1, 2. (a) Ka pefea te olaga moi ne fai e seai se Tusi Tapu? (e) E mafai pefea o maua ne tatou a mea aoga mai te Muna a te Atua maise loa māfai e tonu?

E MAFAI pefea ne koe o fakaatata a tou olaga e aunoa mo te Tusi Tapu? Ka seai eiloa ne manatu fakatonutonu aoga mō te olaga i aso takitasi. Ka se maua ne koe ne tali fakama‵lie loto ki fesili e uiga ki te Atua, te olaga, mo aso mai mua. Kae ka se mafai o iloa ne koe a faifaiga a Ieova i aso mua ki te kāiga o tino.

² E fakafetai tatou me e se fe‵paki tatou mo se tulaga masei penā. Ne tuku mai ne Ieova tena Muna ko te Tusi Tapu ki a tatou. Kae ne fakatalitonu mai a ia me ka tumau te fekau i loto i ei ki te se-gata-mai. Ne siki mai ne te apositolo ko Petelu a pati i te Isaia 40:8. E se fakasino tonu atu a te fuaiupu tenā ki te Tusi Tapu e pelā mo te mea e iloa ne tatou, kae ko pati fakaosofia i ei e fakasino tonu atu ki te fekau i te Tusi Tapu. (Faitau te 1 Petelu 1:24, 25.) E tonu, e mafai o maua ne tatou a mea aoga mai te Tusi Tapu maise loa māfai e avanoa i ‵gana kolā e malamalama faka‵lei tatou i ei. A latou kolā e a‵lofa ki te Muna a te Atua ko leva loa ne lavea ne latou a te ‵tonu o te mea tenā. E tiga eiloa e se faigofie faeloa, ne mafai eiloa ne tino fakamaoni o fakatumau te ‵fuli mo te tufatufaatuga o te Tusi Tapu. Ne fetaui ‵lei eiloa te lotou manakoga mo te loto o te Atua “ke faka‵sao a vaegā tino katoa kae ke iloa tonu ne laotu a te munatonu.”​—1 Timo. 2:3, 4.

3. Ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei? (Ke onoono ki te ata i te kamataga.)

 ³ I te mataupu tenei, ka sau‵tala tatou ki fakaakoakoga ki te auala ne sao ei te Muna a te Atua (1) faitalia a mafuli‵fuli i ‵gana, (2) atiakaga i mea fakapolitiki kolā ne fakamalosi aka ei a te ‵gana mua, mo (3) ‵tekemaiga ki te ‵fuliga o te Tusi Tapu. Ne a mea aoga ka maua ne tatou mai te sukesukega tenei? Ka faka‵poko aka i ei ‵tou loto fakafetai mō te Muna a te Atua. Ka fakamalosi aka ne ia te ‵tou a‵lofa ki te Tino tela ne aumai ne ia te Tusi Tapu ke aoga ki a tatou.​—Mika 4:2; Loma 15:4.

4. (a) E mafuli‵fuli pefea a ‵gana i te ‵tekaatuga o taimi? (e) Se a te mea e fakaasi mai i ei me i te ‵tou Atua e se fakailoga ‵gana, kae e pefea ou lagonaga e uiga ki ei?

⁴ I te gasologa o taimi, ne kamata eiloa o mafuli‵fuli a ‵gana. E mafai eiloa o ‵fuli katoatoa a uiga o pati mo tugapati. Kāti e mafai o mafaufau koe ki fakaakoakoga e uiga ki te auala ne mafuli ei te ‵gana ne faipati koe ki ei. Tenā eiloa te mea ne tupu ki te ‵gana Epelu mo te ‵gana Eleni, ko ‵gana kolā ne fakaaoga i te tusiga o te Tusi Tapu. A te ‵gana Epelu mo te ‵gana Eleni telā e fakaaoga i aso nei e tai ‵kese eiloa mai ‵gana kolā ne fakaaoga i taimi o te Tusi Tapu. Tela la, toeitiiti ko tino katoa kolā e maina i te Muna a te Atua e ‵tau o fai‵tau ki te ‵fuliga tenā—ke oko foki loa ki a latou kolā e iloa ne latou te ‵gana Epelu mo te ‵gana Eleni i aso nei. Ne mafau‵fau a nisi tino me e ‵tau o tauloto ne latou a te ‵gana Epelu mo te ‵gana Eleni mua ko te mea ke mafai ne latou o fai‵tau te Tusi Tapu i ‵gana mua konā. Kae e se na loa ko magoi e pelā mo te mea e mafau‵fau latou ki ei. * Kae fakafetai me ko oti ne ‵fuli se vaega io me ko te Tusi Tapu kātoa ki ‵gana toeitiiti ko kātoa te 3,000. E manino ‵lei me e manako a Ieova ko tino i “atufenua mo matakāiga mo ‵gana mo tino katoa” ke maua a mea aoga mai tena Muna. (Faitau te Fakaasiga 14:6, fml.) E mata, e se fai ne te mea tenā ke fakapilipili malosi atu koe ki te ‵tou Atua alofa kae sē fakailoga tino?​—Galu. 10:34.

5. Se a te mea tāua ne maua i te King James Version?

⁵ A te mea tonu telā ne tupu ki te mafuli‵fuliga o ‵gana i te gasologa o taimi e fakasino foki ki ‵gana kolā ne ‵fuli ki ei a te Tusi Tapu. A te ‵fuliga o te Tusi Tapu telā ne faigofie o malamalama i ei i te taimi ne kamata o ‵lomi aka, e mafai o se aoga malosi fakamuli. Mafaufau ki se fakaakoakoga telā e aofia i ei se ‵fuliga o te Tusi Tapu ki te ‵gana palagi. Ne ‵lomi muamua eiloa a te King James Version i te 1611. Se Tusi Tapu e tasi ne lauiloa i te taimi tenā i te ‵gana palagi, kae ne lasi ‵ki tena aoga i te ‵gana palagi. * Kae ne fakasino atu a te King James Version ki te igoa o te Atua. Ne fakaaoga eiloa a “Ieova” i nāi fuaiupu, kae ne fakaaoga i ei a te pati ko te “ALIKI” i mataimanu ‵lasi i nisi fuiaupu o te Tusi Tapu i te ‵gana Epelu telā ne sae aka i ei a te igoa o te Atua. Ne fakaaoga foki i nisi lōmiga fakamuli ifo a te pati “ALIKI” i mataimanu ‵lasi o te Tusi Tapu i te ‵gana Eleni. I te feitu tenā, ne fakatu tonu eiloa i te King James Version a te igoa o te Atua i te New Testament.

6. Kaia e loto fakafetai ei tatou mō te New World Translation?

⁶ E se gata i ei, a te ukega o pati i te King James Version ne pati kolā ko se fakaaoga i te fia o senitenali fakamuli ifo. E tenā foki te mea ne tupu ki nisi ‵fuliga mua o te Tusi Tapu i ‵nisi ‵gana. Tela la, e mata, e se  ‵tau o loto fakafetai tatou ke maua atu te New World Translation of the Holy Scriptures i ‵gana konei ko fakaaoga ne tatou? Ko avanoa nei a te ‵fuliga kātoa io me se vaega o ia i ‵gana e sili atu mo te 150, kae ko salalau atu nei ki se vaega lasi o tino e tokouke i aso nei. E fesoasoani atu a te ‵fuliga manino tenā ke oko faka‵lei atu te fekau mai te Muna a te Atua ki ‵tou loto. (Sala. 119:97) Se mea tāua me ko oti ne fakafoki atu a te igoa o te Atua ki tena tulaga tonu i te New World Translation.

7, 8. (a) Kaia ne seki mafai ne te tokoukega o tino Iutaia i te tolu T.L.M. o malamalama i Tusitusiga Tapu faka-Epelu? (e) Se a te Septuagint i te ‵gana Eleni?

⁷ E fakamalosi aka ne faifaiga fakapolitiki a te ‵gana telā e fakaaoga e pelā me ko te ‵gana masani i so se taimi. E lavea pefea ne te Atua me i vaegā faifaiga penei e fakamaina ne latou tena Muna ki tino? Ka fesoasoani mai se fakaakoakoga i aso mua ke maua ne tatou te tali ki ei. A tusi e 39 o te Tusi Tapu ne tusi ne te kau Isalaelu io me ko tino Iutaia. A latou ko tino muamua kolā ne “tuku atu ki a latou a folafolaga tapu a te Atua.” (Loma 3:1, 2) Kae i te tolu o senitenali T.L.M., ne seki malamalama te tokoukega o tino i te ‵gana Epelu. Kaia ne fai ei penā? Me ne fakasalalau atu ne Alesana te Sili a te Emupaea o Eleni ki fenua kolā ne fakatakavale ne ia. (Tani. 8:5-7, 20, 21) I te taimi ne salalau atu ei te emupaea tenā, ne fai a te ‵gana Eleni e pelā me ko te ‵gana ne fakaaoga malosi ne tino, e aofia i ei a tino Iutaia kolā ne salalau atu atu i koga konā. Kae ona ko te tokouke o tino Iutaia ne fai‵pati ki te ‵gana Eleni, ne tai faigata eiloa ki tino e tokouke ke malamalama i te Tusi Tapu faka-Epelu. Se a te faka‵leiga ki ei?

⁸ Kāti i te kogāloto o te tolu senitenali T.L.M., ne ‵fuli a tusi e lima muamua o te Tusi Tapu mai te ‵gana Epelu ki te ‵gana Eleni. Ne oti te ‵fuliga o te ‵toega o Tusitusiga Tapu faka-Epelu i te lua o senitenali T.L.M. A te tuku fakatasiga o tusi konā o te Tusi Tapu ne lauiloa e pelā me ko te Septuagint i te ‵gana Eleni. A te Septuagint ko te ‵fuliga lauiloa muamua o Tusitusiga Tapu faka-Epelu katoa.

9. (a) Ne aoga pefea a te Septuagint mo nisi ‵fuliga i aso mua ki tino kolā e fai‵tau ki te Muna a te Atua? (e) Se a te ‵toe vaega gali ki a koe i Tusitusiga Tapu faka-Epelu?

⁹ Ne fakatoka te Septuagint ke mafai o fai‵tau ne tino Iutaia mo nisi tino kolā e fai‵pati ki te ‵gana Eleni a Tusitusiga Tapu faka-Epelu. Mafaufau la ki te fia‵fia o latou ke lagona io me fai‵tau ki te Muna a te Atua i te ‵gana telā ko fai pelā me ko te lotou ‵gana tonu eiloa! Fakamuli ifo, ne ‵fuli ei a vaega o te Tusi Tapu ki nisi ‵gana aka kolā e fakaaoga, pelā mo te ‵gana Sulia, Goth, mo te ‵gana Latina. Ona ko te mafau‵fau o tino fai‵tau ki Tusitusiga Tapu i se ‵gana telā ne mafai o malamalama i ei latou, e mautinoa eiloa me ne isi eiloa ne vaega o tusitusiga konā ne ‵gali ki a latou, e pelā mo tatou i aso nei. (Faitau te Salamo 119:162-165.) E tonu, ne mafai eiloa o tumau a te Muna a te Atua faitalia a ‵fuliga i te ‵gana masani telā ne fakaaoga ne tino.

10. Kaia ne seki mafai ne te tokoukega o tino o maua ne olotou Tusi Tapu i taimi o John Wycliffe?

¹⁰ I nisi taimi, ne taumafai a tino pulepule o ‵funa te Tusi Tapu mai tino. Kae, ne mafai eiloa o fakafesagai atu a tino loto fakamaoni ki ‵tekemaiga konā. E pelā me se fakaakoakoga, mafaufau ki se tino sukesuke ki te Tusi Tapu i te 14 senitenali telā e igoa ki a John Wycliffe. Ne talitonu malosi a ia me e ‵tau o maua ne tino a mea aoga mai te Muna a te Atua. Kae i ana aso, ne seki mafai o fakaaoga ne tino i Egelani a te Tusi Tapu. Kaia? Me ne seki mafai o maua ne se tino se Tusi  Tapu totino, me i ‵kopi ne ‵tusi lima katoa kae ‵togi ‵mafa māfai e ‵lomi. E se gata i ei, a te tokoukega o tino e se iloa o fai‵tau. E tonu, kāti ne mafai o lagona ne latou a fuaiupu e faitau i te lotu. E se mautinoa me e malamalama latou i mea e lagona ne latou io me ikai. Kaia? Me i te Tusi Tapu a te Lotu telā ko te (Vulgate) ne tusi i te ‵gana Latina. Kae i taimi o te pouliga, a te ‵gana Latina e se na loa ko fakaaoga malosi ne tino! Ne seki mafai pefea o ‵funa aka a koloa tāua mai te Tusi Tapu?​—Faata. 2:1-5.

11. Ne a ikuga ne maua mai i te Tusi Tapu a Wycliffe?

¹¹ I te 1382, ne ‵lomi aka ei a te ‵fuliga palagi o te Tusi Tapu a John Wycliffe. Ne kamata o lauiloa te ‵fuliga tenā i va o tino kolā ne tau‵tali i a Wycliffe. Mai te manakoga ke faka‵goto te Muna a te Atua ki mafaufau mo loto o tino, a tino talai faima‵laga, kolā e lauiloa e pelā me ne Lollards, ne sa‵sale atu mai te suā fa‵kai ki te suā fa‵kai i te fenua kātoa o Egelani. E faitau atu faeloa ne latou konei ne vaega o te Tusi Tapu a Wycliffe ki tino kolā ne fetaui mo latou kae ne tuku atu ne latou a ‵kopi kolā ne tusi lima. Ne aoga eiloa olotou taumafaiga ne fai, me ne tokouke a tino ne kamata o fia‵fia ki te Muna a te Atua.

12. Ne ‵saga atu pefea a takitaki lotu ki a Wycliffe mo ana gasuesuega?

¹² Ne pefea a kilokiloga a takitaki lotu? Ne fakaasi atu te lotou takalia‵lia ki a Wycliffe, tena Tusi Tapu, mo ana soko. Ne fakasaua ne takitaki lotu a tino talai konei, kae ne ‵sala kae fakaseai atu ne takitaki konei a ‵kopi e uke o te Tusi Tapu a Wycliffe. Kae mai tua o tena mate, ne taku a Wycliffe e pelā me se aposetate. E tonu, e se ‵tau o fakasala se tino telā ko mate. Kae ui i ei, ne keli aka ne takitaki lotu konei a ivi o Wycliffe kae ‵sunu, kae ‵pei atu ana lefu ki te vaitafe ko te Swift. Kae ne seki mafai o taofi aka ne te lotu a te gasolo fakavave aka ki luga a te Muna a te Atua ki tino kolā ne ma‵nako o fai‵tau kae malamalama i ei. I te senitenali mai tua ifo, ne fakamalosi aka ne tino i Eulopa mo nisi fenua o te lalolagi a te ‵fuliga mo te tufatufaatuga o te Tusi Tapu ke aoga ki tino katoa.

13. Se a te mea ne tali‵tonu tatou ki ei, kae e fakamalosi aka pefea ne te mea tenei a ‵tou fakatuanaki?

¹³ E se ‵tau mo Kelisiano i aso nei o mafau‵fau me i te ‵fuliga o te Septuagint, te Tusi Tapu a Wycliffe, te King James Version, io me  ko nisi ‵fuliga aka ne aumai mai i te Atua. Kae tiga te feitu tenā, kafai e iloilo aka ne tatou te tala fakasolopito o ‵fuliga konei mo nisi ‵fuliga e uke kolā ko oti ne ‵lomi, e ‵lago mai eiloa ki te manatu tonu tenei: E pelā mo te mea ne folafola mai ne Ieova, a tena Muna ka tumau eiloa. E mata, e se fakamalosi aka ne te mea tenā a tou fakatuanaki me i nisi folafolaga a Ieova ka fakataunu tonu eiloa?​—Iosu. 23:14.

14. E fakamalosi aka pefea ne te Muna a te Atua a te ‵tou a‵lofa ki a ia?

¹⁴ I tafa o te fakamalosi mai ki ‵tou fakatuanaki, a te sukesuke ki te auala ne sao mai ei te Tusi Tapu i te fia o tausaga e fakamalosi aka i ei te ‵tou a‵lofa ki a Ieova. * Tela la, kaia ne tuku mai muamua ei ne ia tena Muna? Kae kaia ne fakatalitonu mai ei ne ia me ka tumau eiloa? Ona ko te mea e alofa mai ki a tatou, kae e manako ke akoako tatou ki te auala e maua i ei ne tatou a mea aoga mai i ei. (Faitau te Isaia 48:17, 18.) Se mea tonu, me e ‵saga atu tatou ki te alofa o Ieova mai te a‵lofa ki a ia kae faka‵logo ki ana fakatonuga.​—1 Ioa. 4:19; 5:3.

15. Ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te suā mataupu?

¹⁵ Se faiga poto ke fakaiku aka ne tatou me mai te loto fakafetai o tatou ki te Muna a te Atua, ka ma‵nako eiloa tatou ke maua a mea aoga mai i ei. E mafai pefea o maua ne tatou a mea aoga mai ‵tou faitauga ki te Tusi Tapu? E mafai pefea o fesoasoani atu tatou ki tino i te galuega talai ke fia‵fia ki te Tusi Tapu? E mafai pefea ne latou kolā e akoako mai i te tulaga o fakavae olotou akoakoga ki te Tusi Tapu? Ka sau‵tala tatou ki tali o fesili konei i te suā mataupu.