NE SEKI talitonu se tino faimalaga loto toa ki mea ne lavea ne ia ki ana mata. Se ma‵tuga fa‵kai lasi o te kau Loma telā ne tanumia i te koga lavaki o Algeria. I te mauaga ne Scotsman James a te mea tenei i te 1765, ne seki iloa ne ia me ne tu atu a ia mai luga o mea tāua i te fa‵kai lasi eiloa o te kau Loma, telā ne faite i Afelika ki Mātū—ko te fa‵kai mua ko Thamugadi, telā e fakaigoa i aso nei ki a Timgad.

E silia atu mo se senitenali mai tua ifo, i te 1881, ne kamata o maua atu ne tino iloilo ki mea mua mai Falani a mea tāua i Timgad kolā ne tausi faka‵lei eiloa. Ne fakaiku aka ne latou me faitalia te lavaki mo te sē ‵lei o te kogā koga mai tua, ne maua ne tino se olaga ‵lei kae maumea i te fa‵kai tenā. Kae se a te pogai ne faite ei ne te kau Loma se vaegā fa‵kai maumea i se koga penā? Ne a akoakoga tāua e mafai o tauloto ne tatou mai te fa‵kai mua tenei mo tino i ei?

I te taimi ne fakalasi atu ei ne te kau Loma te lotou pulega ki luga i Afelika ki Mātū i te senitenali muamua T.L.M., ne ‵teke malosi atu a nisi matakāiga sē ‵nofo tumau i konā. Ne mafai pefea o ati aka ne te kau Loma se va filemu mo tino konā? Muamua la, ne faite ne sotia mai te Third Augustan Legion [Tolu Kautau a Aukuso] a koga ‵nofo mo koga leoleo i kogā koga maugā o te koga telā e taku i aso nei ki a Algeria ki Mātū. Kae ne faite eiloa ne latou te fa‵kai o Timgad mō se pogai ‵kese ‵ki.

Ne faite ne te kau Loma a Timgad mō sotia litaea, kae ne toe faite ne latou ke fakamāmā aka ei te ‵teke atu o matakāiga i konā. Ne iku manuia eiloa te lotou aofaga tenā. Ne kamata o gali te olaga ki tino kolā ne olo atu ki te fa‵kai o ‵togi atu olotou mea i maketi. Ona ko te lotou fia ‵nofo i Timgad, telā ne talia fua a tino Loma ke ‵nofo i ei, ne loto fia‵fia a tino e tokouke i konā ke ‵kau atu ki te Kautau Loma mō se 25 tausaga ko te mea ke mafai o maua ne latou mo olotou tamaliki tagata, olotou ‵nofo tumau e pelā me ne tino Loma.

Ne seki lotoma‵lie fua a tino Afelika ki te mauaga o olotou ‵nofo tumau e pelā me ne tino Loma, kae ne taumafai foki ke maua ne latou a tulaga ma‵luga i Timgad mo nisi fa‵kai mai lalo i te kau Loma. Ne iku manuia a te togafiti poto tenei a te kau Loma ke ‵lago atu a tino i konā, me mai tua fua o se afa senitenali talu mai i tena faitega, a te tokoukega o tino ne ‵nofo atu i Timgad, ne tino Afelika ki Mātū.

Ne manumalo vave pefea a te kau Loma i te fakakolekolega o tino i konā? A te mea e tasi, ne fakamalosi ne latou te faka‵pau o tino katoa i ei—se akoakoga  fakavae telā ne akoako atu ne se tino telā ne maina ‵lei i te fakavae o Loma, ko Cicero. Ne vaevae faka‵lei eiloa a te laukele i va o sotia Loma kolā ko litaea mo tino Afelika kolā ne maua te lotou ‵nofo tumau e pelā me ne tino Loma. Ne fakatoka faka‵lei a te fa‵kai, ki poloka e taki 65 futu (20 mita) te ‵loa mo te lauefa ke faite i ei a fale takitasi, kae vaevae aka ki tamā auala fo‵liki i vasia o latou. E seai se fakalotolotolua me ne gali ‵ki eiloa te faka‵pauga o tino mo te fakatoka faka‵lei o te fa‵kai ki tino konā.

E pelā mo fa‵kai Loma e uke, e masani o olo atu a tino i aso kolā e maopopo ei a tino i maketi ke fakalogo‵logo ki tala ‵fou io me ke ta‵fao i ei. E mautinoa eiloa me ne mafai o fakaataata ne tino mai i kogā koga maugā kae ma‵lō kae seai ne lakau i ei kolā e ‵pili atu, me e sa‵sale atu latou i koga malu‵malu i se aso ‵vela kae ‵kasa te la io me manava atu i se koga koukou sē ‵togi e tasi, kae fakalogologo atu ki te sali‵sali gali ifo o vai. Kāti e fakaataata foki i olotou mafaufau me e saga‵saga atu latou i koga e ‵tafe ifo ki ei a vai kae sau‵tala mo olotou taugasoa. Kāti ne fai a mea katoa konei e pelā me se moemiti fua ki a latou.

Ne lasi foki te koga ta‵fao e aunoa mo se tuafale ki te fakakolekole o tino konā. Ona ko te mea e mafai o ofi ei a tino e silia atu i te toko 3,500, ne mafai ei o ua‵lolo atu ki ei se vaitino e tokouke ‵ki mai Timgad mo fa‵kai ‵pili atu. Mai te tulaga, ne mafai ei o fakamasani a tino maimoa ki faifaiga masani a te kau Loma, mo fakafiafiaga fakalata tino e aofia i ei a amioga ma‵sei io me ko amioga fakasaua.

Ne aofia foki a te Lotu Loma i ei. Ne fakagaligali a fola mo ‵pui o fale kou‵kou ki fatu fai fale ‵kala valevale kolā e fakaasi atu i ei a ata o talitonuga fapaupau. Ona ko te koukou se mea tāua e ‵tau o fai i aso katoa, ne kamata o masani ‵lei a tino i ei mo atua mo te lotu a te kau Loma. Ne magoi ‵ki a taumafaiga ne fai ke talia ne tino Afelika a tuu a te kau Loma, telā ne masani o fakagaligali a tanuga ki ata o atua tolutasi a tino konā mo te kau Loma.

Mai tua o te mauaga ne te Emepela ko Trajan a te fa‵kai i te 100 T.A., ne fakamalosi aka ne te kau Loma a te ‵tokiga o saito, sinu olive mo uaina i Afelika kātoa ki Mātū. Ne seki leva kae fai te koga kātoa tenā mo koga e aumai ei a mea tāua konei mo te emupaea kātoa o Loma. E pelā mo nisi fa‵kai o Loma, ne gasolo aka o maumea a te fa‵kai o Timgad mai lalo i te pulega a Loma. Fakamuli ifo, ne gasolo aka o tokouke a te aofaki o tino i Timgad kae ne faka‵lasi atu a tuakoi o te fa‵kai ke silia mo ana ‵pui malosi.

Ne mau‵mea a tino i te fa‵kai mo tino fai manafa i olotou pisinisi mo te kau Loma, kae mu‵tana fua a mea aoga ne maua ne tino fai faotaga. I te tolu senitenali T.A., ne gasolo aka a faifaiga sē fakamaoni mo te ‵togi o lafoga kolā ne ‵teke atu ei a tino fai fatoaga fo‵liki. Ne ‵kau atu a nisi tino Lotu Katolika ki te lotu Donatist—se potukau Kelisiano ‵loi kolā ne ‵teke atu ki faifaiga ‵loi a te Lotu Katolika.—Ke onoono ki te pokisi, “ Te Lotu Donatist—E sē se ‘Lotu ‵Ma.’”

Mai tua o te fia senitenali o taua fakalotu, taua i va o tamā fenua, mo taua i va o itukāiga kese‵kese, ne ‵galo atu i ei a te olaga faka-Loma i tino Afelika ki Mātū. I te ono senitenali T.A., ne ‵sunu katoatoa  a te fa‵kai o Timgad ne matakāiga o te kau Alapi i konā, kae ne galo lēmū atu mō se 1,000 tupu tausaga.

Ne ofo masei a tino sukesuke ki mea mua kolā ne maua ne latou a mea tāua i te fa‵kai o Timgad i tusitusiga i te ‵gana Latina kolā ne maua i te koga tenā. E fai penei: “A te ta‵fao ki te tamatega o manu, kou‵kou, ta‵fao, kata‵kata—tenā eiloa te tinā olaga!” Ne fai mai se tino tusitala mua mai Falani me i te mea tenei ne “toe fakafoki mai i se mataupu telā e fakaasi mai i ei a te sē lava o te loto taumafai, kae ‵kilo atu ki ei a nisi tino me ko te poto ‵funa.”

A te ‵tonuga loa, tenā eiloa te vaegā olaga ne kausaki sāle atu ki ei a te kau Loma mō se vaitaimi leva. Ne taku mai ne te apositolo Kelisiano ko Paulo a tino kolā e tali‵tonu penei, “Ke na ‵kai kae inu tatou, me ka taeao ko ‵mate ei tatou.” E tiga eiloa, e ma‵losi a latou ki lotu, ne ola eiloa a te kau Loma mō fakafiafiaga o te aso, kae e seai se mafaufau ‵mafa ki te ‵toe uiga mo te pogai tonu o te olaga. Ne fai atu a Paulo ki ana taina Kelisiano ke ‵kalo kea‵tea mai tino penā, i te taimi ne fai atu ei a ia: “Ke se faka‵segina koutou. A taugasoa ma‵sei e fakama‵sei ne latou a amioga ‵lei.”—1 Kolinito 15:32, 33.

E tiga eiloa ne ola atu a tino i Timgad i te 1,500 tupu tausaga ko ‵teka, ne seki ‵fuli malosi eiloa te kilokiloga a tino i ei ki te olaga. E tokouke a tino i aso nei e ola fua mo te mafaufau ki te aso nei. E fai eiloa a te kilokiloga a te kau Loma ki a latou e pelā me se manatu tonu ‵ki, faitalia a ikuga e maua mai i ei. Kae e tuku mai i te Tusi Tapu se fekau manino kae tonu: “E mafuli‵fuli a mea kolā e ‵tupu i te lalolagi tenei.” Tela la, e fakamalosi mai ke mo a ma ‘fakaaoga katoatoa ne tatou a te lalolagi tenei.’—1 Kolinito 7:31.

E molimau mai eiloa a mea tāua ne maua i Timgad a te ‵tonu o te manatu, me e se fakalagolago a te fiafia i te kāiga mo se olaga gali ki te fakalogo ki pati kolā ko leva ne tanumia, i Afelika ki Mātū. I lō te fai penā, e fakalagolago loa ki te fakalogo ki te fakamasauaga mai i te Tusi Tapu: “Ka fakaseai atu te lalolagi e pelā foki mo ana manakoga, kae ko te tino telā e fai ne ia te loto o te Atua ka tumau eiloa ki te se-gata-mai.”—1 Ioane 2:17.