Me
Aso Gafua, Me 1
Mafaufau faka‵lei ki te tino telā ne kufaki.—Epe. 12:3.
Ke fesoasoani mai ke iloa ne tatou tena Tama, ne alofa a Ieova ke fakaaofia a Tusi Evagelia e fa i tena Muna, kolā e fakamatala mai ei a te olaga mo te galuega talai a Iesu. E fakamatala mai i tusi konā a pati a Iesu ne fai, mea ne fai ne ia, penā foki mo ana lagonaga. E fesoasoani mai a tusi e fa konei ke “mafaufau faka‵lei” tatou ki te fakaakoakoga a Iesu. E fakamatala i ei a kalafaga kolā ne fakaasi mai ne Iesu ke tau‵tali tatou i ei. Tela la, mai te sukesuke ki tala konā, e mafai o iloa faka‵lei ne tatou a Iesu. Kae ka tau‵tali fakapili‵pili atu tatou i ana kalafaga. Ke maua katoatoa a mea aoga mai Tusi Evagelia konei, e ‵tau o uke atu ‵tou mea e fai i lō te fai‵tau fua ki ei. E ‵tau o fakaaoga ‵tou taimi ke suke‵suke faka‵lei kae mafaufau ‵loto ki ei. (Fakatusa ki te Iosua 1:8, fakamatalaga mai lalo.) Ke momea aka tou loto talitonu ki tala i Tusi Evagelia. Fakaaoga tou mafaufau ke lavea, fakalogo kae ke lagona ne koe a mea ‵tupu i te taimi tenā. Fai au sukesukega ki mea faigaluega mō fai sukesukega kolā ne fakatoka mai ne te fakapotopotoga a Ieova w21.04 4-5 ¶11-13
E talai atu ne tatou i a Keliso ne tamate i luga i te pou, se mea telā e ‵teke ki ei a tino Iutaia.—1 Koli. 1:23.
I se fia senitenali mai mua o vau Iesu ki te lalolagi, ne fakaasi mai ne Ieova i tena Muna me i te Mesia ka fakatogafiti mō se 30 tupe siliva. (Saka. 11:12, 13) A te tino telā ka fakatogafiti ne ia se tokotasi o taugasoa ‵pili o Iesu. (Sala. 41:9) Ne tusi mai foki te pelofeta ko Sakalia: “Tamate te tausi mamoe, kae tuku ke mafuta valevale a te lafu mamoe.” (Saka. 13:7) I lō te ‵siga i mea konei ne ‵tupu, ne ‵tau o fakamalosi ne mea konei a te fakatuanaki o tino loto ‵lei, me ko lavea ne latou te fakataunuga o valoaga e uiga ki a Iesu. E mata, tenā foki te fakalavelave i aso nei? Ao. I aso nei, ko oti ne tiakina ne nāi Molimau lauiloa a te munatonu, fai pelā me ne aposetate, kae taumafai o ‵fuli a nisi tino. E fakasalalau atu ne latou a lipoti sē ‵tonu mo tala ‵loi e uiga ki Molimau a Ieova e auala i mea fakasalalau mo te itaneti. Kae ko tino loto ‵lei e se ‵siga. I lō te fai penā, e iloa ne latou me ne ‵valo mai i te Tusi Tapu me ka ‵tupu eiloa a vaegā mea penā.—Mata. 24:24; 2 Pe. 2:18-22. w21.05 11 ¶12; 12-13 ¶18-19
I te auala o te tino amiotonu e ‵pau mo te mainaga telā e maina aka i te tafataeao.—Faata. 4:18.
E manino ‵lei te fakaasiga i te Tusi Tapu me i te iloaga tonu e gasolo malielie aka. (Kolose 1:9, 10) E fakaasi malielie mai ne Ieova a te munatonu, kae e ‵tau mo tatou o loto fia‵fia mo te kufaki ke oko ki te taimi ko maina ‵lei mai i ei a te munatonu. Kafai ko iloa ne tino kolā e fai ne latou te takitakiga, me e ‵tau o faka‵tonu aka a te mainaga o tatou ki se mea, e se fakatalave latou o fai a fakama‵fuliga ki ei. E tiga eiloa e fai ne lotu e uke i Fenua Kelisiano a fakama‵fuliga e uke ko te mea ke fakafiafia atu fua ki olotou fakapotopotoga io me ke fakapilipili atu ki te lalolagi, a fakama‵fuliga i te fakapotopotoga a Ieova, e fai ko te mea ke fakapili‵pili malosi atu tatou ki te Atua mo te tapuakiga tonu telā ne fakatu ne Iesu. (Iako. 4:4) E faka‵na a fakama‵fuliga e fai ne tatou, ki te gasolo aka o te malamalama ‵lei i te Tusi Tapu, kae e se ki manatu ‵fou io me ko faifaiga lauiloa. E fia‵fia malosi tatou ki te munatonu!—1 Tesa. 2:3, 4. w21.10 22 ¶12
‵Pei atu ei ne koutou otou manava‵sega katoa ki luga i a ia.—1 Pe. 5:7.
Ne a au mea e mafai o fai māfai ko maua a lagonaga sē sologa? Saga tonu ki te auala e fesoasoani atu a Ieova ki a koe. (Sala. 55:22) Ka fesoasoani atu te mea tenei ke fakatumau ne koe se kilokiloga paleni ki tou tulaga. Mafaufau foki ki te auala e fesoasoani atu a Ieova ki tino tali‵tonu kolā e mafau‵fau i latou e tuku tiaki. (1 Pe. 5:9, 10) Ne fai mai te taina ko Hiroshi, telā ko ia fua tokotasi te Molimau i tena kāiga, penei: “A te iloa atu me e fai ne matou katoa te ‵toe mea e mafai ke tavini atu ki a Ieova, e fakamalosi mai ki a matou kolā e seai ne motou kāiga i te munatonu.” Fakatumau foki se polokalame ‵lei faka-te-agaga. E aofia i ei te fakaasi atu o ou lagonaga ‵tonu ki a Ieova. Se mea tāua ke faitau faeloa ki te Muna a te Atua, mafaufau ‵loto ki tala kolā e fakaasi mai ei te alofa o Ieova ki a koe. E tauloto ne nisi Kelisiano a tusi fai‵tau kolā e fakamafanafana atu ki a latou, pelā mo te Salamo 27:10 mo te Isaia 41:10. Ne iloa aka ne nisi tino, i te fakalogo‵logo ki se mataupu mō sukesukega telā ko oti ne puke, e fesoasoani atu ke fakafeoloolo aka olotou lagonaga sē so‵loga māfai ko fakatoka ki fakatasiga io me ko te faitauga ki te Tusi Tapu. w21.06 9-10 ¶5-8
Ka se mataku koe ki so se mea fakamataku.—Faata. 3:25.
E mata, e fanoanoa koe i te mate o se tino pele? Ke fakaaoga a taimi o fakamalosi aka tou fakatuanaki ki te fakamoemoega ko te toetu mai te faitau ki tala o tino kolā ne faka‵tu aka mai te mate i te Tusi Tapu. E mata, e fanoanoa koe ona ko te fakatea o sou kāiga mai te fakapotopotoga? Fai au sukesukega ke fakamaoni aka ne koe me i te auala e polopoloki mai ei a Ieova ko te ‵toe auala ‵lei. Kafai e fepaki koe mo so se fakalavelave, kilo atu ki ei e pelā me se avanoaga ke fakamalosi aka tou fakatuanaki. Fai atu ki a Ieova a mea katoa i tou loto. Ke mo a ma nofo tokotasi koe, kae ke tumau i te ‵kau fakatasi mo taina mo tuagane. (Faata. 18:1) Kau atu ki faifaiga kolā ka fesoasoani atu ke kufaki koe faitalia me e fai koe penā mo loimata. (Sala. 126:5, 6) Ke tumau i te kau atu faeloa ki fakatasiga, galuega talai, mo te faitau ki te Tusi Tapu. Kae saga tonu atu ki fakamanuiaga kolā ko oti ne folafola mai ne Ieova mō aso mai mua. Kafai ko lavea atu ne koe a te fesoasoani o Ieova, ka gasolo aka eiloa o malosi tou fakatuanaki ki a ia. w21.11 23 ¶11; 24 ¶17
E penā foki a toku Tamana i te lagi, e se manako ke mate se tokotasi o tino fatauva konei.—Mata. 18:14.
Ne a nisi pogai e fakatusa i ei a soko o Iesu ki “tino fatauva”? Ko oi a tino e fakatāua ne te lalolagi? Ko tino mau‵mea, tino takutakua, mo tino ma‵losi. E ‵kese mo soko o Iesu kolā ne ‵kilo atu latou ki ei e pelā me se tāua kae ne “tino fatauva.” (1 Koli. 1:26-29) Kae ‵kese te kiloga a Ieova ki a latou. Se a te mea ne fai ei ke faipati a Iesu e uiga ki “tino fatauva konei”? Ne fai atu ne ana soko se fesili: “Ko oi te tino e sili i te Malo o te lagi?” (Mata. 18:1) E tokouke a tino Iutaia e ‵kilo atu ki tulaga mo tofi e pelā me ne mea tāua ‵ki. Ne fai mai se tagata poto e tokotasi: “E ma‵nako a tino ke ola kae ‵mate mo te fakaaloalo, se igoa ‵lei, takutakua, fia‵fia, kae āva ki ei a tino.” Ne iloa ne Iesu i ana soko e ‵tau o ga‵lue malosi ke tapale kea‵tea mai i olotou loto a te uiga fakatau‵fai telā ne malosi ‵ki i tino Iutaia. w21.06 20 ¶2; 21 ¶6, 8; 22 ¶9
A te sinu mo mea manogi gali e fai i ei te loto ke fiafia; e penā foki a te va fakataugasoa gali telā e sae mai i fautuaga fakamaoni.—Faata. 27:9.
Ne tuku mai ne te apositolo ko Paulo se fakaakoakoga ‵lei e pelā me se toeaina. E pelā mo taina i Tesalonia kolā ne manakogina ne latou a polopolokiga, ne tuku fakavave atu ne Paulo ki a latou. Kae i ana tusi ki a latou, ne muamua o fakamālō atu a Paulo mō olotou galuega fakamaoni, a‵lofa, mo te lotou kufaki. Ne mafaufau foki a ia ki olotou fakanofonofoga kae fai atu me e iloa ne ia te faigata o te lotou olaga kae ne tumau eiloa latou i te fakamaoni faitalia a fakasauaga. (1 Tesa. 1:3; 2 Tesa. 1:4) Ne fai atu foki a ia ki taina konā me i a latou ne fakaakoakoga ‵lei ki nisi Kelisiano. (1 Tesa. 1:8, 9) Ko oko eiloa te fia‵fia o latou ki pati fakamālō a Paulo! E seai se fakalotolotolua me ne alofa malosi a Paulo ki ana taina. Tenā te pogai ne mafai ei ne ia o tuku atu a pati polopoloki ma‵goi i ana tusi e lua ki te kau Tesalonia.—1 Tesa. 4:1, 3-5, 11; 2 Tesa. 3:11, 12. w22.02 15 ¶6
Ka ‵solo kea‵tea ne ia a loimata katoa mai i olotou mata, kae ka se toe ai se mate.—Faka. 21:4.
E fakaaoga ne Satani a takitaki o lotu ‵se ke fai atu i a Ieova e masei kae e pogai mai i a ia a logo‵maega o tino. E fai mai foki a nisi tino me kafai ko ‵mate a tama‵liki, ko puke ne ia latou me e manakogina ne ia ne agelu e tokouke i te lagi. A te mea tenei se faifaiga sē āva ki te Atua! Kae e iloa ne tatou i a Ieova se Tamana alofa. Kafai e fe‵paki tatou mo se masaki faigata io me e mate se ‵tou tino pele, e se mafai o ‵losi atu ne tatou ki te Atua. I lō te fai penā, e fakatuanaki tatou me i se aso e tasi ka faka‵tonu ne ia a mea katoa. E mafai o fai atu tatou ki tino katoa kolā ka faka‵logo mai, i a Ieova se Atua alofa. A te mea tenā e fai ne ia ke fiafia a Ieova kae ke tuku atu ne ia se tali mautinoa ki te tino e fakaitaita atu ki a ia. (Faata. 27:11) A Ieova se Atua alofa fakamagalo. A ia e fanoanoa māfai e lagona ne ia ‵tou ‵tagi ona ko logo‵maega e kufaki ne tatou—e pelā mo fakasauaga, masaki io me ko ‵tou tulaga sē ‵lei katoatoa. (Sala. 22:23, 24) E lagona ne Ieova a te ‵tou logo‵mae; e manako a ia o fakagata, kae ka fakagata eiloa ne ia.—Fakatusa ki te Esoto 3:7, 8; Isaia 63:9. w21.07 9-10 ¶9-10
Ne fakafou ne koe a ia ki te ‵malu mo te gali.—Sala. 8:5.
Ka maua ne tino faka‵logo a te tauliaga sili—ke a‵lofa kae tapuaki atu ki a Ieova ki te se-gata-mai! Ka faka‵lei ne Iesu a fakalavelave kolā ne fakamāfua aka ne Atamu mo Eva, i te taimi ne fakaiku aka ei ke tiakina ne lāua te kaukāiga o te Atua. Ka toe faka‵tu mai ne Ieova te fia miliona o tino kae tuku atu ki a latou te ola se-gata-mai mo te ola ‵lei katoatoa i te lalolagi telā ka toe liu palataiso. (Luka 23:42, 43) I te taimi e gasolo atu ei te kaukāiga o tino tapuaki o Ieova i te lalolagi nei ki te tulaga ‵lei katoatoa, ka maua eiloa ne latou a te “‵malu mo te gali” telā ne faipati ki ei a Tavita. Kafai e aofia koe i te “vaitino tokouke” ko maua ne koe a te fakamoemoega gali. (Faka. 7:9) A te Atua e alofa ki a koe; e manako a ia ke fai koe mo se tokotasi o tena kaukāiga. Tela la, fai a mea katoa e mafai ne koe ke fakafiafia atu ki a ia. Tuku i tou mafaufau mo tou loto i aso katoa a te tautoga a te Atua. Ke fiafia ki tou tauliaga ke tapuaki atu ki te ‵tou Tamana pele faka-te-lagi, kae fakatāua te fakamoemoega ke ‵viki atu ki a ia ki te se-gata-mai! w21.08 7 ¶18-19
Ka tau eiloa ne tatou a mea ‵lei i te taimi tonu māfai e se ‵fiu tatou.—Kala. 6:9.
Ne talai atu a te pelofeta ko Ielemia mō se fia sefulu tausaga faitalia te sē fia ‵saga atu o tino mo ‵tekemaiga. Ne loto vāivāi malosi a ia ona ko “fakamaseiga mo fakatauemuga” mai tino ‵teke telā ne mafaufau ei ke tiaki tena galuega. (Iele. 20:8, 9) Kae ne seki ‵fiu a Ielemia! Se a te mea ne fesoasoani atu ke manumalo a ia i ana kilokiloga sē ‵lei kae ke maua te fiafia i tena galuega talai? Ne saga tonu atu a ia ki manatu ‵tonu tāua e lua. Muamua la, a te fekau a te Atua telā ne fakaoko atu ne Ielemia ki tino e aofia i ei a “aso mai mua mo se fakamoemoega.” (Iele. 29:11) A te lua, ko oti ne filifili ne Ieova a Ielemia ke fakaoko atu tena fekau ki tino. (Iele. 15:16) E avatu foki ne tatou se fekau o te fakamoemoega i se lalolagi masei tenei kae tauave ne tatou te igoa o Ieova e pelā me ko ana Molimau. Kafai e ‵saga tonu atu tatou ki manatu ‵tonu konei, ka mafai eiloa o fia‵fia tatou faitalia me se a te kilokiloga a tino ki te ‵tou fekau. Tela la, ke mo a ma loto vāi‵vai io me ‵fiu vave māfai tō tuai tena gasolo ki mua i te feitu faka-te-agaga. E manakogina a te kufaki i te faiga o soko.—Iako. 5:7, 8. w21.10 27 ¶12-13
Ke na ‵pei foki ne tatou kea‵tea a mea ‵mafa katoa mo te agasala telā e faigofie o lave‵lave tatou i ei.—Epe. 12:1.
Faitalia me ko leva koe ne tavini atu ki a Ieova, e ‵tau o tumau koe i te ati aka kae fakatumau tou fakatuanaki ki a ia. Kaia? Me kafai e se fakaeteete tatou, e mafai o vāi‵vai ‵tou fakatuanaki. Masaua, a te fakatuanaki e aofia ei se fakamaoniga o mea ‵tonu kolā e se lavea ki mata. A mea kolā e se lavea ne tatou, e mafai eiloa o puli vave atu. Tela la, ne taku ne Paulo a te sē lava o te fakatuanaki ki “te agasala telā e faigofie o lave‵lave tatou i ei.” Tela la, e mafai pefea o ‵kalo kea‵tea tatou mai te malei tenei? (2 Tesa. 1:3) Muamua la, akai atu ki a Ieova mō tena agaga tapu, kae ke fai faeloa penā. Kaia? Me i te fakatuanaki se vaega o fuataga o te agaga. (Kala. 5:22, 23) E se mafai o ati aka kae fakatumau ‵tou fakatuanaki ki te Mafuaga e aunoa mo te fesoasoani o te agaga tapu. Kafai e tumau tatou i te fakamolemole atu ki a Ieova mō tena agaga, ka tuku mai eiloa ne ia ki a tatou. (Luka 11:13) Kae e mafai foki eiloa o ‵talo atu tatou penei: “Fakalasi aka te motou fakatuanaki.” (Luka 17:5) E se gata i ei, ke tumau faeloa i te fai au sukesukega totino ki te Muna a te Atua.—Sala. 1:2, 3. w21.08 18-19 ¶16-18
A te ulu sinā se kalauna gali.—Faata. 16:31.
E uke a mea aoga e mafai o maua mai tino ma‵tua. E tiga eiloa ko se maua ne latou te malosi ne maua muamua ne latou, kae lasi ‵ki te lotou ata‵mai ne maua mai te fia o tausaga ko ‵teka. E mafai o fakaaoga ne Ieova a latou i auala e uke. E mafai o maua i te Tusi Tapu a tala o tino fakamaoni kolā ne tavini malosi atu ki a Ieova i te taimi ko ma‵tua ei latou. A Mose, kāti ko 80 ana tausaga i te taimi ne kamata o tavini atu pelā me se pelofeta a Ieova mo se takitaki o te fenua o Isalaelu. Ne tumau i te fakaaoga ne Ieova a Tanielu e pelā me ko Tena avefekau kae kāti ko 90 tupu a tausaga o te pelofeta. Kāti ko 90 tupu foki a tausaga o te apositolo ko Ioane i te taimi ne fakaosofia ei ke tusi ne ia a te tusi o Fakaasiga. A Simeona, se tagata “amiotonu kae fakaaloalogina,” e se uke a taimi ne taku mai ei a ia i te Tusi Tapu, kae ne iloa ne Ieova a ia kae tuku atu ki tou tagata a te tauliaga ke kilo atu ki te pepe ko Iesu kae ‵valo atu e uiga ki te tamaliki mo tena mātua.—Luka 2:22, 25-35. w21.09 3-4 ¶5-7
Ieova, a toku loto e se fakamaualuga, . . . io me manako malosi au ki mea kolā e ‵lasi atu.—Sala. 131:1.
E se ‵tau mo mātua o fakatusa‵tusa a mea e fai ne olotou tama‵liki io me fai ke fai ne latou a mea kolā e se mafai ne latou o fai. Kafai e fakatusa‵tusa ne mātua a mea e fai ne olotou tama‵liki io me fai ke fai a mea kolā ko tō faigata ki a latou, ka fai ei ke loto vāi‵vai latou. (Efe. 6:4) Ne fai mai se tuagane e igoa ki a Sachiko penei: “Ne manako toku mātua ke 100 pasene oku kai i aku sukega, se mea telā e se mafai o fai ne au. E tiga loa ko leva ne oti aku akoga, e mafaufau sāle au me ailoga e fiafia a Ieova ki aku mea e fai faitalia ne fai ne au te ‵toe mea e mafai o fai.” Ne fai mai te tupu ko Tavita me ne seki “manako malosi [a ia] ki mea kolā e ‵lasi atu” io me ko mea kolā e faigata ke maua ne ia. Ona ko tena loto maulalo kae agamalu ne “toka kae filemu” ei a ia. (Sala. 131:2) Ne a mea e mafai o tauloto ne mātua mai pati a Tavita? E fakaasi atu ne mātua te loto maulalo, mai te se fai ne latou a mea kolā e se mafai ne latou o fai, kae ‵tau foki o fai latou penā ki olotou tamaliki. E mafai ne mātua o fakamalosi olotou tama‵liki mai te fesoasoani atu ke fai a fakamoemoega kolā e mafai ne tamaliki o fai kae e se ko mea kolā e se mafai ne latou o fai. w21.07 21-22 ¶5-6
E amo eiloa ne te tino tena amoga.—Kala. 6:5.
Ne tuku mai ne Ieova a te meaalofa ko te saolotoga ki a tatou taki tokotasi. Ko tena uiga, e mafai o filifili ne tatou ke faka‵logo io me ke se faka‵logo ki a ia. Ne ‵tupu aka a nisi talavou mo mātua kolā e se ne fakaakoakoga ‵lei, kae ne filifili latou ke tavini atu ki a Ieova kae ne manuia latou i te lotou taviniga. A nisi tama‵liki kolā ne fai ne olotou mātua a te ‵toe mea e mafai o fai ke puti aka latou e ‵tusa mo akoakoga i te Tusi Tapu, ne fulitua atu ki te munatonu i te taimi ko ma‵tua ei. Tela la, i te fakaotiga, e ‵tau mo tatou taki tokotasi o fakaiku aka ke tavini atu ki a Ieova io me ikai. (Iosu. 24:15) Tela la, mātua loto mafatia, ‵teke atu ki te mafaufauga me ne māfua mai i a koe a te fakalavelave tenei! I nisi taimi, e tiaki ne se mātua a te munatonu, ke oko foki loa ki tena kāiga. (Sala. 27:10) E mafai o masei ‵ki a te mea tenei ki tama‵liki kolā ne āva malosi ki olotou mātua. Talavou, kafai ko fakatea se tokotasi i ou mātua, e fanoa‵noa malosi eiloa matou! Ke masaua me e iloa ‵lei ne Ieova a tou logo‵mae. E alofa a ia ki a koe kae fakatāua ne ia tou fakamaoni. Ke masaua foki me e se ‵tau o ‵losi ne koe ki a koe a fakaikuga ne fai ne se mātua. w21.09 27 ¶5-7
Ko latou kolā e alofa ki ei a Ieova e polopoloki ne ia.—Epe. 12:6.
Kafai ko fakatea se Kelisiano, e mafai o mafau‵fau tatou ki a ia e pelā me se mamoe masaki telā e mafai o faka‵pisi atu tena masaki ki te lafu. Ko masaki a ia i te feitu faka-te-agaga. (Iako. 5:14) A te masaki faka-te-agaga, e mafai o ‵pisi atu ki nisi tino, e pelā eiloa mo nisi masaki faka-te-foitino. Tela la, e manakogina i nisi taimi ke ‵vae keatea se tino telā e masaki faka-te-agaga mai te fakapotopotoga. A te polopolokiga tenei se fakaasiga o te alofa o Ieova ki tino fakamaoni i Tena lafu, kae e mafai o pokotia te loto o te tino fai agasala kae fakamalosi aka ei a ia ke salamō. I te taimi e fakatea ei, e mafai o kau mai a ia ki fakatasiga, telā e mafai o kai kae fakamalosi aka ei a ia i te feitu faka-te-agaga. E mafai foki o maua ne ia a tusi ke fakaaoga ne ia kae onoono foki ki te Leo Fakasalalau o te JW®. Kae i te taimi e onoono atu a toeaina ki tena gasolo ki mua, e mafai o asi atu latou i nisi taimi o tuku atu ne pati fakatonutonu kae fesoasoani atu ke toe malosi a ia i te feitu faka-te-agaga, ko te mea ke mafai o toe fakafoki mai a ia ke fai pelā me se Molimau a Ieova. w21.10 10 ¶9, 11
E se ko tino katoa kolā e fai mai ki a au, “Te Aliki, te Aliki,” ka ulu ki loto i te Malo o te lagi.—Mata. 7:21.
E tau‵tali tatou ki nisi vaega o te tapuakiga tonu telā ne fai ne te fakapotopotoga Kelisiano i te senitenali muamua. E pelā mo te fakatokaga o ‵tou fakapotopotoga—e aofia i ei a ovasia faima‵laga, toeaina, mo tavini fesoasoani—e fakaata mai i ei a te fakatokaga ne fai ne te kau apositolo i te senitenali muamua. (Fili. 1:1; Tito 1:5) A te ‵tou kilokiloga ki faifaiga fakatauavaga mo te fakaipoipoga, te ‵tou āva ki te ‵malu o te toto, mo te ‵tou manakoga ke puipui te fakapotopotoga mai tino fai agasala sē sala‵mō, e fakavae ki mea katoa ne fai i te tapuakiga tonu i te senitenali muamua. (Galu. 15:28, 29; 1 Koli. 5:11-13; 6:9, 10; Epe. 13:4)E fakaasi faka‵lei mai i te Tusi Tapu me e “tasi te fakatuanaki” telā e talia ne te Atua. (Efe. 4:4-6) Ko oko eiloa i te ‵tou taulia ke aofia i tino o Ieova kae ke iloa ne tatou te munatonu e uiga ki a Ieova mo ana fuafuaga! Ke na puke ‵mau faeloa tatou ki te munatonu mo te loto talitonu katoatoa. w21.10 22-23 ¶15-17
‵Tu i otou tulaga, sa gasue‵sue, kae ‵kilo atu ki te fakaolataga a Ieova mō koutou.—2 Nofo. 20:17.
Fakamuli ifo, ne fepaki a Iosefatu mo se tulaga faigata. Ne fakamatakutaku atu se kautau lasi o tino Amoni, Moapi, mo tāgata i koga maugā o Seila ki a ia, tena kāiga, mo ana tino. (2 Nofo. 20:1, 2) Se a te mea ne fai ne Iosefatu? Ne ‵sala a ia ki a Ieova ke maua se fesoasoani mo te malosi. A te ‵talo ne fai ne Iosefatu mo te loto maulalo telā e fakamau i te 2 Nofoaiga Tupu 20:5-12, e fakaasi mai i ei te lasi o tena talitonu ki tena Tamana alofa i te lagi. Ne faipati a Ieova ki a Iosefatu e auala i se tino Levi, e igoa ki a Iasielu, kae fai atu ne ia a pati i te tusi siki mō te aso nei. Ne fai ne Iosefatu a te mea ne fakatonu atu ki a ia mo te talitonu katoatoa ki tena Atua. I te lotou oloatuga o taua ki te fili, ne faka‵tu ne ia i te laina ki mua, a tino usu pese kolā e seai ne olotou meatau, kae e se ko toe sotia apo. Ne tausi eiloa ne Ieova tena tautoga ki a Iosefatu; ne fakatakavale ne Ia te kautau a te fili.—2 Nofo. 20:18-23. w21.11 15-16 ¶6-7
Ona ko te alofa fakamaoni o Ieova ne seki fakaseai atu ei ne ia tatou, me e se mafai eiloa o gata a tena alofa fakamagalo.—Tagi. 3:22.
E pelā mo mea ko oti ne sau‵tala tatou ki ei, kafai ko fe‵paki mo se tofotofoga, e mafai o tali‵tonu tatou, me ka fesoasoani mai a Ieova, ko te mea ke tumau tatou i te fakamaoni. (2 Koli. 4:7-9) E loto tali‵tonu tatou ki te alofa fakamaoni o Ieova ki a tatou, ona ko pati fakamalosi a te faisalamo me i “mata o Ieova e kilokilo ki a latou kolā e ma‵taku ki a ia, ki a latou kolā e fakatali‵tali ki tena alofa fakamaoni.” (Sala. 33:18-22) A koi tuai o tavini tatou ki a Ieova, ne aofia foki tatou i tino katoa kolā ne fakaasi atu ne te Atua ki ei a te alofa. Kae e pelā me ne ana tino tapuaki, e maua foki ne tatou a mea aoga mai i tena alofa fakamaoni. Ona ko te alofa tenā, e puipui ne ia tatou mai te ‵sai ne ia o tatou ki ana lima. Ka fai ne ia tatou ke ‵pili atu faeloa ki a ia kae ka fakataunu tena fuafuaga mō tatou. E manako a ia ke manuia tatou! (Sala. 46:1, 2, 7) Tela la, faitalia a tofotofoga e mafai o fe‵paki mo tatou, ka tuku mai eiloa ne Ieova a te malosi e manakogina ke tumau tatou i te fakamaoni. w21.11 7 ¶17-18
Ke fakatau fa‵ki faeloa koutou i a koutou eiloa kae fakatau fakamagalo atu te suā tino ki te suā tino.—Kol 3:13.
E iloa ne te tokoukega o tatou a nisi tino kolā ne ita fakamoemoe ki se tino galue, se tino i te akoga, io me se kāiga—mō se fia o tausaga! Ke masaua la me ne ita fakamoe‵moe a āfa taina e tokosefulu o Iosefa ki a ia kae ne iku atu ki te faiga ne latou o se mea masei ona ko te lotou takalia‵lia ki a ia. (Kene. 37:2-8, 25-28) Ko oko eiloa i te ‵kese o faifaiga a Iosefa ki a latou! I te taimi ko maua ne ia se tulaga pule kae mafai o taui atu ne ia a te mea ne fai ne ana taina, ne fakaasi atu ne ia ki a latou a te alofa fakamagalo. Ne seki ita fakamoemoe a Iosefa. Kae ne fakagalue ne ia a pati fakatonutonu kolā ne tusi fakamuli ifo i te Levitiko 19:18. (Kene. 50:19-21) A te tala o Iosefa e uiga ki te loto fakamagalo i lō te ita fakamoemoe io me ko te taui ma sui e tuku mai i ei se akoakoga mō Kelisiano kolā e ma‵nako o fakafiafia te Atua. Ne fakamalosi mai a Iesu ke fakamagalo atu a latou kolā e agasala mai ki a tatou. (Mata. 6:9, 12) Ne fai atu foki a te apositolo ko Paulo ki taina Kelisiano: “Aku fagasele, sa taui ma sui.”—Loma 12:19. w21.12 11 ¶13-14
E fakama‵lie ne ia a manakoga o latou kolā e ma‵taku ki a ia; e lagona ne ia te lotou ‵tagi mō se fesoasoani, kae e faka‵sao ne ia latou.—Sala. 145:19.
I te afiafi po o Nisani 14, 33 T.A., ne fanatu a Iesu ki te fatoaga o Ketesemane. I konā, ne fakaasi atu ne ia a mea katoa i tena loto ki a Ieova. (Luka 22:39-44) I te taimi faigata tenā, “ne ofo atu ne Keliso a . . . fakatagi fakatasi mo te ‵tagi malosi mo loimata.” (Epe. 5:7) Se a te mea ne ‵talo a Iesu e uiga ki ei i tena toe po a koi tuai o mate? Ne ‵talo a ia ke maua te malosi ke tumau te fakamaoni ki a Ieova kae fai Tena loto. Ne lagona ne Ieova a te mafatia i te ‵talo a tena Tama, kae uga atu se agelu ke fakamalosi a ia. Ne iloa ne Iesu te tiute tāua ne amo ne ia—ke tumau i te fakamaoni mo te fakamalugaga o te igoa o tena Tamana. Ne fakalogologo a Ieova ki fakatagi a Iesu. Kaia? Me i te mea telā ne manavase malosi ki ei a Iesu, ko te fakamaoni ki tena Tamana kae ke fakamaluga aka Tena igoa. Kafai e manava‵se tonu tatou e pelā mo ia, ka tali mai ne Ieova a ‵tou ‵talo mō se fesoasoani.—Sala. 145:18. w22.01 18 ¶15-17
Tela la, olo atu koutou ki fenua katoa o fai a tino i ei mo fai a soko, kae papatiso atu latou . . . , akoako atu latou.—Mata. 28:19, 20.
E tokouke a tino i aso nei e ‵siga ona ko te sē ‵kau atu o tatou ki se feitu i mea fakapolitiki. E fakamoe‵moe latou ke aofia tatou i palota. Kae e iloa ne tatou mai te kilokiloga a Ieova, kafai e filifili ne tatou se tino ke pule mai ki a tatou, ko ‵teke ne tatou a Ia. (1 Samu. 8:4-7) Kāti e mafau‵fau foki a tino me e ‵tau o faite ne tatou a akoga mo fakaimasaki kae fesoasoani atu foki ki nisi tino i mea tau tupe. E ‵siga latou ona ko tatou e ‵saga atu ki te ‵tou galuega talai, i lō te faka‵lei fakavave aka o fakalavelave i te lalolagi nei. Ne a ‵tou mea e ‵tau o fai ke mo a e ‵siga? (Mata. 7:21-23) E ‵tau o ‵saga tonu atu fua tatou o fai te galuega ne fakatonu mai ne Iesu. E se ‵tau o fakalave‵lave tatou i te taumafaiga o faka‵lei a fakalavelave i mea fakapolitiki mo nisi fakalavelave aka o te lalolagi nei. E a‵lofa tatou ki tino kae manava‵se ki olotou fakalavelave, kae e iloa ne tatou me i te ‵toe auala ‵lei ke fesoasoani atu ki ‵tou tuakoi, ko te akoako atu o latou e uiga ki te Malo o te Atua kae fesoasoani atu ke ati aka ne latou se vā fakataugasoa mo Ieova. w21.05 7 ¶19-20
Ka oko mai eiloa a toe taimi faiga‵ta i aso fakaoti.—2 Timo. 3:1.
E tiga eiloa e fai mai a tino pule e tokouke o atufenua i aso nei me e tavini latou ki te Atua, e se fia fulitua atu latou ki olotou tulaga pule. Tela la, e pelā loa mo mea ne fai ne tino pule i aso o Iesu, e ‵teke eiloa a tino pule o malo i aso nei ki te Tino Fakaekegina a Ieova mai te taua atu ki ana soko fakamaoni. (Galu. 4:25-28) E saga atu pefea a Ieova? E fai mai te Salamo 2:10-12: “Tela la, koutou e tupu, fakaasi mai te ‵loto o te otou malamalama; ke talia a pati fakatonutonu, koutou e famasino o te lalolagi. Tavini atu ki a Ieova mo te ma‵taku, kae ke na fia‵fia mo te pole‵pole. Fakaaloalo atu ki te tama tagata, i te Atua ma kaitaua malosi kae ka ‵mate ei koutou i te auala, me i Tena kaitaua e oso fakavave aka. E fia‵fia a latou katoa kolā e faka‵lafi atu ki a Ia.” Ne tuku atu ne Ieova mo te alofa a te avanoaga ki tino ‵teke ke fai ne latou se fakaikuga tonu. Koi mafai eiloa o ‵fuli olotou mafaufau kae talia ne latou te Malo o Ieova. Kae ko toetoe fua te taimi e ‵toe. (Isa. 61:2) Ko sili atu nei i te tāua ke iloa ne tino a te munatonu kae ke fai ne latou a te filifiliga tonu. w21.09 15-16 ¶8-9
Kafai ko maua a ‵tou meakai mo ‵tou gatu, ka lotoma‵lie eiloa tatou i ei.—1 Timo. 6:8.
Ne fai mai a Paulo me e ‵tau mo tatou o lotoma‵lie ki so se mea faka-te-foitino ko maua ne tatou. (Fili. 4:12) A te ‵toe kope tāua o tatou ko te ‵tou fesokotakiga mo te Atua, e se ko so se kope faka-te-foitino e maua ne tatou. (Sapa. 3:17, 18) Mafaufau ki pati a Mose ki tino Isalaelu mai tua o te 40 tausaga ne ‵nofo ei latou i te koga lavaki: “Me i a Ieova te otou Atua ne fakamanuia ne ia otou mea katoa ne fai. . . . A Ieova te otou Atua ne fakatasi faeloa ki a koutou i tausaga e 40 konei, kae e seai eiloa se mea ne ma‵tiva koutou i ei.” (Teu. 2:7) I te 40 tausaga konā, ne fagai eiloa ne Ieova a tino Isalaelu ki te manai. Ke oko ki olotou gatu—ko gatu eiloa ne ‵mai mo latou mai Aikupito—ne seki ‵pala eiloa. (Teu. 8:3, 4) Ka fiafia eiloa a Ieova māfai e lotoma‵lie tatou ki mea ko maua—ke loto fakafetai ki mu mea ko maua, ke ‵kilo atu ki ei me se fakamanuiaga, kae ke fakafetai atu foki e uiga ki ei. w22.01 5 ¶10-11
Talitonu ki a Ieova mo tou loto kātoa, kae sa fakalagolago eiloa ki tou malamalama.—Faata. 3:5.
Tāgata a‵vaga, e maua ne koe te tiute ke tausi atu ki te ‵lei o tou kāiga, tela la, e galue malosi koe o puipui kae fesoasoani atu ki tou kāiga. Kafai ko fepaki koe mo tulaga faiga‵ta, kāti ka mafaufau koe me e mafai o fakafesagai tokotasi atu koe ki te fakalavelave tenā. Kae ke mo a eiloa ma fakalagolago koe ki tou malosi. I lō te fai penā, ke ‵talo atu koe i a koe eiloa mō te fesoasoani o Ieova. E se gata i ei, ke ‵talo atu mo te loto fakamaoni fakatasi mo tau avaga. Akai atu ki te takitakiga a Ieova, mai te sukesuke ki te Tusi Tapu mo tusi faka-te-Tusi Tapu a te fakapotopotoga a te Atua, kae fakagalue a pati fakatonutonu i ei. E mafai o se fia‵fia a nisi tino ki au fakaikuga kolā e fakavae ki te Tusi Tapu. Kāti ka fai mai latou me i tupe mo mea e mafai o ‵togi ki ei, ko te ‵toe puipuiga ‵lei mō tou kāiga. Kae ke masaua te tala o te tupu ko Iosefatu. Ne talitonu a ia ki a Ieova kae ne fakamaoni atu ne ia i ana faifaiga. Ne seki tuku tiaki ne Ieova te tagata fakamaoni tenā, kae ka se tiaki foki ne ia koe.—Sala. 37:28; Epe. 13:5. w21.11 15 ¶6; 16 ¶8
Ko te Atua . . . telā e se mafai o ‵se.—Teu. 32:4.
Ne faite ne te Atua a tatou ki ana foliga, tela la, e ma‵nako tatou ke fai faka‵lei a tino. (Kene. 1:26) Kae ona ko ‵tou tulaga sē ‵lei katoatoa, e mafai o fai ne tatou se fakamasinoga sē tonu, faitalia me e mafau‵fau tatou me ko maua ne tatou a fakamatalaga ‵tonu katoa. E pelā mo te sē fiafia o Iona ki te fakaikuga ne fai ne Ieova ke fakamagalo a tino Nineva. (Iona 3:10–4:1) Kae mafaufau la ki mea ne iku mai i ei. Ne ‵sao atu i ei a ola o te toko 120,000 tupu o tino Nineva kolā ne sala‵mō! Tela la, ko Iona—ne ‵tau o faka‵tonu aka tena kilokiloga—kae e se ko Ieova. E se manakogina ke fakamatala mai ne Ieova ki tino ana fakaikuga. E tonu, ne talia ne Ieova ana tavini i aso ko ‵teka ke fakaasi atu olotou lagonaga e uiga ki ana fakaikuga kolā ko oti ne fai io me ka fai ne ia. (Kene. 18:25; Iona 4:2, 3) Kae i nisi taimi, e fakamatala atu ne ia a pogai o ana fakaikuga. (Iona 4:10, 11) E tiga eiloa te feitu tenā, e se manakogina ne Ieova a te ‵tou taliaga mai mua io me mai tua o tena fakaikuga.—Isa. 40:13, 14; 55:9. w22.02 3-4 ¶5-6
Ke fai te tino telā e sili i a koutou e pelā mo te ‵toe tamaliki foliki, kae ko te tino telā e takitaki ne ia koutou ke fai pelā me se tavini.—Luka 22:26.
E fai tatou pelā me ne “tamaliki foliki” māfai e ‵nofo tatou “mo te manatu me tāua atu a nisi tino” i a tatou. (Fili. 2:3) Kafai e ati aka faeloa ne tatou te kilokiloga tenā, ka sē fakavāivāi foki ne tatou a nisi tino. E uke a auala e tāua ei a ‵tou taina mo tuagane ki a tatou. E faigofie ke lavea ne tatou a te mea tenei māfai e ‵saga faeloa tatou ki uiga ‵lei o latou. E ‵tau o fakagalue ne tatou te polopolokiga ne tuku ne Paulo ki te kau Kolinito: “Ko oi ne fai ne ia koe ke ‵kese mai te suā tino? E tonu, se a tau mea ne maua telā e seki tuku atu ki a koe? Kafai la e tonu me ne tuku atu fua ki a koe, kaia la e fakamatamata ei koe, e pelā eiloa me ne seki tuku atu te mea tenā ki a koe?” (1 Koli. 4:7) E ‵tau o fakaeteete tatou ke mo a ma to fakatāua ne tatou a tatou eiloa io me mafau‵fau me sili atu a tatou i nisi tino. Kafai se taina e ‵gali ana lāuga io me se tuagane e apo i te faiga ke kamata se akoga faka-te-Tusi Tapu, e ‵tau mo ia o tuku atu a vikiga mo tavaega ki a Ieova ona ko te atamai tenā. w21.06 22 ¶9-10
‵Toki au fuaga . . . kae ke mo a eiloa ma mānava tou lima.—Fai. 11:6.
E faigata ki Molimau e tokouke ke maua a tino i fale. E ‵nofo atu a nisi tino talai i koga kolā e puipui i ei a fale io me ko fakai. E mafai o isi se tino leoleo telā e se mafai o talia ne ia so se tino telā e seai sena taliaga mai te tino i te fakai tenā. A nisi tino talai e se maua ne latou a tino e tokouke i fale e talai atu i koga ‵mao kolā e se tokouke a tino e ‵nofo i ei. E mafai o olo atu a nisi tino ki koga ‵mao o talai atu fua ki se tino tokotasi—telā e mafai foki o galo i te fale! Kafai e fe‵paki tatou mo vaegā fakalavelave penei, ke mo a eiloa e ‵fiu tatou. Taumafai ke maua a tino i se taimi fakaa‵tea. E mafai o maua ne tatou a tino e tokouke māfai e ‵nofo mai latou i fale. E mautinoa eiloa me ka ‵foki mai latou ki olotou fale. Tokouke a taina mo tuagane e ‵lei atu ki a latou māfai e talai i te fakatutonu io me ko te fakaafiafi, telā e mafai o maua i ei a tino e tokouke. E se gata i ei, i vaegā taimi penā, ko se uke malosi a mea a tino e fai kae ko avanoa latou ke sau‵tala. w21.05 15 ¶5, 7
E seai se aoga e tapuaki mai ei latou ki a au, me e fakavae olotou akoakoga ki fakatonuga a tāgata.—Male. 7:7.
E mata, tenā foki te fakalavelave i aso nei? Ao. E tokouke a tino e se fia‵fia māfai e se ‵kau atu a Molimau ki fakamanatuga o tuu kolā e se fetaui mo te Tusi Tapu, pelā mo aso fanau mo te Kilisimasi. Nisi tino e kaitāua māfai e se ‵kau atu a Molimau a Ieova ki fakamanatuga a fenua io me ko tuu kolā e fai i mate kae e se fetaui mo te Muna a te Atua. A latou kolā e ‵siga ona ko mea konei, e tali‵tonu me e talia eiloa ne te Atua a te lotou tapuakiga. Kae ko te ‵tonuga loa, e se mafai o fakafiafia ne latou a ia māfai e talia ne latou a tuu a te lalolagi i lō a akoakoga ma‵nino e maua ne latou i te Tusi Tapu. (Male. 7:7-9) Ne a ‵tou mea e ‵tau o fai ke mo a e ‵siga? E ‵tau o fakamalosi aka a te ‵tou a‵lofa ki tulafono mo fakatakitakiga a Ieova. (Sala. 119:97, 113, 163-165) Kafai e a‵lofa tatou ki a Ieova, ka ‵teke ne tatou so se tuu telā e fakafanoanoa atu ki a ia. Ka se talia ne tatou so se mea ke fakamasei ei a te ‵tou a‵lofa ki a Ieova. w21.05 6 ¶15-16
Tausi tou mafaufau ke ‵lei i mea katoa, kufaki i mea faiga‵ta, fai te galuega a te tino talai.—2 Timo. 4:5.
E mafai pefea o fakagalue aka ne tatou a pati fakatonutonu a te apositolo ko Paulo? E ‵tau o fakatumau te malosi o ‵tou fakatuanaki mai te sukesuke, ‵talo kae fakalave‵lave faeloa i te galuega telā ne tuku mai ne Ieova ke fai ne tatou. (2 Timo. 4:4) Kafai e fakagalue aka ne tatou te fakatuanaki, ka sē ma‵taku tatou māfai e lagona ne tatou a lipoti sē ‵tonu. (Isa. 28:16) Ka fesoasoani mai te ‵tou a‵lofa ki a Ieova, tena Muna, mo ‵tou taina ke sē ‵siga tatou ona ko latou kolā ko oti ne tiakina ne latou te munatonu. I te senitenali muamua, e tokouke a tino ne ‵siga, kae ‵teke ki a Iesu. Kae e tokouke foki ne talia ne latou a ia. E aofia i a latou konei, se sui e tokotasi o te Sanetulini Iutaia mo “faitaulaga e tokouke.” (Galu. 6:7; Mata. 27:57-60; Male. 15:43) E penā foki i aso nei, e lau i miliona o tino ne seki ‵siga. Kaia? Me e iloa kae a‵lofa latou ki muna‵tonu e maua i te Tusi Tapu. E fai mai te Muna a te Atua: “A te lasi o te filemu e maua ne latou kolā e fia‵fia ki tau tulafono; e seai se mea e fai ei latou ke ‵siga.”—Sala. 119:165. w21.05 13 ¶20-21
Toku ‵mana e katoatoa ‵lei i taimi e vāivāi ei koe.—2 Koli. 12:9.
Ne iloa ne Paulo me ne mafai ne ia o fai a mea katoa i te taviniga a Ieova ona ko te malosi ne tuku mai ne te Atua kae e se ko tena malosi. E auala i Tena agaga tapu, ne tuku atu ne Ieova te malosi ki a Paulo ke fakataunu katoatoa tena galuega talai—faitalia a fakasauaga, ‵pei ki te falepuipui, mo nisi fakalavelave faiga‵ta ne fepaki mo ia. A Timoteo te taugasoa talavou o Paulo, ne ‵tau foki o fakalagolago ki te ‵mana o te Atua ke fai tena galuega talai. Ne olo tasi foki a Timoteo mo Paulo i ana malaga ‵loa fakamisionale. E se gata i ei, ne uga foki ne Paulo a ia ke asi kae fakamalosi atu a fakapotopotoga. (1 Koli. 4:17) Kāti ne mafaufau a Timoteo i a ia ko tō foliki kae e se lasi tena atamai. Tenā te pogai ne fakamalosi atu a Paulo ki a ia: “Ke mo a eiloa ma talia se tino ke manatu fatauva ki tou tulaga talavou.” (1 Timo. 4:12) E se gata i ei, i te taimi tenei, ne maua ne Timoteo se mea makaikai i tena foitino—“se masaki e masaki ‵soko ei a ia.” (1 Timo. 5:23) Kae ne iloa ne Timoteo me ka tuku atu ne Ieova tena agaga tapu ke maua ne ia te malosi o talai atu te tala ‵lei kae tavini atu ki ana taina.—2 Timo. 1:7. w21.05 21 ¶6-7
Tausi faka‵lei au mamoe.—Faata. 27:23.
A te akoakoga fakavae i te Iakopo 1:19 e aoga eiloa ki a latou kolā e tuku atu a polopolokiga. Ne tusi mai a Iakopo: “E ‵tau mo tino katoa o vave o fakalogo‵logo, kae fakatuai o fai‵pati, ke se ita vave.” E mafai o fakaiku aka ne se toeaina me e iloa ne ia a fakamatalaga ‵tonu katoa, kae e mata, e tonu eiloa? E fakamasaua mai te Faataoto 18:13: “Kafai se tino e tali atu ki se mea kae koi tuai o fakalogologo ki fakamatalaga ‵tonu e uiga ki ei, se mea valea tenā kae ka mavale a ia i ei.” E ‵lei atu ke maua ne koe a fakamatalaga ‵tonu mai te tino tenā. Ko tena uiga e aofia i ei a te fakalogologo atu muamua a koi tuai o faipati. E mafai o fesili ifo se toeaina, penei: “Ne a mea ne ‵tupu fakamuli nei ki a koe?” “E mafai pefea o fesoasoani atu au?” Kafai e fakaaoga ne toeaina te taimi ke ‵sala ki fakamatalaga ‵tonu, kāti ka mafai eiloa o fesoasoani kae fakamalosi atu latou ki olotou taina mo tuagane. A te tukuatuga o polopolokiga i se auala magoi, e aofia i ei a mea e uke atu i lō te faitau atu fua o nai tusi fai‵tau io me ko te tuku atu o se manatu fesoasoani e tasi io me lua. E ‵tau o lagona ne ‵tou taina mo ‵tou tuagane me e atafai tatou ki a latou, e malamalama i a latou, kae e fia fesoasoani atu foki ki a latou. w22.02 17 ¶14-15