1, 2. (a) I te auala fea ko gasolo ei o mavae‵vae malosi a te lalolagi tenei? (e) Ne a fesili ka tali aka ne tatou i te mataupu tenei?

“MAI taku folikiga, ne lavea atu fua ne au a faifaiga sē fakamaoni,” ko pati a se tuagane i Eulopa ki saute, telā ne fakaataata ne ia tena olaga i aso mua. “Tela la, ne ‵teke atu au ki mea fakapolitiki i toku fenua, kae ne ‵lago atu ki tino kolā e ma‵nako o fai a ‵fuliga i te olaga. A te ‵tonuga loa, ne fai famau au ki se tagata amio takafiatoa mō se fia o tausaga.” Ne fakamatala mai se taina i Afelika ki saute me i a ia ne fai muamua e pelā me se tino amio fakasaua. “Ne talitonu au me sili fakafia atu toku itukāiga i lō nisi tino, kae ne kau atu au ki se potukau i mea fakapolitiki,” ko ana pati. “Ne akoako matou ke iloa o tā a motou fili ki tao—ke oko foki loa ki tino o te motou itukāiga kolā ne ‵lago atu ki nisi potukau fakapolitiki.” Ne fai mai se tuagane e nofo i Eulopa ki te kogāloto, penei: “Au ne fakailoga tino, kae ne takalialia au ki so se tino telā e ‵kese tena fenua io me ko tena lotu mai i a au.”

² Ko gasolo aka eiloa o tokouke a tino i te lalolagi i aso nei e fakaasi mai ne latou a kilokiloga tai ‵pau kolā ne maua ne latou konei tokotolu. A potukau fakasaua kolā e tu tokotasi ko gasolo o uke, e penā foki a mavae‵vaega i mea fakapolitiki ko gasolo o ma‵losi, kae ko tino mai fenua fakaa‵tea ko pokotia foki i faifaiga kaitaua a tino  i fenua e ‵nofo i ei latou. E pelā mo te mea ne ‵valo mai i te Tusi Tapu, me i aso fakaoti, a vaegā tino katoa ka “se lotoma‵lie ki so se feagaiga.” (2 Timo. 3:1, 3) Ona ko te lalolagi tenei ko gasolo aka eiloa o mavae‵vae, e mafai pefea ne Kelisiano o fakatumau te lotou ‵kau fakatasi? E mafai o uke a mea e tauloto ne tatou mai te suke‵suke ki te auala ne faka‵lei ne Iesu se fakalavelave i te senitenali muamua i te taimi ne seki mafai o fakatoka faka‵lei a te mataupu e uiga ki te manafa e auala i mea fakapolitiki. Ke na onoono nei tatou ki manatu tāua e tolu: Kaia ne seki fiafia a Iesu o aofia i so se potukau fakapolitiki? Ne fakaasi atu pefea ne ia a te manakoga mō tavini a te Atua ke ‵kalo kea‵tea mai te ‵kau atu ki se feitu i mea fakapolitiki? Kae ne akoako pefea ne Iesu tatou me e se ‵tau o aofia tatou i amioga fakasaua?

3, 4. (a) Ne a fakamoemoega fakapolitiki ne maua ne te kau Iutaia i aso o Iesu? (e) Ne pefea a lagonaga o soko o Iesu i te taimi tenā?

³ E tokouke a tino Iutaia kolā ne talai ki ei a Iesu ne ma‵nako ke tu tokotasi latou mai Loma. Ne fakamalosi aka ne potukau Iutaia loto fenua a lagonaga kona i tino. A te tokoukega o tino ‵teke konei ne tau‵tali ki manatu o Iuta te tino Kalilaia. A ia se mesia loi i te senitenali muamua telā ne takitaki ‵se ne ia a tino e tokouke. E fai mai te tino tusitala mua ko Josephus me ne fakamalosi ne Iuta “a tino o tena fenua ke taua atu, kae taku latou e pelā me ne tino ‵seva mō te ‵lago atu ke ‵togi atu olotou lafoga ki te kau Loma.” Ne tamate ne te kau Loma a Iuta. (Galu. 5:37) Ne amio fakasaua a nisi potukau ‵teke konei ko te mea ke iku manuia olotou fakamoemoega.

⁴ I tafa o tino ‵teke konei, ne fakatalitali eiloa a tino Iutaia masani ki te oko mai o te Mesia. Ko tena uiga, ne fakamoe‵moe latou me kafai ko sae mai te Mesia, ka avatu ne ia te malo ki te lotou fenua kae fakasaoloto latou mai te pulega a te kau Loma. (Luka 2:38; 3:15) Ne tali‵tonu a te tokoukega me ka fakatu aka ne te Mesia se malo i te lalolagi i Isalaelu. I te taimi ne sae aka ei te mea tenā, e fia miliona o tino Iutaia kolā ne salalau atu i nisi koga ne mafai o ‵foki atu ki te lotou fenua tonu. Mafaufau la ki te taimi ne ‵sili atu a Ioane te Papatiso ki a Iesu: “A koe ko te tino telā ka vau, io me koi faka‵tali matou ki se isi tino?” (Mata. 11:2, 3) Kāti ne manako a Ioane ke iloa ne ia me e mata ka isi se suā tino e fakataunu ne ia a fakamoemoega o te kau Iutaia io me ikai. E se gata i ei, a soko e tokolua kolā ne fetaui mo Iesu telā ne toetu aka i te auala ki Emau ne fia iloa foki ne lāua a mea e uiga ki te Mesia. (Faitau te Luka 24:21.) Mai tua malie fua, ne ‵sili atu a apositolo ki a Iesu: “Te Aliki, e a, ka toe fakafoki mai ne koe a te malo ki Isalaelu i te taimi tenei?”—Galu. 1:6.

5. (a) Kaia ne ma‵nako ei a tino Kalilaia ke fai a Iesu mo olotou tupu? (e) Ne faka‵tonu aka pefea ne Iesu olotou mafaufauga?

⁵ E mautinoa eiloa me ne fai ne vaegā fakamoemoega konā e uiga ki te Mesia ke ma‵nako te kau Kalilaia ke fai a Iesu mo fai te lotou tupu. E mafai o fakaataata ne tatou me ne mafau‵fau latou me ka fai a Iesu e pelā me ko te ‵toe takitaki ‵lei. A ia se tino atamai i te faipati; e mafai o faka‵lei ne ia a masaki; e mafai foki o tuku atu ne ia a mea‵kai ki tino fia ‵kai. I te otiga ne fagai ne Iesu se toko 5,000 tāgata, ne iloa ‵lei ne ia a lagonaga o tino. “I te iloaga ne Iesu me ka o‵mai latou o puke a ia mo fai te tupu, fano tokotasi ei a ia ki te mauga.” (Ioa. 6:10-15) I te suā aso mai te suā feitu o te Tai o Kalilaia, ne tai ‵noga ifo te manakoga o tino. Tela la, ne fakamatala atu ne Iesu ki te vaitino a te pogai tonu o tena galuega. Ne vau eiloa a ia o aumai a mea faka-te-agaga kae e se ko mea faka-te-foitino ki te fenua. Ne fai atu a ia ki a latou: “Sa ga‵lue ke maua a meakai kolā e se tumau, kae ke maua a meakai kolā e tumau mō te ola se gata mai.”—Ioa. 6:25-27.

6. Ne fakamatala manino atu pefea ne Iesu me e se manako a ia ki pulega fakapolitiki i te lalolagi nei? (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

⁶ Mai mua malie eiloa o mate a ia, ne iloa  aka ne Iesu me e fakamoe‵moe a nisi soko ke fakatu aka ne ia se malo i te lalolagi nei i Ielusalema. Ne faka‵tonu aka ne ia te manatu tenā mai te fai atu ki a latou te tala fakatusa o te mina. E fakaasi mai i ei me i a Iesu, te “tagata mai se kāiga aliki” e ‵tau o fano kea‵tea, mō se taimi leva. (Luka 19:11-13, 15) Ne fai atu foki ne Iesu tena sē kau atu ki se feitu i mea fakapolitiki a te kau Loma. Ne ‵sili atu a Ponitio Pilato ki a Iesu: “A koe ko te tupu o tino Iutaia?” (Ioa. 18:33) Kāti ne mataku te kovana me e mafai o faka‵tupu ne Iesu a kinauga i mea fakapolitiki, se mea telā ne manavase malosi ki ei a Pilato i te taimi o tena pulega. Ne tali atu a Iesu: “A toku Malo e sē se vaega o te lalolagi tenei.” (Ioa. 18:36) Ka se aofia eiloa a ia i mea fakapolitiki, me i tena Malo ka fakatu eiloa i te lagi. Ne fai atu a ia ki a Pilato me i tena galuega i te lalolagi nei ko te “molimau atu ki te munatonu.”—Faitau te Ioane 18:37.

7. Kaia e fai ei pelā me se mea faigata ke ‵kalo kea‵tea mai te ‵lago atu ki potukau fakapolitiki e auala i ‵tou pati mo faifaiga?

⁷ Kafai e malama‵lama faka‵lei tatou i ‵tou galuega e pelā mo Iesu, ka ‵kalo kea‵tea tatou mai te ‵lago atu ki potukau fakapolitiki e auala i ‵tou pati mo faifaiga. Kāti e se faigofie te mea tenei. “A tino i te motou koga ko gasolo aka eiloa o ‵teke,” ko pati a se ovasia faimalaga. “Ko oko eiloa i te loto fenua o tino, kae e mafau‵fau te tokoukega me ka ‵lei fakafia atu olotou olaga māfai e pule atu eiloa olotou tino ki luga i a latou. Fakafetai, me ne fakatumau eiloa ne ‵tou taina a te ‵kau fakatasi e pelā me ne Kelisiano mai te ‵saga tonu atu ki te talaiatuga o te tala ‵lei o te Malo. E ‵kilo atu latou ki te Atua ke faka‵lei aka a faifaiga sē fakamaoni mo nisi fakalavelave aka kolā e fe‵paki mo tatou.”

8. Taku mai se fakaakoakoga e uiga ki te amoga ‵mafa ne fakafesagai ki ei a tino Iutaia i te senitenali muamua.

⁸ A faifaiga sē fakàmaoni e fakamāfua faeloa a tino ke ‵kau malosi latou ki mea fakapolitiki. A te ‵togiga o lafoga se mataupu fakapolitiki telā ne kinau malosi i ei a tino i taimi o Iesu. A te ‵tonuga loa, a te ‵tekeatuga ne fai ne Iuta te tino Kalilaia, telā ne fakasae atu muamua, ne fakamāfua aka ne te fakamauga o igoa o tino kolā e ‵togi atu olotou lafoga ki te kau Loma. A tino kolā ne ‵nofo mai lalo i te malo o Loma, e aofia i ei latou kolā ne faka‵logo ki a Iesu, ne ‵tau o ‵togi ne latou a lafoga e uke, e pelā mo lafoga o olotou kope, laukele mo fale. Kae ne gasolo aka te ‵mafa o te amoga e amo ne tino ona ko faifaiga sē fakamaoni a tino ‵tae lafoga. Ne ‵togi ne latou ki ofisa o te malo a tupe ke maua ne latou a tulaga pule, kae fakaaoga ne latou olotou tulaga pule ke toe ‵tae ne latou a tupe mai tino. A Sakaio, se pule o tino ‵tae lafoga i Ieliko, ne maumea ‵ki eiloa mai te faimālō  ne ia a tino ke ‵togi olotou lafoga. (Luka 19:2, 8) A te uiga tenei o Sakaio se mea masani ki te tokoukega o tino.

9, 10. (a) Ne taumafai pefea a fili o Iesu o fai ke aofia a ia i se mataupu fakapolitiki? (e) Se a te mea e tauloto ne tatou mai te tali a Iesu? (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

⁹ Ne taumafai a fili o Iesu o malei a ia mai te fai ke aofia a ia i te kinauga e uiga ki te ‵togiga o lafoga. Ne avaka ne latou a te mataupu e uiga ki te “lafoga foitino,” se tasi tenali telā e ‵tau o ‵pei ne tino kolā e ‵nofo mai lalo o te malo o Loma. (Faitau te Mataio 22:16-18.) Ne takalia‵lia ‵ki eiloa a tino Iutaia i te lafoga tenei. Me e fakaasi atu i ei a te lotou faka‵logo ki te pulega a te kau Loma. Ne fakamoe‵moe a “tino o te potukau a Helota” kolā ne fakasae aka ne latou te mataupu tenei me kafai e se talia ne Iesu ke ‵togi a te lafoga, ka ‵losi atu latou me i a ia se fili o te kau Loma. Kafai e fai atu a Iesu me se mea ‵tau ke ‵togi a lafoga, e mafai eiloa o se ‵lago atu ana soko ki a ia.

¹⁰ Ne tumau eiloa a Iesu i te fakaeteete ke mo a e kau atu ki se feitu e uiga ki te mataupu ki te ‵togiga o lafoga. “Toe ‵togi atu . . . a mea a Kaisala ki a Kaisala, kae ko mea a te Atua ki te Atua,” ko ana pati. (Mata. 22:21) E tonu, ne iloa ne Iesu me ne lauiloa te faifaiga sē fakamaoni tenei i tino ‵tae lafoga. Kae ne seki manako a Iesu ke fakalavelave mai ne te mea tenā mai te faiga a te ‵toe mea telā e sili atu i te tāua. A te mea tenā ko te Malo o te Atua, telā ko te faka‵leiga mautinoa ki ei. Tela la, ne tuku atu ne ia te fakaakoakoga ki ana soko katoa. E ‵tau mo latou o ‵kalo kea‵tea mai te aofia i mea fakapolitiki, faitalia me e mafai o foliga ‵lei io me tonu i nisi feitu. E ‵sala atu a Kelisiano ki te Malo o te Atua mo tena amiotonu. E fai ne latou te mea tenā i lō te fakamāfua aka ne latou a manatu, io me fai‵pati ki faifaiga sē fakamaoni i mea fakapolitiki.—Mata. 6:33.

11. Se a te ‵toe auala ‵lei ke taua atu ki faifaiga sē fakamaoni?

¹¹ E tokouke a Molimau a Ieova ne manumalo mai te ‵kalo kea‵tea mai potukau fakapolitiki kolā ne ‵lago malosi latou ki ei. “I te otiga o aku akoakoga mai te iunivesiti i te sukesukega ki olaga o tino, ne kau malosi au ki potukau fakapolitiki” ko pati a se tuagane i Peletania. “Ne manako au o taua atu ki te saolotoga o tino uli, me ne logo‵mae eiloa matou i faifaiga sē fakamaoni e uke. E tiga eiloa toku ‵lei i te faiga o kinauga, kae koi seki fiafia eiloa au. Ne seki iloa ne au me e ‵tau o tapale kea‵tea mai i loto o tino a mea kolā e fakamāfua ne latou a faifaiga sē fakamaoni. Kae i te taimi ne kamata o sukesuke au ki te Tusi Tapu, ne iloa ne au me ne ‵tau o akoako muamua ne au toku loto. Kae ne fesoasoani mai eiloa se tuagane palagi mo te kufaki ke mafai ne au o ‵fuli toku loto. Nei la, ko tavini atu au e pelā me se paenia tumau i te fakapotopotoga fai tāga, kae taumafai eiloa au ke oko atu ki vaegā tino katoa.”

12. Se a te vaegā “mea faka‵fete” telā ne fai atu a Iesu ki ana soko ke ‵kalo kea‵tea mai i ei?

¹² I aso o Iesu, ne palutasi eiloa a mea fakalotu mo mea fakapolitiki. E fai mai te tusi ko te Daily Life in Palestine at the Time of Christ me “i te vaevaega o potukau fakalotu a te kau Iutaia e tai ‵pau mo te vaevaega o potukau fakapolitiki a latou.” Tela la, ne fakailoa atu a Iesu ki ana soko, penei: “Ke matapula‵pula koutou; kae fakaeteete i te mea faka‵fete a te kau Falesaio mo te mea faka‵fete a Helota.” (Male. 8:15) A te fakamatalaga tenā ki a Helota e fakasino atu eiloa ki te potukau a Helota. I mea fakapolitiki, ne ‵lago atu eiloa te kau Falesaio ki te tu tokotasi o tino Iutaia. E fakaasi mai i te tala a Mataio me ne fakasae aka foki ne Iesu i te sau‵talaga tenei a te kau Satukaio. Ne ma‵nako eiloa latou ke fakatumau loa te pulega a te kau Loma. Ne ma‵nako eiloa a te tokoukega o olotou sui ki te pulega fakapolitiki a te kau Loma. Ne faka‵pula atu ne Iesu ki ana soko ke faka‵mao kea‵tea mai olotou akoakoga, io me ko te mea faka‵fete, telā ne fakamalosi aka ne potukau e tolu konei. (Mata. 16:6, 12) Se mea gali me ne fai te sau‵talaga tenei mai tua malie o te taimi ne ma‵nako ei a tino ke fai a Iesu mo olotou tupu.

13, 14. (a) Ne iku atu pefea a kinauga fakapolitiki mo mea fakalotu ki fakasauaga mo faifaiga sē fakamaoni? (e) Kaia e se ‵tau ei o amio fakasaua, faitalia me pokotia tatou i faifaiga sē fakamaoni? (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

 ¹³ Kafai ko palutasi a mea fakalotu mo mea fakapolitiki, e faigofie fua ke ‵sae aka i ei a fakasauaga. Ne akoako ne Iesu ana soko me e ‵tau o tumau latou i te sē ‵kau ki se feitu i tulaga konei. E fetaui ‵lei a te mea tenā mo te pogai ne palani ei a faitaulaga sili mo te kau Falesaio ke tamate a Iesu. Ne ‵kilo atu latou ki a Iesu e pelā me se fili i mea fakapolitiki mo mea fakalotu, telā e fakamatakutaku atu ki olotou tulaga. “Kafai e tuku ne tatou ke fai ana mea konei, ka fakatuanaki eiloa a tino katoa ki a ia, kae ka o‵mai te kau Loma o puke te ‵tou fale mo te ‵tou fenua,” ko olotou pati. (Ioa. 11:48) Tela la, ne takitaki ne te Faitaulaga Sili ko Kaiafa a te lotou palani ke tamate a Iesu.—Ioa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Ne uga atu ne Kaiafa a sotia ke puke a Iesu i te valuapo. Ne iloa ‵lei ne Iesu a te palani matagā tenei, tela la, i tena toe ‵kaiga fakatasi mo ana apositolo, ne fakamolemole atu a ia ke aumai ne pelu. Ne lava eiloa i pelu e lua ke akoako atu ei ne ia se akoakoga tāua ki a latou. (Luka 22:36-38) I te po eiloa tenā, ne fakaaoga ne Petelu se pelu ke taua atu ki se tino mai te vaitino. E mautinoa eiloa me ne kaitaua ‵ki a ia i faifaiga sē fakamaoni ne fai ki a Iesu i te taimi ne puke ei a ia i te po. (Ioa. 18:10) Kae ne fai atu a Iesu ki a Petelu: “Fakafoki tau pelu ki tena koga, me i so se tino e fakaaoga ne ia te pelu ka mate foki i te pelu.” (Mata. 26:52, 53) Ne fetaui ‵lei eiloa a te akoakoga tāua tenei mo te mea ne ‵talo ki ei a Iesu mai mua malie eiloa i te po tenā—me e se ‵tau o fai latou mo vaega o te lalolagi. (Faitau te Ioane 17:16.) A te taua atu ki faifaiga sē fakamaoni se mea telā e fai tokotasi fua ne te Atua.

15, 16. (a) Ne fesoasoani atu pefea a te Muna a te Atua ke ‵kalo kea‵tea a Kelisiano mai kinauga? (e) Se a te mea ‵kese e lavea ne Ieova māfai e kilokilo mai a ia ki te lalolagi i aso nei?

¹⁵ Ne tauloto ne te tuagane mai Eulopa ki saute telā ne taku atu muamua a te akoakoga tāua tenei. Ne fai mai a ia: “Ne lavea aka ne au me sē aumai ne fakasauaga a te fakamasinoga tonu. Ne lavea ne au me i tino kolā e fakasaua e iku atu faeloa ki te ‵mate. Kae ko te tokoukega ko ga‵solo o kaitaua. Ko oko eiloa i toku fiafia ke tauloto mai te Tusi Tapu me ko te Atua fua e aumai ne ia te fakamasinoga tonu ki te lalolagi. Mō se 25 tausaga ko ‵teka, tenā eiloa te fekau ne talai atu ne au.” Ko oti ne sui ne te taina i Afelika ki saute a tena tao ki te “pelu o te agaga,” te Muna a te Atua, mai te talai atu ne ia te fekau o te filemu ki ana tuakoi, faitalia te kese‵kese o olotou itukāiga. (Efe. 6:17) Kae mai tua o te faiga mo Molimau a Ieova, ne avaga eiloa te tuagane tenei mai Eulopa ki te kogāloto mo se taina mai se itukāiga telā ne takalialia muamua ki ei tou fafine. Ne fai ne te tokotolu konei a ‵fuliga me ne ma‵nako latou o fai pelā mo Keliso.

¹⁶ Ko oko eiloa i te tāua o ‵fuliga konei ne fai! E fakatusa ne te Tusi Tapu a tino ki se tai telā e peipei ne galu, se tai telā e se mafai o malū. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Faka. 13:1) E tiga eiloa e fakamalosi aka ne mea fakapolitiki a kinauga, mavae‵vaega, mo amioga fakasaua e fai ne tino, e fakatumau eiloa ne tatou a te ‵tou filemu mo te ‵kau fakatasi. Kae kafai e kilo mai a Ieova ki te lalolagi nofo mavae‵vae tenei, e ‵tau eiloa o fiafia tena loto ke lavea atu ne ia te ‵kau fakatasi o ana tino.—Faitau te Sefanaia 3:17.

17. (a) Ne a auala e tolu e mafai ei ne tatou o fakamalosi aka te ‵kau fakatasi? (e) Se a te mea ka sau‵tala tatou ki ei i te suā mataupu?

¹⁷ Ko oti ne lavea ne tatou me e mafai eiloa o fakamalosi aka ne tatou te ‵kau fakatasi faka-Kelisiano i auala e tolu: (1) Ke tali‵tonu ki te Malo faka-te-lagi a te Atua ke faka‵tonu ne ia a faifaiga sē fakamaoni, (2) se ‵kau ki se feitu i mea fakapolitiki, kae ko te (3) ke ‵teke atu a amioga fakasaua. Kae i nisi taimi, e mafai o fakamataku a ‵tou ‵kau fakatasi ona ko te fakailoga tino. Ka fakamatala mai i te mataupu tenei ka ‵soko mai a te auala e mafai ei ne tatou o fakafesagai atu mo te manuia ki te tofotofoga tenei, e pelā mo te mea ne fai ne Kelisiano i te senitenali muamua.