1. Kaia ko se tali‵tonu ei a tino e tokouke i aso nei ki te Tusi Tapu?

 E TOKOUKE a tino i aso nei ko se iloa ne latou a tino ke tali‵tonu latou ki ei. Ko se mautinoa i a latou me ko tino kolā e āva malosi latou ki ei pelā mo tino fakapolitiki, saienitisi, mo tino faipisinisi, e ‵saga tonu atu ki olotou manakoga io me ikai. E se gata i ei, ko se āva foki latou ki takitaki o lotu kolā e fai mai i a latou ne Kelisiano. Tela la, e se ‵poi tatou māfai ko fakalotolotolua a tino ki te tusi telā e fakaaoga ne takitaki lotu—ko te Tusi Tapu.

2. E ‵tusa mo pati i te Salamo 119:160, se a te mea e ‵tau o tali‵tonu tatou ki ei?

² E pelā me ne tavini a Ieova e tali‵tonu tatou me i a ia ko “te Atua o te munatonu,” kae manako faeloa a ia ke maua ne tatou te ‵toe mea ‵lei. (Sala. 31:5; Isa. 48:17) E iloa ne tatou me mafai o tali‵tonu tatou ki ‵tou mea e faitau i te Tusi Tapu—me i te “‵kano tonu o te muna a [te Atua] ko te munatonu.” b (Faitau te Salamo 119:160.) E lotoma‵lie tatou ki pati ne tusi mai ne se tino poto e uiga ki te Tusi Tapu: “E seai eiloa se pati ne fai mai ne te Atua e ‵se io me seki fakataunu. E tali‵tonu a tino o te Atua ki ana pati ona ko te mea e tali‵tonu latou ki te Atua telā ne fai mai ne ia a pati konā.”

3. Ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei?

³ E fesoasoani atu pefea tatou ki nisi tino ke tali‵tonu foki ki te Muna a te Atua pelā mo tatou? Ke mafau‵fau ki pogai e tolu e ‵tau ei o tali‵tonu tatou ki te Tusi Tapu. Ka sau‵tala tatou ki  te ‵tonu o pati i ei, valoaga i te Tusi Tapu kolā ne fakataunu, mo te malosi o te Tusi Tapu ke ‵fuli a olaga o tino.

4. Kaia e fakalotolotolua ei a nisi tino ki te ‵tonu o te Tusi Tapu?

⁴ Ne fakaaoga ne Ieova te Atua a tāgata fakamaoni e toko 40 ke tusi ne latou a tusi o te Tusi Tapu. Kae e seai se lōmiga mua koi mafai o maua i ‵tou aso nei. c A mea e maua nei ne tatou ne ‵kopi fua o ‵kopi konā. Kae e fai ei ke mafau‵fau a nisi tino me e mata, a mea e fai‵tau ne tatou i te Tusi Tapu i aso nei ko te fekau tonu eiloa telā ne maua i lōmiga mua io me ikai. Kai mafaufau aka loa koe penā?

5. Ne a mea ne aofia i te ‵kopiga o Tusitusiga Epelu? (Onoono ki te ata i te kava.)

⁵ Ko te mea ke puipui a tena fekau fakaosofia, ne fakatonu atu a Ieova ke fai ne ‵kopi. Ne fakatonu atu a ia ki tupu o Isalaelu ke fai ne olotou ‵kopi totino o te Tulafono, kae fai atu ki tino Levi ke akoako te Tulafono tenā ki tino. (Teu. 17:18; 31:24-26; Nee. 8:7) Mai tua o te avega fakapagota o tino Iutaia ki Papelonia, ne kamata o fai ne tino laga tusi ‵poto a ‵kopi e uke o Tusitusiga Epelu. (Esela 7:6, fml.) Ne laga faka‵lei eiloa ne tāgata konei a tusitusiga konā. Fakamuli ifo, ne kamata o lau ne tino laga tusi konei a pati takitasi, penā foki loa mo mataimanu takitasi ko te mea ke fakamautinoa aka me ‵tonu eiloa olotou mea ne laga ki lalo. Kae ui ei, ona ko te tulaga se ‵lei katoatoa, e isi eiloa ne tamā mea ‵se ne maua atu i tusitusiga o te Tusi Tapu. Kae ona ko te uke o ‵kopi kolā ne laga ki lalo, ne mafai o maua aka a mea ‵se konā fakamuli ifo. E pefea la?

6. E mafai pefea o iloa aka a mea ‵se i ‵kopi o te Tusi Tapu?

⁶ E isi se auala ‵lei a tino ‵poto i aso nei ke ‵sala ki mea ‵se ne tusi ne tino kolā ne laga ne latou te Tusi Tapu. E pelā me se fakaakoakoga: Mafaufau me toko 100 tāgata ne ‵tofi aka ke laga ne latou a pati mai i se itulau. E tokotasi te tagata ne fai ne ia se mea ‵se e tasi. A te auala e tasi e mafai o iloa ne tatou te mea ‵se tenā, ko te fakapau‵pau aka a tena ‵kopi mo ‵kopi a nisi tino katoa. I se auala tai ‵pau, kafai e fakapau‵pau aka a lōmiga e uke o te Tusi Tapu, e mafai o iloa ne tino ‵poto a mea ‵se io me ko mea kolā ne seki laga ne tino laga tusi ki lalo.

7. Ne fai faka‵lei pefea ne tino laga Tusi Tapu te lotou galuega?

⁷ E uke a mea faiga‵ta ne fe‵paki mo tino laga Tusi Tapu ko te mea ke tonu eiloa a te fekau e laga ki lalo. Ke fakamaoni te ‵tonu o te manatu tenā, mafaufau ki te fakaakoakoga tenei. A te ‵toe lōmiga leva o Tusitusiga Epelu telā e katoatoa, ne faite i te 1008 io me ko te 1009 T.A. E taku ko te Leningrad Codex. Fakamuli nei, ne maua aka a lōmiga e uke o te Tusi Tapu io me ne vaega mai i ei, kolā e nofo ki se 1,000 tausaga te leva atu i lō te Leningrad Codex. Kāti ka mafaufau se tino, me mai tua o se fia 1,000 tausaga ne laga sāle i ei a lōmiga konā, kāti ko tai ‵kese a mea i te Leningrad Codex ma fakatusa ki lōmiga mua konā. Kae e se penā loa. Ne maua aka ne tino ‵poto kolā ne fakapau‵pau ne latou a lōmiga mua konā mo lōmiga fakamuli ifo, me faitalia eiloa e isi ne nai mea e tai ‵kese i ei, kae e seki mafuli eiloa a te fekau i te Tusi Tapu.

8. Se a te ‵kese o ‵kopi o Tusitusiga Eleni faka-Kelisiano mo ‵kopi o nisi tusi i aso mua?

⁸ Ne tau‵tali foki a Kelisiano i aso mua ki te auala ne laga i ei a Tusitusiga Epelu. Ne laga faka‵lei eiloa ne latou a tusi e 27  o Tusitusiga Eleni kolā ne fakaaoga i olotou fakatasiga mo te lotou galuega talai. Mai tua o te fakapau‵pauga o lōmiga o Tusitusiga Eleni kolā ne maua ki nisi tusi i te vaitaimi tenā, ne fai mai se tagata poto penei: “E uke atu a [‵kopi o Tusitusiga Eleni] i aso nei i lō nisi tusi, . . . kae e sili atu te lotou katoatoa.” E fai mai te tusi ko te Anatomy of the New Testament: “E mafai o tali‵tonu tatou me i ‵tou mea e fai‵tau i ‵fuliga fakamuli nei [o Tusitusiga Eleni] e ‵pau eiloa te fekau i ei mo tusitusiga ne tusi ne tino i aso mua.”

9. E ‵tusa mo te Isaia 40:8, se a te manatu tonu e uiga ki te fekau i te Tusi Tapu?

⁹ A galuega ‵lei a tino laga tusi e tokouke i te fia senitenali ko ‵teka ne fai ei ke maua ne tatou se Tusi Tapu telā e tonu, ke fai‵tau kae suke‵suke tatou ki ei i aso nei. d E mautinoa me ko Ieova eiloa ne puipui faka‵lei ne ia a tena fekau ke maua ne tino katoa. (Faitau te Isaia 40:8.) Kae e mafai o fai mai a nisi tino, me tiga eiloa ne seki mafuli a te fekau i te Tusi Tapu e se fakauiga i ei me ne aumai eiloa mai te Atua. Tela la, ke mafau‵fau nei tatou ki nisi fakamaoniga me ne aumai eiloa te Tusi Tapu mai te Atua.

10. Taku mai se fakaakoakoga o se valoaga telā ne fakataunu kae fakamaoni mai ei a te ‵tonu o pati i te 2 Petelu 1:21. (Onoono ki ata.)

¹⁰ E maua i te Tusi Tapu a valoaga e uke kolā ne fakataunu mai tua o se fia selau tausaga ne tusi ei. E fakamautinoa mai ne tala fakasolopito a te ‵tonu o valoaga konei. E se ‵poi tatou i te mea tenei me iloa ne tatou me i te Tino ne fai ne ia a valoaga i te Tusi Tapu ko Ieova. (Faitau te 2 Petelu 1:21.) Mafaufau ki valoaga e uiga ki te fakatakavalega o te fakai mua ko Papelonia. I te valu senitenali T.L.M., ne fakaosofia te pelofeta ko Isaia ke ‵valo mai ne ia me i te fakai malosi o Papelonia i te taimi tenā ka fakatakavale. Ne taku mai foki ne ia a te igoa o te tino ka fakatakavale ne ia, ko Kulesa, kae fakamatala fakalikiliki mai a te auala ka fakatakavale i ei. (Isa. 44:27–45:2) Ne ‵valo mai foki a Isaia me fakamuli ifo ka fakaseai katoatoa  atu a Papelonia kae tuku tiaki atu fua. (Isa. 13:19, 20) Tenā eiloa te mea ne tupu. Ne takavale a Papelonia i a Metai mo Pelesia i te 539 T.L.M., kae ko te koga ne tu i ei a te fakai lauiloa tenei ko tuku tiaki atu fua.—Onoono ki te vitio Ne ‵Valo Mai i te Tusi Tapu a te Takavale o Papelonia i te tusi ko te Ke Ola ki te Se-Gata-Mai! i tau tivaisi, mataupu 03 manatu 5.

11. Fakamatala mai te auala ne fakataunu ei i aso nei a te Tanielu 2:41-43.

¹¹ A valoaga i te Tusi Tapu ne seki fakataunu fua i aso mua; ko lavea ne tatou te fakataunuga o valoaga i ‵tou aso nei. E pelā me se fakaakoakoga, mafaufau ki te fakataunuga fakaofoofogia o te valoaga a Tanielu e uiga ki te Malo Pule o te Lalolagi ko Peletania mo Amelika. (Faitau te Tanielu 2:41-43.) Ne ‵valo faka‵lei mai me i malo e lua konei ka malosi tena “vaega e tasi” e pelā me se fiti kae ko te “suā vaega e vāivāi” pelā mo te kele. Ko oti ne lavea ne tatou te ‵tonu o te mea tenei. Ne fakaasi mai ne Peletania mo Amelika a te lā ma‵losi e pelā me se fiti, me ne lasi te lā tusaga ne fai i taimi ne manumalo ei i taua e lua a te lalolagi kae fakatumau te gasolo aka te malosi o te lā kautau. Kae ko te lā malosi ne fakavāivāi ne tino o te fenua kolā e taua mō te lotou saolotoga e auala i māti ‵teke ki pisinisi mo te malo. Ne fai mai se tagata poto i mea fakapolitiki o te lalolagi: “E seai se fenua tu saoloto i te lalolagi nei e sili atu tena mavaevae i mea fakapolitiki i lō te malo o Amelika i aso nei.” Kae ko Peletania, te suā vaega o te malo pule o te lalolagi, ko sili atu a mavae‵vaega i ei i tausaga fakamuli nei, me e se mafai o lotoma‵lie a tino i ei ki fesokotakiga e ‵tau o maua ne latou mo nisi fenua i te European Union. A mavae‵vaega konei toeitiiti ko fai ei a te Malo Pule o te Lalolagi ko Amelika mo Peletania ke se iloa o fai a fakaikuga ‵lei.

12. Se a te mea e fakatalitonu mai ne valoaga i te Tusi Tapu?

¹² A valoaga e uke i te Tusi Tapu kolā ko oti ne fakataunu e fakamalosi aka i ei a te ‵tou tali‵tonu ki te ‵tonu o folafolaga a te Atua mō aso mai mua. E ‵pau ‵tou lagonaga mo te fai salamo telā ne ‵talo ki a Ieova: “E manako malosi au ki tau fakaolataga, me i tau muna ko toku fakamoemoega.” (Sala. 119:81) E auala i te Tusi Tapu, ne alofa eiloa a Ieova o tuku mai ki a tatou “a aso mai mua mo se fakamoemoega.” (Iele. 29:11) E se faka‵na a te ‵tou fakamoemoega mō aso mai mua ki taumafaiga a tāgata, kae ki folafolaga a Ieova. Ke na tumau i te fakamalosi aka te ‵tou tali‵tonu ki te Muna a te Atua mai te suke‵suke faka‵lei ki valoaga i te Tusi Tapu.

13. E ‵tusa mo te Salamo 119:66, 138, se a te suā pogai e ‵tau ei o tali‵tonu tatou ki te Tusi Tapu?

¹³ A te suā pogai e ‵tau ei o tali‵tonu tatou ki te Tusi Tapu, ko ikuga ‵lei e maua ne tino māfai e tau‵tali ki pati fakatonutonu i ei. (Faitau te Salamo 119:66, 138.) E pelā mo taki tauavaga kolā toeitiiti ko ‵tala olotou avaga, ko ‵kau fakatasi nei i te fia‵fia. Ko fia‵fia olotou tama‵liki ke puti aka i loto i se kāiga Kelisiano, telā e tokagamalie kae alofagina i ei latou.—Efe. 5:22-29.

14. Taku mai se tala telā e fakaasi mai ei a te auala e ‵fuli ne te munatonu i te Tusi Tapu a olaga o tino ke tai ‵lei atu.

¹⁴ Kafai e fakagalue aka a pati fakatonutonu ‵poto i te Tusi Tapu, e mafai foki loa o ‵fuli i ei a olaga o toe tino amio ma‵sei kae fakama‵taku. Mafaufau ki te auala ne aoga ei a pati fakatonutonu i ei ki te pagota ko Jack. e A ia se tagata ne amio fakasaua kae lauiloa pelā me se pagota fakamataku telā ko fakasala ki te  mate. Kae ne kau atu a Jack ki se akoga faka-te-Tusi Tapu. A te a‵lofa ne fakaasi atu ne taina kolā ne fai ne lāua te akoga, ne fai ei ke otia malosi tena loto kae ne kamata i ei tena akoga faka-te-Tusi Tapu. I te taimi ne fakagalue ne ia a muna‵tonu mai te Tusi Tapu i tena olaga, ne kamata ei o ‵fuli ana amioga e pelā foki mo ana uiga. E seki leva, kae ne fai a Jack e pelā me se tino talai seki papatiso, oti aka papatiso ei a ia. Ne talai atu a ia mo te loto finafinau ki nisi pagota e uiga ki te Malo o te Atua, kae fesoasoani atu ki tino e tokofa ke iloa ne latou a te munatonu. I te aso ko ‵tau ei o tamate a ia, kae ko oti ne ‵fuli katoatoa te olaga o Jack. Ne fai mai tena loia e tokotasi: “Ko ‵kese nei a Jack mo te tino ne iloa ne au i te 20 tausaga ko ‵teka. Ko oti ne ‵fuli tena olaga ne akoakoga a Molimau a Ieova.” E tiga loa ne tamate a Jack, kae e fakaasi mai i tena tala me mafai eiloa o tali‵tonu tatou ki te Muna a te Atua, mo tena ‵mana ke ‵fuli i ei a olaga o tino ke tai ‵lei atu.—Isa. 11:6-9.

15. E ‵kese pefea a tino o Ieova i aso nei ona ko te fakagalue ne latou a muna‵tonu i te Tusi Tapu? (Onoono ki te ata.)

¹⁵ A tino o Ieova e ‵kau fakatasi me e fakagalue ne latou a te munatonu i te Tusi Tapu. (Ioane 13:35; 1 Koli. 1:10) E tu ‵kese eiloa a te ‵tou filemu mo te ‵kau fakatasi māfai e faka‵pau ki te ‵nofo mavae‵vae o tino i te lalolagi nei ona ko manatu fakapolitiki, fenua, mo olotou tulaga i te olaga. Ne otia malosi te tamataene ko Jean i te ‵kau fakatasi ne lavea ne ia i tino o Ieova. Ne tupu aka a ia i se fenua o Afelika. I te taimi ne fai te taua i tena fenua, ne kau atu a ia ki te kautau kae fakamuli ifo ne tele a ia ki se fenua pili mai. Ne fetaui a ia mo Molimau a Ieova i konā. Ne fai mai a Jean: “Ne tauloto ne au me i tino o te lotu tonu e se aofia i mea fakapolitiki kae e se mavae‵vae foki. Kae e fakatau a‵lofa latou.” Ne toe fai mai a ia: “Ne fakaaoga ne au toku ola ke taua atu mō se fenua. Kae i taku taulotoga ki te muna‵tonu i te Tusi Tapu, ne fakamalosi mai  ei ke tuku atu toku ola ki a Ieova.” Ne ‵fuli katoatoa te olaga o Jean. I lō te taua atu ki tino kolā e ‵kese olotou olaga mo ia, ko folafola atu nei ne ia a muna‵tonu i te Tusi Tapu ki so se tino e fetaui mo ia. A te aoga tonu o pati fakatonutonu i te Tusi Tapu ki tino mai olaga kese‵kese, se fakamaoniga mautinoa me mafai eiloa o tali‵tonu tatou ki te Muna a te Atua.

16. Kaia e tāua ei ke fakamalosi te ‵tou tali‵tonu ki te Muna a te Atua?

¹⁶ I te taimi e gasolo atu ei te tulaga o te lalolagi tenei mai te masei ki te masei atu, ka tofotofogina eiloa a te ‵tou tali‵tonu ki te munatonu. E mafai o ‵toki ne nisi tino a manatu fakalotolotolua i ‵tou mafaufau—ke fakalotolotolua e uiga ki te ‵tonu o te Tusi Tapu io me e mata, e isi eiloa se tavini fakamaoni kae poto ne filifili ne Ieova ke takitaki ana tino tapuaki i aso nei io me ikai. Kae kafai e tali‵tonu tatou me i te Muna a Ieova e tonu eiloa, ka mafai o ‵teke atu tatou ki vaegā mea penā kolā e fakavāivāi ei ‵tou fakatuanaki. Ka fakaiku aka ne tatou ke ‘faka‵logo ki tulafono fo‵liki a Ieova i taimi katoa, ke oko eiloa ki te fakaotiga.’ (Sala. 119:112) Ka se “‵mā eiloa” tatou o fakailoa atu te munatonu ki nisi tino kae fakamalosi latou ke ola e ‵tusa mo te munatonu tenā. (Sala. 119:46) Kae ka mafai o fa‵ki ne tatou “mo te kufaki mo te fia‵fia” a toe tulaga faiga‵ta, e aofia i ei a fakasauaga.—Ko 1:11; Sala. 119:143, 157.

17. Se a te mea e fakamasaua mai ki a tatou ne te ‵tou tusi siki fakavae o te tausaga?

¹⁷ Ko oko eiloa i te ‵tou loto fakafetai me ne fakaasi mai ne Ieova te munatonu ki a tatou! E fesoasoani mai te munatonu tenā ke tokagamalie kae loto tali‵tonu tatou, kae akoako faka‵lei ei tatou ki te auala e ‵tau o ola i ei i se lalolagi telā ko ‵fonu i te ‵numi valevale. E tuku mai i ei se fakamoemoega tai ‵lei atu mō aso mai mua mai lalo i te pulega a te Malo o te Atua. Ka fesoasoani mai eiloa a te ‵tou tusi siki fakavae mō te 2023 ke tumau te ‵tou tali‵tonu me i te ‵kano tonu o te Muna a te Atua ko te munatonu!—Sala. 119:160.