1. Fakamatala mai a mea ne ‵tupu i te fakamaseiga o Ielusalema.

I TE 607 T.LM., ne puke ne te kautau lasi o Papelonia mai lalo i te pulega a te tupu ko Nepukanesa II, a te fakai o Ielusalema. Kae e pelā mo te tamatega fakamasei telā ne ‵soko atu, ne fai mai penei te Tusi Tapu: Ne tamate ne “[Nepukanesa] a tamataene o Iuta, ke oko foki eiloa ki tamataene o te Faletapu. E seai eiloa sena alofa ki tino, e ‵pau katoa i a ia a tino me ne tamataene io me ne tino matua, me ne tagata io me ne tino matua, me ne tagata io me ne fafine, me e masaki. . . . Ne sunu ne ia a te Faletapu mo te fa‵kai, fakatasi mo palesi mo koloa katoa i ei, kae ofa foki ne ia a te pui o te fa‵kai.” 2 Nofo. 36: 17, 19.

2. Se a te fakailoaga ne tuku atu ne Ieova ki te fakaseaiga o Ielusalema telā ko pili mai, kae ne a mea ka ‵tupu ki te kau Iutaia?

² A te fakamaseiga o Ielusalema ne seki ‵tau o fakapoi ki tino kolā e ‵nofo i ei. I se fia tausaga, ne fakailoa atu ne pelofeta a te Atua ki tino Iutaia me kafai e tumau latou i te fakaseaoga o tulafono a te Atua, ka tuku atu latou ki lima o te kau Papelonia. E tokouke a tino Iutaia ka ‵mate i te pelu; a tino kolā e ‵sao mai te mate ka ave fakapagota ki Papelonia kae ka ‵nofo i konā i te lotou olaga kātoa. (Iele. 15:2) Kae se a te olaga ka maua ne tino kolā ne ave fakapagota i konā? E mata, e isi se ata tai ‵pau i te avega fakapagota ki Papelonia mo te vaitaimi o te kau Kelisiano? Kafai e isi, ko te taimi fea?

3. Ne ‵kese pefea te olaga o tino Isalaelu i te ‵nofo fakapagota i Papelonia mo te ‵nofo pologa i Aikupito?

³ A mea katoa kolā ne ‵valo mai ne pelofeta, ne taunu. E auala i a Ielemia, ne fesoasoani atu a Ieova ki tino kolā ka ave fakapagota ke talia te fakanofonofoga fou telā ka ‵nofo latou i ei, kae ke fakaaoga faka‵lei te taimi tenā. Ana pati: “Faite ne fale [i Papelonia] kae ‵nofo i ei. ‵Toki a fatoaga kae ‵kai ki olotou fuagalakau. Kae ‵sala ke maua se va filemu mo te fakai ne ave fakapagota ne au koutou ki ei, kae ‵talo mō te fakai tenā ki a Ieova, me mai i tena filemu ka maua ei ne koutou te filemu.” (Iele. 29:5, 7, NW) A tino kolā ne faka‵logo ki te loto o te Atua ne ola eiloa e pelā mo te masani i Papelonia. Ne talia ne tino kolā ne puke fakapagota latou ke pule loa latou i olotou mea e ma‵nako o fai. Ne maua foki ne tino kolā ne ave fakapagota a te saolotoga ke oloolo i te fakai. I aso mua, ne fai a Papelonia e pelā me ko te laumua o koga fai pisinisi, kae ne fakamatala mai i pepa tāua kolā ne fatoa maua aka i te tokoukega o tino Iutaia ne tauloto ne latou auala ki te to‵giga mo te fakatauatuga o mea i konā, kae ko nisi tino ne atamai i te fai mea taulima. Nisi tino Iutaia ne oko ki se tulaga mau‵mea. Ne ‵kese ‵ki eiloa te olaga i te ‵nofo fakapagota i Papelonia mo te olaga telā ne iloa ne tino Isalaelu i te ‵nofo pologa i Aikupito i senitenali mai mua atu.—Faitau te Esoto 2:23-25.

4. Mai tafa o tino ‵teke Iutaia, ko oi foki ne pokotia i te avega fakapagota, kae ne a tapulā ki te mafai ne latou o tapuaki atu i te auala telā e talia ne te Atua?

⁴ E tiga ne maua ne tino Iutaia kolā ne ave fakapagota a olotou manakoga faka-te-foitino, kae pefea la olotou manakoga faka-te-agaga? Ko oti ne fakamasei te faletapu o Ieova fakatasi mo ana fatafaitaulaga, kae ko se fakagalue foki te fakanofonofoga ki faitaulaga i te auala masani. E aofia i a latou kolā ne ave fakapagota ko tavini fakamaoni a te Atua kolā ne seki ai eiloa se mea ne ‵tau o fakasala i ei, kae ne logo‵mae fakatasi latou mo tino katoa o te fenua. Kae tiga ei, ne fai eiloa ne latou a te mea e mafai ne latou o fai ke faka‵logo latou ki tulafono a te Atua. E pelā mo te ‵nofoga i Papelonia, a Tanielu mo ana taugasoa e tokotolu—Satalaka, Mesako, mo Apeteniko—ne seki talia ne latou a mea‵kai kolā ne fakatapu i ei a tino Iutaia. Kae iloa ne tatou i a Tanielu ne fakatumau faeloa ne ia tena fesokotakiga mo te Atua e auala i ‵talo. (Tani. 1:8; 6:10) Kae ui ei, mai lalo i se pulepulega fapaupau, ne seki mafai ne tino Iutaia kolā e ma‵taku ki te Atua o fai a mea katoa kolā ne manakogina i te Tulafono.

5. Se a te fakamoemoega ne tuku atu ne Ieova ki ana tino, kae kaia ne fakaofoofogia ei te tautoga tenei?

⁵ E mata, ka toe mafai ne tino Isalaelu o tapuaki ki te Atua i te auala telā ne talia katoatoa ne te Atua? I te taimi tenā, ne foliga mai me ko se toe mafai o fai latou penā. Ne seki talia ne te kau Papelonia ke fakasaoloto latou. Kae ne puli i te fakatokaga tenā a Ieova te Atua. Ne tauto atu a ia me ka fakasaoloto ana tino, kae ne fai eiloa penā. A te pati ne tauto ne te Atua e se mafai ke se fakataunu.—Isa. 55:11.

6, 7. Kaia e ‵lei ei ke fakafou aka te ‵tou mainaga i aso nei e uiga ki te ‵nofo fakapagota i Papelonia?

⁶ Kai isi aka eiloa se mea ne tupu e iloa ne Kelisiano e tai ‵pau mo te avega fakapagota ki Papelonia? I tausaga e uke ne fakamatala mai sale i te lōmiga tenei i tavini a te Atua i aso nei ne ulu atu fakapagota ki loto i Papelonia i te 1918 kae ne ‵tala mai ki tua mai Papelonia i te 1919. Kae ona ko pogai kolā e ‵tau o fakamatala i te mataupu tenei mo te mataupu telā e ‵soko mai, ko manakogina ei ke fai se toe iloiloga ki te mataupu tenei.

⁷ Mafaufau: A Papelonia te Sili ko te emupaea o lotu ‵se i te lalolagi kātoa. Tela la, ke ‵nofo fakapagota mai lalo i Papelonia i te 1918,  ne ‵tau mo tino o te Atua o ‵nofo pologa ki lotu ‵se i te taimi tenā. Kae ko te mea tonu telā e fakaasi mai, me i te fia sefulu tausaga mai mua o te Taua Muamua i te Lalolagi, a tavini fakaekegina a te Atua ne fakasaoloto mai Papelonia, kae ne seki ‵nofo pologa ki ei. E tonu la i te kau fakaekegina ne fakasauā i te taua muamua a te lalolagi, kae ko fakalavelave kolā ne fe‵paki mo latou ne fakamafua loa ne pulega a malo, kae sē ko Papelonia te Sili. Tela la, e foliga sē tonu te manatu i tino o Ieova ne ulu fakapagota ki loto i Papelonia te Sili i te 1918.

8. Fakamatala mai te auala ne kamata ei o fakamakosu a Kelisiano ‵tonu. (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

⁸ I te Penetekoso 33 T.A., e lau i afe o tino Iutaia mo tino kolā ne ‵fuli ki te lotu Iutaia ne fakaekegina ki te agaga tapu. Ne fai a Kelisiano ‵fou konei e pelā me “se matakāiga ne filifiligina, ne faitaulaga kolā ka fai mo tupu, se fenua tapu, ne tino fakapito.” (Faitau te 1 Petelu 2:9, 10.) Ne tausi faka‵lei eiloa te kau apositolo ki fakapotopotoga a te Atua i te taimi ne ola ei latou. Kae mai tua o te ‵matega o te kau apositolo, ne ‵sae aka a tagata kolā ne “‵fuli faka‵kotua” ne latou a mea ke “‵futi atu ei a soko ki a latou.” (Galu. 20:30; 2 Tesa. 2:6-8) A te tokoukega o tagata konei ne isi ne olotou tiute i te fakapotopotoga, ne tavini pelā me ne ovasia, kae fakamuli ifo ne fai pelā me ne “pisopo.” Ne fakatu aka foki ei se vasega mō faifeau, e tiga eiloa ne fai mai a Iesu: “Koutou ne taina katoa.” (Mata. 23:8) Ne kamata o akoako atu ne tagata fia ma‵luga kolā e fia‵fia malosi ki akoakoga a Aristotle mo Plato a manatu ‵se fakalotu, kae ne sui malielie ne latou a akoakoga ‵ma i te Muna a te Atua.

9. Fakamatala mai me ne ‵lago atu pefea a te malo o Loma ki apositate Kelisiano kae se a te ikuga?

⁹ I te 313 T.A., ne fakatalia ne te Emepela fapaupau o Loma ko Constantine mai lalo i te tulafono a akoakoga apositate kolā e fakafoliga pelā me ne akoakoga Kelisiano. Talu mai i te taimi tenā, ne kamata ei o ga‵lue tasi a te Lotu mo te malo. E pelā me se fakaakoakoga, mai tua o te fono i Nicaea, a Constantine, telā ne nofo i te fono, ne fakatonu atu ki a Arius, se faifeau telā ne ‵teke atu, ke ave fakapagota me ne seki talia ne Arius ke fai a Iesu e pelā me ko te Atua. Fakamuli ifo, mai lalo i te Emepela ko Theodosius I (379-395 T.A.), ne talia ei a te Lotu Katolika mo fai te lotu a te Emupaea o Loma, kae ko te taimi foki eiloa tenā ne ‵sae aka ei a akoakoga a Kelisiano ‵se. Ne fakasino atu a tino tusi tala fakasolopito ki a Loma fapaupau e pelā me ko oti ne “faka-Kelisiano” i te fa o senitenali. Kae lavea tonu atu i ei me talu mai te taimi tenā, ko oti ne ‵kau atu a apositate kolā ne fakafoliga pelā me ne Kelisiano, ki te fakapotopotoga o lotu fapaupau a te Emupaea o Loma, kae fai pelā me se vaega o Papelonia te Sili. Kae i te suā feitu, a te potukau foliki o Kelisiano fakaekegina kolā e fai pelā me ne saito ne fai ne latou te ‵toe mea e mafai ne latou o fai ke tapuaki atu ki te Atua, kae ne ‵tao a akoakoga tonu ne akoakoga apositate. (Faitau te Mataio 13:24, 25, 37-39.) Ne ‵nofo fakapagota tonu atu latou i Papelonia!

10. Ne mafai pefea o fakafesili ne tino fakamaoni a akoakoga a lotu i nai senitenali kamata o ‵tou aso nei?

¹⁰ I nai selau tausaga kamata o ‵tou aso nei, e tokouke a tino ne mafai o fai‵tau ki te Tusi Tapu i te ‵gana Eleni io me Latina. Ne oko latou ki se tulaga telā ko mafai ne latou o fakatusatusa a akoakoga i te Muna a te Atua ki akoakoaga a te lotu. Ona ko mea kolā ne fai‵tau ne latou i te Tusi Tapu, ne sē talia ei ne nisi tino a akoakoga a te lotu kolā e se fakavae ki te Tusi Tapu, kae fakamataku ‵ki a te mea tenā—e mafai o iku atu ki te mate—māfai e fakaasi faka‵sau atu ne koe ne vaegā manatu penā.

11. Ne pule atu pefea a takitaki lotu ki te Tusi Tapu?

¹¹ I taimi konā ne fakagata ne takitaki lotu a  te fakaaogaga o te Tusi Tapu ki ‵gana kolā ko oti ne ‵fuli ki ei, kae ne ‵teke foki ne lotu a taumafaiga ke ‵fuli te Muna a te Atua ki ‵gana masani. Kae ko te ikuga, ko takitaki lotu fua mo tino kolā ne a‵koga faka‵lei ne mafai ne latou o faitau te Tusi Tapu i a latou eiloa, e tiga ei e se ko takitaki lotu katoa e mafai o fai‵tau kae tusitusi faka‵lei. So se tino e ‵teke ki mea ne akoako ne te lotu ka fakasala ‵mafa. Tela la, a tavini fakaekegina fakamaoni a te Atua e maopoopo funa sale i potukau fo‵liki—māfai e mafai ne latou o fetaui katoa i ei. E pelā mo te mea ne tupu i te taimi mua ne ave fakapagota ei ki Papelonia, a te kau fakaekegina ko “faitaulaga kolā ka fai mo tupu” ne seki mafai ne latou o fai te olotou taviniga e pelā mo te masani. Ne sai ‵mau eiloa ne Papelonia te Sili a tino!

12, 13. Ne a auala e lua kolā ne fesoasoani atu ki te ‵vae malielie o tino mai Papelonia te Sili? Fakamatala.

¹² E mata, ka mafai o fakasaoloto a Kelisiano ‵tonu ke talia o tapuaki atu ki te Atua? Ao! ne kamata o maina malie atu a te mainaga faka-te-agaga ki loto i te pouliga, kae fakafetai ki auala e lua konei. A te auala muamua ko masini lomi tusi ‵fou i te kogaloto o te 15 senitenali. Mai mua o mafai o ‵lomi a tusi, a te Tusi Tapu ne tusilima ke mafai o fai a ‵kopi. E se uke a ‵kopi o te Tusi Tapu kae ‵togi ‵mafa foki. E nofo ki se sefulu masina te leva e mafai ei ne se tino apo i te tusitusi o tusilima se ‵kopi e tasi o te Tusi Tapu! E se gata i ei, a mea kolā ne fakaaoga (pakili manu) ne te tino telā e ‵kopi ne ia ke tusi ki ei e ‵togi ‵mafa. E se pelā mo masini ‵lomi mo pepa—kolā e tai vave atu—e mafai ne se masini ‵lomi o faite e 1,300 itulau i se aso e tasi!

¹³ A te lua o auala ko te fakaikuga ne fai ne nāi tagata loto ‵toa i te kamataga o te 16 senitenali ke ‵fuli te Muna a te Atua ki ‵gana masani kolā e fakaaoga ne tino. Ne loto ma‵losi a te tokoukega o tino ‵fulitusi ke fai te galuega tenei faitalia te fakamataku ki ola o latou. Ne  ma‵taku te lotu. A te Tusi Tapu i lima o se tagata io me se fafine telā e mataku ki te Atua e fai pelā me se meatau fakamataku—tenā te pogai e ma‵taku ei takitaki lotu! Ne maua ne tino a te Tusi Tapu, kae ne mafai ne latou o fai‵tau ki ei. I te taimi ne fai‵tau ki ei ne fesili mai latou penei: tefea te koga i loto i te Tusi Tapu e fakaasi mai ei pekatuli? kae ‵togi a takitaki lotu māfai e fai ne latou a lotu o tino ‵mate? io me ko pope mo katinale? Ki te kilokiloga a takitaki lotu, te mea tenei e pelā me se mea e fakaitaita atu ki a latou. Ne mafai pefea ne te tokoukega o tino o fakafesili a takitaki lotu! Ne taua atu foki te lotu. Ne taku fakamasei a tagata mo fafine me ne ‵teke ne latou a akoakoga a te lotu, nisi mai ei e fakavae ki akoakoga fapaupau a Aristotle mo Plato—ne tagata ne ola mai mua a koi tuai o fanau a Iesu Keliso. Ne fakasala ne te lotu a tino penā ki te mate; kae ko te malo e fakataunu ne ia te fakasalaga. Te manakoga ‵tonu o te mea tenei ke faka‵tuka a tino mai te fai‵tau ki te Tusi Tapu kae fakafesili ne latou te lotu. Kae ne fanofano ‵lei te aofaga masei a latou tenā. Kae tiga te feitu tenā, e isi eiloa ne nāi tagata loto ‵mafi ne seki talia ne latou ke fakamatakutaku a latou ne Papelonia te Sili. Ko oti ne tami kae iloa ne latou te gali o te Muna a te Atua—kae ne ma‵nako malosi latou ki ei! Ne fakatoka mai ei te faka‵saoga mai i lotu ‵se telā ka fai i aso mai mua.

14. (a) Ne a fakanofonofoga ne fesoasoani atu ki te fakalasiga o te malamalama ki te munatonu mai te Tusi Tapu talu mai te 1800 tupu? (e) Fakamatala mai a te manako malosi o te taina ko Russell ki te mea tonu.

¹⁴ A te tokoukega o latou kolā ne fia inu malosi ki te munatonu mai te Tusi Tapu ne ‵tele ki fenua kolā e se lasi te malosi o te lotu ki ei. Ne ma‵nako latou o fai‵tau, suke‵suke, kae sau‵tala fakatasi ki ei e aunoa mo te faimālō atu ki a latou ke mafaufau ki ei. I se fenua e tasi, i te Iunaite Sitete, ne kamata ei ne Charles Taze Russell mo ana taugasoa se fakatokaga ki te faiga o olotou sukesukega ki te Tusi Tapu i tausaga fakamuli talu mai te 1800 tupu. Muamua la, a te fakamoemoega o te taina ko  Russell ke iloilo aka me ko oi te lotu i lotu lauiloa e akoako ne latou te mea tonu. Ne fakatusatusa faka‵lei ne ia a akoakoga i te ukega o lotu, penā foki eiloa ki lotu sē Kelisiano, ki mea kolā e fakaasi mai i te Tusi Tapu. Ne fatoa iloa aka ei ne ia me seai eiloa se lotu e tautali katoatoa ki te Muna a te Atua. I se taimi e tasi ne fetaui a Russell mo takitaki lotu mo tena fakamoemoega me ka talia ne latou a te mea tonu telā ko oti ne iloa aka ne ia mo ana taugasoa mai te Tusi Tapu, kae ke akoako ne latou ki tino o te olotou fakapotopotoga. Kae ne seki fia‵fia ki ei a takitaki lotu. Ne ‵tau mo Tino A‵koga ki te Tusi Tapu o talia te manatu tonu tenei: E se mafai o ga‵lue tasi mo latou kolā e taumafai malosi o ‵piki ‵mau ki lotu ‵se.—Faitau te 2 Kolinito 6:14.

15. (a) Ko te taimi fea ne ‵nofo ei Kelisiano mai lalo i amoga ‵mafa a Papelonia te Sili? (e) Ne a fesili ka tali aka i te suā mataupu?

¹⁵ Tela la, e lavea ne tatou me ko leva ne ‵nofo fakapagota a Kelisiano tonu mai lalo i Papelonia te Sili talu mai te matega o te ‵toe apositolo fakaoti. Kae e isi ne nāi fesili ne ‵sae aka: Kae ne a fakamaoniga fakaopoopo i se fia sefulu tausaga ke oko atu ki te 1914, me ne fakasaoloto eiloa a te kau fakaekegina mai Papelonia te Sili, kae ko se toe nofo pologa mai lalo i ei? E mata, e tonu me ne seki fiafia a Ieova ki ana tavini ona ko te se gasolo ki mua o te galuega a latou i te taimi o te Taua Muamua i te Lalolagi? Kae e mata, e isi ne taina o tatou ne gutugutulua ki te se ‵kau o latou ki se feitu i te taimi tenā telā ne iku atu ei ki te sē fiafia o Ieova ki a latou? Kae ko ‵toe mea, kafai a Kelisiano ne ‵nofo fakapagota mai lalo i lotu ‵se talu mai te lua senitenali T.A. o vau ki tua, anafea la ne fakasaoloto ei latou? Ko oko loa i te ‵gali o fesili konei. Kae ka tali mai i te suā mataupu.