a Ieova ne tumau i te fakamaoni kae fai mo pou ma‵losi i te fakapotopotoga.

E se gata i ei, a te Taina ko Martin Poetzinger, telā ne tavini fakamuli i te Potukau Pule, ne fakamalosi atu faeloa ki taina, ana muna, “A te loto malosi ko te ‵toe kope tāua e mafai o maua ne koe!” Mai tua o te mafaufau ‵loto ki pati konā, ne tiaki ei ne au taku galuega ‵togi kae kamata o paenia i a Iuni 1963. Tenā eiloa te ‵toe fakaikuga ‵lei ne fai ne au! I se lua masina mai tua, mai mua foki o ‵sala ne au se galuega fou, kae ne ‵kami au ke tavini atu e pelā me se paenia fakapito. I se fia tausaga fakamuli ifo, ne tuku mai ne Ieova a mea katoa kolā ne seki fakamoemoe au ki ei. Ne ‵kami eiloa au ki te vasega 44 o te Akoga i Kiliata.

“Sa ‵fiu vave i otou tofiga” se tasi o toe akoakoga tāua ne tauloto ne au, maise loa mai te Taina ko Nathan Knorr mo Lyman Swingle. Ne fakamalosi mai lāua ke kufaki matou i omotou tofiga konā faitalia te faigata. Ne fai mai te Taina ko Knorr: “Se a te mea ka ‵saga tonu atu koutou ki ei? Ko lailaiga, tamā manu, te mativa? Io me ka ‵saga atu koutou ki lakau, pulalakau, mo mata fia‵fia? Tauloto ke iloa o a‵lofa ki tino!” I te aso e tasi, i te taimi ne fakamatala ne te taina ko Swingle te pogai ne ‵fiu vave ei a nisi taina, ne otia ‵ki eiloa ana lagonaga telā ne kamata o ‵sali ana loimata. Ne taofi tena lāuga ke toe ‵lei tena faipati. Ne otia ‵ki eiloa au kae ne fakaiku aka ke mo a ma fakafanoanoa ne au a Keliso mo ana taina fakamaoni.—Mata. 25:40.

I te taimi ne maua ei motou tofiga, ne ‵sili atu a nisi tino i te Peteli ki se potukau o matou e uiga ki koga ka olo ki ei matou. Ne tali fakagaligali atu latou ki nisi tino ke oko ki te taimi ne fai atu au: “Congo (Kinshasa).” Ne mānava malie kae fai mai fua: “Oi, Congo! Ke fakatasi atu a Ieova ki a koe!” I aso konā, ne uke ‵ki eiloa a lipoti e uiga ki tino e taua kae fakatau tatino i Congo (Kinshasa). Kae ne masaua eiloa ne au a akoakoga ne tauloto ne au. Mai tua malie fua o te motou pukegā pepa i a Setema 1967, ne olo atu ei matou mo Heinrich Dehnbostel mo Claude Lindsay ki te laumua o Congo ko Kinshasa.

I te motou okoatuga ki Kinshasa, ne tauloto matou ki te ‵gana Falani mō se tolu masina. Oti aka, eva atu ei matou ki Lubumbashi, ko Elisabethville muamua, kae pili ki te tuakoi o Zambia i te feitu ki saute o Congo. Ne olo atu matou ki se fale misionale i te kogāloto o te fakai.

Ona ko te lasiga o koga talai i Lubumbashi seki talai loa i ei, ne fia‵fia matou ke fai mo tino muamua ke fakailoa atu te munatonu ki tino e tokouke i konā. E se leva, kae ne uke ‵ki motou akoga faka-te-Tusi Tapu kolā ko se mafai o fai ne matou. Ne talai foki matou ki ofisa pule kolā e ga‵lue mō te malo io me ko pulisimani. Ne fakaasi mai ne tino e tokouke a te āva sili mō te Muna a te Atua mo te ‵tou galuega talai. A tino e masani o fai‵pati ki te ‵gana Swahili, tela la ne tauloto foki ne māua mo Claude Lindsay a te ‵gana tenā. E se leva, kae ne ‵tofi aka māua ke ‵kau ki se fakapotopotoga i te ‵gana Swahili.

E tiga eiloa ne fia‵fia māua ki te uke o mea ‵gali ne ‵tupu, kae ne fe‵paki foki māua mo mea faiga‵ta. Ne ‵tau o kufaki faeloa māua i sotia ko‵nā mo olotou fana io me ko pulisimani kolā e fai ne latou a ‵losiga ‵se ki a māua. I se taimi e tasi ne ulu mai se potukau o pulisimani mo fana ki te motou fakatasiga i te fale misionale kae ne puke māua ki te ofisa o pulisimani, kae fakasaga‵saga ne latou a māua i te fola ke oko ki te 10 i te po a koi tua o fakasaoloto ne latou a māua.

I te 1969, ne ‵tofi au ki te galuega a ovasia faima‵laga. I te seketi tenā, ne mafai ei ne au o asi atu ki te togavao o Afelika, kae e ‵tau o  sasale atu i loto i mouku ‵loa mo auala pela‵pela. I se fakai e tasi, ne ‵moe eiloa se moa fafine mo ana punua moa mai lalo i toku moega i te po. E se mafai o puli i a au te auala e ‵fagu ne ia au a koi tuai o sae te la. Ne fakamasausau faeloa au ki taimi i afiafi māfai ko saga‵saga fakatasi au mo taina i tafa o se taegā afi kae sau‵tala ki muna‵tonu mai te Tusi Tapu.

Tasi o toe mea faigata ki a au ko te fakafesagai atu ki taina kolā e fai i a latou ne Molimau a Ieova, kae ne ‵lago atu ki te potukau fakapolitiki ko te Kitawala. * Nisi o latou ne au‵mai lemū ki te fakapotopotoga kae fai pelā me ne toeaina. A te tokoukega o latou konei i loto i te fakapotopotoga e fai pelā me ne “akau ‵masa kolā e ‵galo i lalo i te pisipisitai,” kolā ne seki mafai o takitaki ‵se ne latou a taina mo tuagane fakamaoni. (Iuta 12) Fakamuli loa, ne faka‵ma ne Ieova te fakapotopotoga kae fakatoka se fakavae mō te gasolo ki mua o te fakapotopotoga.

I te 1971, ne ‵tofi eiloa au ki te ofisa lagolago i Kinshasa, kae ne galue eiloa au o tausi atu ki galuega a failautusi, fakatoka a ōta o tusi, mo nisi galuega aka. I te Peteli, ne tauloto au ke iloa o fakatoka a te galuega i se fenua lasi telā e se uke i ei a mea kolā e manakogina mō fai te galuega. I nisi taimi, e lau i masina kae fatoa oko mai a meli mai vakalele ki fakapotopotoga. A te meli e mafai o ave mai se vakalele ki luga i vaka kolā e mafai o ‵lave mō se fia vaiaso i te tai ona ko limu ma‵tolu kolā e ‵piki i luga i te vaka. E ui i ei, ne mafai eiloa o fai te galuega faitalia a fakalavelave penei mo nisi mea aka.

Ko oko eiloa i toku fiafia ke lavea atu te auala e fakatoka ei ne taina a fono o atufenua faitalia me e se lava a tupe. Ne faite ne latou a tulaga mai fakaputugā one kolā e faite ne tamā manu kai laupapa ko termite mo fai olotou ofaga, fakaaoga a mouku loa ko elephant grass ke faite ki ei a ‵pui, kae pelu ne latou mo saga‵saga i ei a tino. Ne fakaaoga ne latou a te lakau ko te bamboo mo faite a fale kae ‵laga a papa, tuafale mo taipola. Kae ‵fole ne latou a pa‵kili o te lakau ke fakaaoga e pelā me ne fao. E se mafai ne au o fesoasoani kae e ofo fua i poto fakaofoofogia o taina mo tuagane konei. Ne alofa malosi au ki a latou. Ko oko eiloa i te misi ne au latou i te taimi ne fanatu ei au ki se suā tofiga fou!

I te 1974, ne avatu au ki te ofisa lagolago i Nairobi, i Kenya. Ne uke ‵ki mea ne ‵tau o fai, me ne ‵lago atu te ofisa lagolago i Kenya ki te galuega talai i fenua e sefulu kolā e tai ‵pili ki ei, nisi fenua kolā e fakatapu i ei te ‵tou galuega. Ne ‵tofi faeloa au ke asi atu ki fenua konei, maise loa Ethiopia te koga ne fakasauagina i ei a ‵tou taina kae fe‵paki mo mea faiga‵ta. A te tokoukega o latou ne ta fakamasei io me ne ‵pei atu ki falepuipui; nisi ne tamate foki. Kae ne kufaki eiloa latou mo te fakamaoni me ne maua ne latou se fesokotakiga ‵lei mo Ieova mo nisi tino.

I te 1980, ne tupu se mea gali ki a au i te taimi ne avaga ei au ki a Gail Matheson, telā se tino mai Kanata. Ne ‵kau fakatasi a Gail mo au ki te Akoga i Kiliata. Ne fesokotaki faeloa māua e auala i tusi. Ne tavini atu a Gail i tena tofiga fakamisionale i Bolivia. Mai tua o se 12 tausaga, ne toe fetaui māua i Niu Ioki. Kae e se leva, ne avaga ei māua i Kenya. Ko oko loa toku loto fakafetai ki a Gail me e mafaufau faeloa a ia ki mea i te auala o Ieova kae e lotomalie faeloa a ia ki mea ko maua ne ia. Ne fai eiloa tou fafine e pelā me se soa alofa mo se tino fesoasoani tāua.

I te 1986, ne ‵tofi māua mo Gail ki te galuega a ovasia faima‵laga i te taimi foki loa ne tavini atu au e pelā me se Komiti o te Ofisa Lagolago. A te galuega a ovasia faima‵laga e aofia i ei a te tavini atu i fenua e uke mai lalo i te ofisa lagolago i Kenya.

E masaua faeloa ne au te faiga o fakatokaga mō te fono o atufenua i Asmara (i Eritrea) i te 1992 i te taimi ne fakataputapu ei te ‵tou galuega i te kogā koga tenā. Se mea fakafanoanoa, me ne mafai fua o maua ne matou se fale tausi manu telā ne foliga masei mai tua kae matagā atu mai loto. I te aso o te fono, ne ofo masei au i te auala ne ‵fuli ei ne taina a te togavao ki se koga tāua mō te tapuakiga ki a Ieova.  Ne aumai ne kāiga e tokouke a laugatu ‵gali kae ne ‵kava fakagaligali ne latou a koga kolā e se matagali i te kilo. Ne fia‵fia eiloa a te toko 1,279 kolā ne ‵kau mai ki te fono o te atufenua.

A te galuega a ovasia faima‵laga ne fai pelā me se ‵fuliga lasi ki a māua me i koga kolā ne ‵nofo i ei māua ne ‵kese ‵ki eiloa i vaiaso katoa. I se taimi e tasi ne ‵nofo atu māua i se fale talimalo ‵togi ‵mafa telā e pili ki te tai; suā taimi, ne ‵nofo māua i se fale telā ne faite ki fiti, mo ana fale fo‵liki kolā e ‵tu ki se ‵mao e 300 futu (100 m) mai te fale. Kae faitalia te koga ne tavini atu māua i ei, ne mafau‵fau eiloa māua ki toe taimi ‵gali, ko taimi kolā ne fakalave‵lave ei māua i te tavini fakatasi atu mo paenia loto finafinau mo tino talai. I te taimi ne maua ne māua te mā suā tofiga, ne tiakina ne māua a taugasoa pele e tokouke kolā ne misi ‵ki loa ne māua.

Talu mai te fakaotiotiga o te 1980 ke oko ki te kamatamataga o te 1990, ne fakasaoloto i ei i te tulafono a te ‵tou galuega i nisi fenua kolā e tausi ne te ofisa lagolago i Kenya. Ona ko te mea tenā, ne faka‵tu aka ei a ofisa lagolago kese‵kese. I te 1993, ne ‵tofi aka māua ke tavini atu i te ofisa i Addis Ababa, i Ethiopia, telā ne fai ‵funa i ei a te ‵tou galuega mō se fia sefulu tausaga, kae nei la ko saoloto.

Ne fakamanuia ne Ieova a te galuega i Ethiopia. E tokouke a taina mo tuagane ne fai pelā me ne paenia. Ko silia atu mo te 20 pasene o tino talai katoa ne tavini atu e pelā me ne paenia tumau i tausaga takitasi talu mai te 2012. E se gata i ei, ko oti ne fakatoka akoakoga kolā e manakogina i akoga faka-te-agaga, kae ko silia atu mo te 120 Fale Tapuaki kolā ne faite. I te 2004, ne ga‵sue atu te kāiga Peteli ki se fale fou, mo se fale fai fono i te koga eiloa tenā.

I te fia o tausaga, ne fakatāua eiloa ne māua mo Gail a va fakataugasoa ‵pili mo taina mo tuagane i Ethiopia. Ne fia‵fia eiloa māua ki a latou ona ko te a‵lofa mo te atafai. Fakamuli nei, ko fakafesagai atu māua mo fakalavelave i mea tau ola ‵lei, tela la, ne toe avatu māua ki te ofisa lagolago i Eulopa ki te kogāloto. I konā, e tausi faka‵lei eiloa māua ne taina mo tuagane, kae ko oko eiloa i te misi ne māua a taugasoa pele i Ethiopia.

Ko oti ne lavea ne māua te auala ne fai ei ne Ieova ke gasolo ki mua te galuega. (1 Koli. 3:6, 9) E pelā me se fakaakoakoga, i te taimi muamua ne talai atu ei ki se tino galue Rwanda i Congo, e seai ne tino talai e lipoti mai sāle i Rwanda. Nei la, ko silia atu mo te 30,000 taina mo tuagane i te fenua tenā. I te 1967, ne nofo ki se 6,000 tino talai i Congo (Kinshasa) . Nei la, kāti e nofo ki se 230,000, kae silia atu foki mo te miliona o tino ne ‵kau ki te Fakamanatuga i te 2018. I fenua katoa kolā ne ‵nofo mai lalo i te tausiga a te ofisa lagolago i Kenya, ne fanaka a te aofaki o tino talai ki 100, 000 tupu.

I se 50 tupu tausaga ko ‵teka, ne fakaaoga ne Ieova a taina kese‵kese ke fesoasoani mai ke kamata taku galuega talai. Faitalia eiloa i au koi mata mā, kae ne tauloto ne au ke talitonu katoatoa ki a Ieova. A te mea telā ne tauloto ne au i Afelika ne fesoasoani mai ke ati aka ne au te uiga kufaki mo te lotomalie. Ne tavae ne māua mo Gail a taina mo tuagane pele kolā ne fakaasi mai ne latou a te uiga talimalo, kufaki i fakalavelave, kae tali‵tonu ki a Ieova. Ko oko eiloa i te lasi o toku loto fakafetai mō tena alofa tauanoa. Ne fakamanuia eiloa ne Ieova au ki mea e uke kolā e seki fakamoemoe au ki ei.—Sala. 37:4.