Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Buka Bibilia numera 19—Salamo

Buka Bibilia numera 19—Salamo

Buka Bibilia numera 19—Salamo

Feia papai: Davida e te tahi atu â

Otiraa te papai: area 460 H.T.T.

1. Eaha mau na te buka Salamo, e eaha te mea e vai ra i roto?

 O TE buka Salamo te buka himene faauruahia a te feia haamori mau a Iehova i te tau tahito ra, e haaputuraa himene moˈa 150, aore ra salamo, papaihia ma te upaupa e faanahohia no te haamoriraa a te taata i te Atua ra o Iehova i roto i to ˈna hiero i Ierusalema. E mau himene arueraa teie mau salamo ia Iehova, eiaha noa râ te reira, e mau pure aniraa i te aroha hamani maitai e te tauturu atoa, e e mau faaiteraa i te tiaturi. Mea rahi roa te mau haamauruururaa i roto e te oaoa e te mau piiraa o te oaoa rahi, oia mau, e te faito ore. E mau haapotoraa te tahi i te tuatapaparaa, e feruri-hohonu-raa i te maitai rahi o Iehova e ta ˈna mau ohipa taa ê. Ua î te mau parau tohu i roto, e ua tupu te rahiraa ma te faahiahia. E rave rahi haapiiraa faufaa o te tauturu mau, i papaihia e te mau parau faahiahia e te mau faahohoˈaraa o te haaputapû hohonu i te taata taio. E maa varua maitatai roa te mau salamo, i faaineinehia ma te unauna e i tuuhia mai i mua ia tatou e ia anaanatae tatou.

2. (a) Eaha te mau upoo parau i horoahia no te buka Salamo, e eaha to ratou auraa? (b) Eaha te hoê salamo?

2 Eaha te auraa o te upoo parau o te buka, e na vai i papai i te mau Salamo? I roto i te Bibilia Hebera, o Seʹpher Tehil·limʹ te iˈoa o te buka oia hoi “Buka o te mau arueraa,” aore ra Tehil·limʹ noa oia hoi “Mau arueraa.” E parau otini ïa no Tehil·lahʹ, oia hoi “Te hoê arueraa” aore ra “Himene arueraa,” e itehia i roto i te nota omuaraa o te Salamo 145. Mea tano roa ˈˈe te iˈoa “Te mau arueraa,” inaha te arue taa ê ra te buka ia Iehova. No roto mai te upoo parau “Salamo” i te Septante Heleni, i faaohipa i te parau ra Psal·moiʹ, o te au i te mau himene e himenehia ma te upaupa. E ite-atoa-hia taua parau ra i roto e rave rahi mau vahi o te mau Papai Heleni Kerisetiano, mai te Luka 20:42 e te Ohipa 1:20. E himene moˈa te salamo aore ra e pehepehe e faaohipahia no te arue e te haamori i te Atua.

3. Eaha ta te mau nota omuaraa e faaite ra no nia i te feia papai?

3 E mau upoo parau, aore ra e mau nota omuaraa to te rahiraa o te mau salamo, e e faaite pinepine te reira i te iˈoa o te taata papai. E hitu ahuru ma toru upoo parau tei roto te iˈoa o Davida, “te fatu salamo maitai a Iseraela ra.” (Sam. 2, 23:1) Aita e feaaraa e na Davida atoa i papai i te Salamo 2, 72, e te 95. (Hiˈo i te Ohipa 4:25, Salamo 72:20, e te Hebera 4:7.) Hau atu â, e au ra e e faaroaraa te Salamo 10 e te 71 hoê no te Salamo 9 e te tahi no te 70, e nehenehe ïa e parau e na Davida i papai i te reira. Te parauhia ra e na Asapha i papai hoê ahuru ma piti salamo, te auraa ra e na te utuafare paha o Asapha, inaha te faahiti ra te tahi o taua mau salamo ra i te mau ohipa i tupu i muri mai i te tau o Asapha iho. (Sal. 79; 80; Par. 1, 16:4, 5, 7; Eze. 2:41) Hoê ahuru ma hoê salamo tei papaihia e te mau tamarii a Kora. (Par. 1, 6:31-38) E au ra e e faaroaraa te Salamo 43 no te Salamo 42, e nehenehe ïa e parau atoa e na te mau tamarii a Kora i papai i te reira. Hau atu i “te tamarii a Kora,” te vai atoa ra te iˈoa o Hemana i roto i te upoo parau o te Salamo 88, e te faahiti ra te Salamo 89 e o Etana te taata papai. Te parauhia ra e na Mose i papai i te Salamo 90, e peneiaˈe atoa i te Salamo 91. Na Solomona i papai i te Salamo 127. Hau atu ïa i te piti tuhaa i nia i te toru o te mau salamo, na te feia papai e rave rau i papai.

4. Eaha te tau e puohuhia ra e te buka?

4 O te Salamo te buka rahi roa ˈˈe o te Bibilia. Mai tei haapapuhia e te Salamo 90, te 126, e te 137, te faahiti ra oia i te hoê tau roa, mai te anotau mai i papai ai Mose (1513-1473 H.T.T.) e tae roa i muri aˈe i te hoˈiraa mai na Babulonia mai e peneiaˈe i te tau o Ezera (537-area 460 H.T.T.). E au ra ïa e fatata hoê tausani matahiti te papairaahia te Salamo. Mea roa ˈtu â te tau e puohuhia ra, inaha e haamata te reira i te tau o te poieteraa e e haapoto i te tuatapaparaa o te mau auraa o Iehova e ta ˈna mau tavini e tae roa i te tau a papaihia ˈi te salamo hopea.

5. (a) Nafea te buka Salamo e faaite ai i te faanahonahoraa? (b) Eaha ˈtu â te haamaramaramaraa e horoahia ra e te mau nota omuaraa? (c) No te aha e ere i te mea faufaa ia taio roa i te parau ra “Seʹlah” i roto i te mau Salamo?

5 Te faaite ra te buka Salamo i te faanahonahoraa. Te faahiti ra Davida iho i “te haerea o tau Atua, o tau arii i te vahi moˈa ra! Ua na mua te mau himene, muri iho te feia i faaoto i te mau [upaupa niuniu] i rotopu i te mau paretenia i te faaotoraa i te tophe ra. E haamaitai i te Atua [ia Iehova] i roto i te amuiraa.” (Sal. 68:24-26; MN) E faataa te reira no te aha te parau ra “Na te taata faatere, MN” e parau-pinepine-hia ˈi i roto i te mau nota omuaraa, e e rahi ai te mau parau e au i te pehepehe e te himene. Te faataa ra te tahi mau nota omuaraa nafea e faaohipa ˈi i te hoê salamo aore ra te horoa ra i te mau haapiiraa no nia i te upaupa. (Hiˈo i te mau upoo parau o te Salamo 6, 30, 38, 60, 88, 102, e 120.) No na salamo 13 a Davida, mai te Salamo 18 e te 51, ua haapoto-noa-hia te mau ohipa i turai ia papai i te reira. E toru ahuru ma maha salamo aita to ratou e nota omuaraa. Te manaˈohia ra e te parau ra “Seʹlah,” e itehia e 71 taime i roto roa i te papai, e parau ïa no te upaupa aore ra no te pehepehe, aita râ e taahia ra to ˈna auraa mau. Te manaˈo nei vetahi e te faaite ra oia i te tahi taime faaearaa no te feruriruri ma te maniania ore i roto i te himene aore ra i roto i te himene e te taˈi upaupa atoa. No reira, e ere i te mea faufaa ia taio roa ˈtu.

6. (a) Ua vahihia te buka Salamo na roto i teihea mau buka taa ê? (b) Na vai i faanaho i te buka Salamo ia au i to ˈna huru hopea?

6 I te tau tahito ra iho â i vahihia ˈi te buka Salamo na roto e pae buka taa ê: (1) Salamo 1-41; (2) Salamo 42-72; (3) Salamo 73-89; (4) Salamo 90-106; (5) Salamo 107-150. E au ra e na Davida i haaputu i te pueraa matamua o taua mau himene ra. Mea papu e o Ezera, te tahuˈa e te “papai parau ite i te ture a Mose,” tei faaohipahia e Iehova no te faanaho i te buka Salamo ia au i to ˈna huru hopea.—Eze. 7:6.

7. Eaha ˈtu â te mau huru o te mau Salamo e tia ia tapaohia?

7 I te mea e ua haaputu-mǎrû-hia te pueraa himene, no reira paha i tataipiti ai te tahi mau salamo i te tahi mau vahi, mai te Salamo 14 e te 53; 40:13-17 e te 70; 57:7-11 e te 108:1-5. E faaoti na tuhaa taitahi e pae na roto i te hoê arueraa aore ra te hoê faahanahanaraa ia Iehova—tei roto i na pure matamua e maha te pahonoraa a te nunaa, e te pure hopea, o te Salamo 150 taatoa ïa.—Sal. 41:13, nota i raro i te api.

8. A faataa e a faahohoˈa i te huru papairaa acrostiche.

8 Ua faaohipahia te hoê huru papairaa taa ê roa i roto e iva salamo; e parauhia te reira acrostiche no te huru anairaa o te mau leta. (Salamo 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, e 145) I roto i teie huru anairaa, e haamata te irava matamua aore ra te mau irava matamua o te haaputuraa irava matamua na roto i te leta Hebera matamua, ʼaʹleph (א), te (mau) irava i muri iho na roto i te piti o te leta, behth (ב), e na reira noa ˈtu ai e te mau leta Hebera atoa aore ra fatata roa. Ua tauturu paha te reira ia haamanaˈo—a feruri na i te feia himene o te hiero tei titauhia ia tamau aau i te mau himene roa roa mai te Salamo 119! Te mea faahiahia, te itehia ra te hoê acrostiche o te iˈoa o Iehova i roto i te Salamo 96:11. E maha parau to roto i te afaraa matamua o teie irava na roto i te reo Hebera, e te mau leta matamua o taua mau parau ra, ia taiohia mai te pae atau e tae atu i te pae aui, o Na leta Hebera e maha ïa, YHWH (יהוה).

9. (a) Eaha te tumu e paraparau tia ˈtu ai te mau salamo e rave rahi i te feruriraa e te mafatu? (b) Na te aha ˈtu â e faariro i te mau salamo ei mea puai e ei mea nehenehe?

9 Ua papaihia teie mau pehepehe moˈa e au ia himenehia, na roto i te pehepehe Hebera e ere hoê â tiaraa i te pae hopea e mea nehenehe roa te huru papairaa e mea maumau ore te mau manaˈo. E paraparau tia ˈtu te reira i te feruriraa e i te mafatu e e vauvau i te mau faahohoˈaraa oraora. Maoti te mau mea i farereihia e Davida i roto i to ˈna oraraa o tei riro ei huru tupuraa o te mau salamo e rave rahi, i faataahia ˈi te tumu parau e te mau manaˈo horuhoru puai ma te hohonu mau. Mea iti te mau taata i ora i te hoê oraraa mai teie i te faahiahia—ei tamarii tiai mamoe, ei taata i aro oia anaˈe ia Golia, ei taata faataˈi upaupa i te aorai, ei taata e aˈuaˈuhia ra i roto i te mau hoa haapao maitai e i roto i te feia haavare, ei arii e ei taata haru fenua, ei metua tane î i te here i hepohepo no te mau amahamaharaa o to ˈna utuafare, ei taata i roohia i te mauiui e piti taime no te raveraa i te hara ino roa e i anaanatae noa râ i te haamori ia Iehova e te au i Ta ˈna Ture. Maoti teie mau huru tupuraa, e ere ïa i te mea maere ia vauvau te buka Salamo i te mau manaˈo hohonu atoa o te taata! E haapuai e e faaunauna ˈtu â te mau faaturuaraa e te mau taa-ê-raa e au i te pehepehe Hebera i te mau salamo.—Sal. 1:6; 22:20; 42:1; 121:3, 4.

10. Na te aha e haapapu e e parau mau te mau Salamo?

10 Te haapapu maitai ra te mea e e au maite teie mau himene tahito roa no te arueraa ia Iehova i te toea o te mau Papai e e parau mau anaˈe te reira. E rave rahi taime to te feia papai i te mau Papai Heleni Kerisetiano faahitiraa i te buka Salamo. (Sal. 5:9 [Roma 3:13]; Sal. 10:7 [Roma 3:14]; Sal. 24:1 [Kor. 1, 10:26]; Sal. 50:14 [Mat. 5:33]; Sal. 78:24 [Ioa. 6:31]; Sal. 102:25-27 [Heb. 1:10-12]; Sal. 112:9 [Kor. 2, 9:9]) Ua parau Davida iho i roto i ta ˈna himene hopea e: “Te parau nei te Varua o Iehova ia ˈu, e tei tau vaha nei ta ˈna parau.” Na taua varua ra i ohipa i nia ia ˈna mai te mahana mai i faatahinuhia ˈi oia e Samuela. (Sam. 2, 23:2; Sam. 1, 16:13) Hau atu â, ua faahiti te mau aposetolo i te mau Salamo. Ua faahiti o Petero i ‘te parau ta te varua moˈa i parau mai i te vaha o Davida,’ e i roto i te tahi mau faahitiraa i te mau Salamo, ua vauvau te taata i papai i to Hebera i te reira, mai te mau parau a te Atua aore ra na roto i teie mau parau ‘mai ta te varua moˈa i parau maira.’—Ohi. 1:16; 4:25; Heb. 1:5-14; 3:7; 5:5, 6.

11. Eaha te mau parau a Iesu e haapapu ra e e parau mau te mau Salamo?

11 No ǒ mai te haapapuraa puai roa ˈˈe e e parau mau te mau Salamo ia Iesu ra, te Fatu i faatia-faahou-hia, o te parau i ta ˈna mau pǐpǐ e: “Oia teie ta ˈu i parau atu ia outou . . . e ia hope te mau parau atoa no ˈu i papaihia i roto i te ture a Mose, e te mau peropheta, e te salamo i te faatupuhia e tia ˈi.” Te amui ra ïa o Iesu i te mau Papai Hebera taatoa mai tei ravehia e te ati Iuda e mai tei matauhia e ratou. Ia parau oia te salamo, te manaˈo ra ïa oia i te taatoaraa o te toru o te tuhaa o te mau Papai, oia hoi te mau Hagiographe (aore ra Papai Moˈa), o te mau Salamo te buka matamua. Te haapapuhia ra te reira i to ˈna parauraa tau hora na mua ˈˈe i na pǐpǐ e piti e haere ra i Emausa, “ua faaite maira oia ia raua i te auraa i te mau parau no ˈna iho i roto i te mau parau atoa i papaihia ra.”—Luka 24:27, 44.

TUMU PARAU O TE SALAMO

12. Nafea te mau Salamo e haamatara oioi ai i te tumu parau o te oaoa, e te tumu parau atoa o te Basileia?

12 Buka Hoê (Salamo 1-41). Na Davida i papai i teie pueraa salamo taa ê atu i te mau Salamo 1, 2, 10, e 33. I te omuaraa iho â, e haamatara te Salamo 1 i te tumu parau rahi, ia parauhia e e ao to te taata e hinaaro ra i te ture a Iehova, e feruri hohonu i te reira i te ao e te po e e haapao atu ai, ma te taa ê atu i te feia rave hara paieti ore. O te reira te parau matamua no nia i te oaoa e itehia i roto i te mau Salamo. E haamata te Salamo 2 na roto i te hoê tumu parau patoitoi e e parau oia e ua tahoê te mau arii e te mau hui raatira atoa o te fenua “e mârô ia Iehova, e ta ˈna i faatahinu ra.” E faaooo Iehova ia ratou e e parau atu ma te riri rahi e: “Ua faatahinu vau i tau arii i nia i tau mouˈa moˈa ra, ia Ziona.” Na ˈna e haaparari e e faahuˈahuˈa i te mau patoiraa atoa. Outou te mau arii e te mau raatira, “e haamori ia Iehova ma te mǎtaˈu” e a farii i Ta ˈna Tamaiti, a pohe outou! (Mau ir. 2, 6, 11) No reira, te haamatara oioi ra te mau Salamo i te tumu parau o te Bibilia oia hoi te Basileia.

13. Eaha ˈtu â ta te tuhaa matamua o te mau Salamo e haamatara ra?

13 I roto i teie haaputuraa salamo matamua, mea rahi te mau pure aniraa e haamauruururaa atoa. E faaite te Salamo 8 i te taa-ê-roa-raa o te faahiahia o Iehova e o te haihai o te taata, e e hohora te Salamo 14 i te maamaa o te taata e ore e hinaaro e auraro i te mana o te Atua. E faaite te Salamo 19 nafea te poieteraa faahiahia a te Atua ra o Iehova e faahanahana ˈi ia ˈna, e e faateitei te mau irava 7-14 i te mau haamaitairaa e roaa mai ia haapaohia te ture maitai roa a te Atua, o te vauvau-maitai-hia i muri aˈe i roto i te Salamo 119. Mea fariihia te Salamo 23 na te ao atoa nei ei hoê o te mau papai faahiahia roa, te mea faahiahia roa ˈtu â râ, o to ˈna ïa faaiteraa ma te ohie e te unauna, i te tiaturiraa taiva ore ia Iehova. Auê hoi e, ia nehenehe tatou paatoa e ‘parahi i roto i te fare o Iehova, te Tiai mamoe Rahi, e maoro noa ˈtu te pue mahana’! (23:1, 6) E horoa te Salamo 37 i te aˈoraa maitai na te nunaa e mǎtaˈu ra i te Atua e o te ora ra i roto i te feia iino, e e faaite te Salamo 40 i te oaoa ia rave i te hinaaro o te Atua, mai ta Davida atoa i rave.

14. Eaha tei parauhia no nia i te faaoraraa i roto i te tuhaa piti o te mau Salamo, e eaha te mau pure a Davida e vai ra i reira?

14 Buka Piti (Salamo 42-72). E haamata teie buka na roto e vau salamo a te mau tamarii a Kora. Na te mau tamarii a Kora i papai i te mau Salamo 42 e 43, i te mea e hoê noa pehepehe te reira e e toru râ haaputuraa irava i taaihia e te hoê irava e hoˈi tamau mai. (42:5, 11; 43:5) E haamatara te Salamo 49 e eita te faaora e roaa i te taata iho, e e faaite oia e tei te Atua ra te mana no te faaora i te taata “i te puai o te hade.” (Ir. 15) E pure te Salamo 51 na Davida, i faaotihia i muri aˈe i te hara ino ta ˈna i rave e o Bate-seba, te vahine a Uria te ati Heta, e o te faaite i to ˈna tatarahapa haavare ore. (Sam. 2, 11:1–12:24) E hope teie tuhaa na roto i te hoê salamo “na Solomona,” te hoê pure ia faatere oia ma te hau e ia haamaitaihia oia e Iehova.—Sal. 72.

15. Eaha ta te tuhaa toru e parau ra no nia i te aamu o Iseraela, te mau haavaraa a Iehova, e te faufaa o to ˈna Basileia?

15 Buka Toru (Salamo 73-89). E piti aˈe o taua mau salamo ra, te mau Salamo 74 e te 79, tei papaihia i muri aˈe i te haamouraa o Ierusalema i te matahiti 607 H.T.T. E mau otoraa ïa no taua ati rahi ra e e mau taparuraa ia Iehova e tauturu i to ˈna nunaa ‘no te hanahana o to ˈna ra iˈoa.’ (79:9) E faatia te Salamo 78 i te aamu o Iseraela mai te tau o Mose e tae roa i te taime a “faaamu” ai Davida “ia ratou ma ta aau haavare ore” (ir. 72), e te faaite ra te Salamo 80 e o Iehova te “Tiai [mau] ia Iseraela.” (Ir. 1) Ua riro te mau Salamo 82 e 83 ei mau piiraa puai ia Iehova e faatupu i ta ˈna mau haavaraa i nia i to ˈna mau enemi e te mau enemi o to ˈna nunaa. E ere roa ˈtu no te faaiteraa i te manaˈo tahoo, maoti râ no te turai i te taata “ia imi ratou i to oe ra iˈoa, e Iehova . . . , [e] ia ite te taata atoa e, o Iehova to oe iˈoa, e o oe anaˈe tei Teitei i te fenua atoa nei.” (83:16, 18) I te hopea o teie tuhaa, te vai ra te Salamo 89, o te haamatara i “te aroha o Iehova,” mai tei ite-maitai-hia i roto i te faufaa ta ˈna i faaau e o Davida. E haamau te reira i te hoê taata aiˈa i nia i te terono o Davida, o te faatere i mua ia Iehova e a muri noa ˈtu!—Mau ir. 1, 34-37.

16. Nafea te tuhaa maha e faateitei ai i te faatereraa arii a Iehova e to ˈna haapao-maitai-raa i ta ˈna faufaa?

16 Buka Maha (Salamo 90-106). Mai te Buka Toru, 17 salamo to roto i teie. E haamata oia na roto i te pure a Mose o te faaite i te taa-ê-raa rahi e vai ra i roto i te ora mure ore o te Atua e te oraraa poto o te taata e pohe haere noa. E faateitei te Salamo 92 i te mau huru maitatai roa o Iehova. I muri aˈe, te vai ra te hoê haaputuraa rahi, te mau Salamo 93-100, o te haamata na roto i te piiraa putapû ra, “Tei ia Iehova te hau!” No reira, te anihia ra i “te mau fenua atoa nei” “e himene ia Iehova, e haamaitai i to ˈna iˈoa . . . , e rahi hoi Iehova, e ia rahi te haamaitai ia ˈna.” “Te rahi nei Iehova i Ziona.” (93:1; 96:1, 2, 4; 99:2) E haamauruuru te mau Salamo 105 e 106 ia Iehova no te mau ohipa faahiahia ta ˈna i rave no to ˈna nunaa e no to ˈna haapao-maitai-raa i ta ˈna faufaa e o Aberahama na roto i te horoaraa i te fenua na to ˈna huaai, noa ˈtu ehia rahiraa taime to ratou amuamuraa e hararaa.

17. Eaha te faufaa taa ê o te Salamo 104, e eaha te tumu parau e faahiti-pinepine-hia mai i ǒ nei e haere atu ai?

17 E faufaa taa ê to te Salamo 104. E faateitei oia ia Iehova no te hanahana e te mana ta ˈna i vehî ia ˈna iho, e e faataa oia i to ˈna paari mai tei itehia ra i roto i ta ˈna mau ohipa e ta ˈna mau poieteraa i nia i te fenua. E haamatarahia ˈtu ai te tumu parau o te buka Salamo taatoa ma te puai rahi na roto i teie mau parau a tahi ra e itehia ˈi: “A arue ia Ia, e te taata!” (Ir. 35, MN) E itehia teie piiraa i te feia haamori mau e arue ia Iehova no to ˈna ra iˈoa, i roto i te reo Hebera, na roto noa hoê parau ha·lelu–Yahʹ aore ra “Hallelujah,” o te huru papairaa hopea te matauhia e te taata na te fenua atoa nei i teie mahana. Mai teie irava e haere atu ai, e farereihia taua piiraa ra e 24 taime, e haamata e e faaoti te tahi mau salamo na roto i te reira.

18. (a) Eaha te tuhaa e hoˈi tamau mai e haamatarahia ra i roto i te Salamo 107? (b) Eaha te mau salamo e parauhia ra e Hallel?

18 Buka Pae (Salamo 107-150). I roto i te Salamo 107, e faataahia te mau faaoraraa a Iehova, apeehia e teie tuhaa navenave e hoˈi tamau mai: “Ia haamaitai hoi ratou ia Iehova i to ˈna ra aroha, e te ohipa ravea taa ê na ˈna i te tamarii a te taata nei.” (Mau ir. 8, 15, 21, 31) O te mau Salamo 113 e tae atu i te 118 te parauhia ra mau Salamo Hallel. Ia au i te Mishna, e himenehia te reira e te ati Iuda i te Oroa Pasa e i te mau oroa Penetekose, Patiaraa Tiahapa, e Avariraa.

19. Eaha te taa-ê-raa o te Salamo 117 e te 119, e eaha te tahi mau huru o te Salamo hopea?

19 Mea puai te Salamo 117 na roto i to ˈna ohieraa, o te salamo poto roa ˈˈe teie o te mau salamo e o te mau pene atoa o te Bibilia. O te Salamo 119 te salamo roa roa ˈˈe o te mau salamo atoa e o te mau pene atoa o te Bibilia, e te hoê taatoaraa 176 irava na roto e 22 haaputuraa irava acrostiche taivau irava. Taa ê atu i na irava e piti (te 90 e te 122), e faahiti teie mau irava atoa i te parau aore ra i te ture a te Atua ra o Iehova, a parau pinepine ai e rave rahi aore ra i te mau parau atoa (ture, haamanaˈoraa, mau parau faaue, faaueraa, mau faaotiraa haavaraa) o te Salamo 19:7-14 (MN), i roto i te haaputuraa irava taitahi. E faahitihia te parau a te Atua hau atu i te 170 taime i roto i te hoê aore ra i te tahi o na parau e 7 i muri nei: (mau) faaueraa, (mau) faaotiraa haavaraa, ture, mau parau faaue, mau faatureraa, (mau) haamanaˈoraa, e (mau) parau.

20, 21. (a) Eaha te mau Sire a te Moluta? (b) Nafea te reira e haamatara ˈi e ua taa ia Davida te faufaaraa ia tahoê te nunaa o te Atua i roto i te haamoriraa?

20 I muri aˈe, e ite tatou i te tahi atu haaputuraa salamo, na himene 15 o te mau Sire a te Moluta [aore ra Himene o te paiumaraa], te mau Salamo 120-134. E rau te huru te huriraahia taua parau ra no te mea aita i taa-maitai-hia to ˈna auraa. Te parau ra vetahi e te faahiti ra oia i te mau manaˈo teitei o te mau Salamo, noa ˈtu e aita e tumu papu no te faateitei i te reira i nia ˈˈe i te tahi atu mau salamo faauruahia. E rave rahi feia tatara parau e manaˈo ra e ua horoahia teie upoo parau no te mea e himenehia teie mau himene e te feia haamori e tere atu, aore ra e “paiuma ˈtu,” i Ierusalema no te mau oroa matahiti, e parauhia te tere i te oire pu e paiumaraa inaha tei nia te oire i te mau mouˈa o Iuda. (Hiˈo i te Ezera 7:9.) Ua taa maite ia Davida iho â râ te faufaaraa ia tahoê te nunaa o te Atua i roto i te haamoriraa. Ua oaoa oia i to ˈna faarooraa i te titauraa: “[E haere] tatou i nia i te fare o Iehova”; e ua paiuma te mau opu, “e haamaitai i te iˈoa o Iehova.” No reira oia i imi ai i te hau, te ino ore, e te ruperupe o Ierusalema ma te haavare ore, a pure ai e: “No te fare o to tatou Atua ra o Iehova e tamau ai au i te imi i te maitai no oe ra.”—Sal. 122:1, 4, 9; MN.

21 E faaite te Salamo 132 i te tǎpǔ a Davida eiaha e faaea i te imi i te hoê vahi faaearaa au no Iehova, o te faahohoˈahia e te afata o te faufaa. I muri aˈe a tuuhia ˈi te Afata i Ziona, te faataahia ra te parau a Iehova na roto i te hoê pehepehe nehenehe roa e ua maiti oia ia Ziona, “tau faaearaa e a muri noa ˈtu; ei ǒ nei au parahi ai, o to ˈu ïa hinaaro.” Ua faˈi oia i teie pu o te haamoriraa, “i reira Iehova i te faaueraa i te maitai.” “Ia haamaitai mai Iehova ia oe mai ǒ mai i Ziona ra.”132:1-6, 13, 14; 133:3; 134:3; hiˈo atoa i te Salamo 48.

22. (a) Nafea te faaiteraahia e e au roa Iehova ia faahanahanahia? (b) Nafea te tumu parau hanahana o te buka e tae ai i to ˈna faito faahiahia roa ˈˈe i roto i te salamo hopea?

22 E faateitei te Salamo 135 ia Iehova mai te Atua e tia ia aruehia, o te rave i te mau mea atoa ta ˈna e hinaaro, e ere ïa mai te mau idolo faufaa ore, e riro hoi tei hamani ia ratou mai ia ratou atoa ra. Ua papaihia te Salamo 136 no te himene-faahou-raa, e hope te irava taitahi mai teie: “E tia hoi to ˈna aroha i te vai-maite-raa.” Ua faaohipahia teie mau himene-faahou-raa i roto e rave rahi mau huru tupuraa. (Par. 1, 16:41; Par. 2, 5:13; 7:6; 20:21; Eze. 3:11) E faatia te Salamo 137 e te mihi ra te ati Iuda ia Ziona a faatîtîhia ˈi ratou i Babulonia e e haapapu atoa te reira e aita i moe ia ratou te mau himene aore ra salamo a Ziona, noa ˈtu e ua atea ratou i to ratou fenua. E faateitei te Salamo 145 i te maitai e te mana arii o Iehova, a faaite ai e na ˈna e “tiai nei . . . i te feia i hinaaro ia ˈna; area te feia paieti ore ra, e haamouhia ïa e ana.” (Ir. 20) I muri iho, ei manaˈo hopea o te faaitoito, e haamatara faahou te mau Salamo 146-150 i te tumu parau hanahana o te buka, e haamata e e hope hoi te salamo taitahi na roto i te mau parau ra, “A arue ia Ia, e te taata.” E raea i teie himene arueraa i to ˈna faito faahiahia roa ˈˈe i roto i te Salamo 150, i reira te mau mea atoa i poietehia e titauhia ˈi ia arue ia Iehova 13 taime i roto i na irava e ono.

FAUFAARAA

23. (a) Eaha te poroi oraora e vai ra i roto i te mau Salamo? (b) Nafea te iˈoa e te mana arii o Iehova e faateiteihia ˈi?

23 No to ratou nehenehe e to ratou huru papairaa maitai roa i tuuhia ˈi te mau salamo o te Bibilia i roto i te mau buka faahiahia roa ˈˈe noa ˈtu eaha te reo. E hau atu â râ te reira i te buka faahiahia noa. E poroi oraora te reira no ǒ mai i te Arii Rahi roa ˈˈe o te ao taatoa, o te Atua ra o Iehova iho. E horoa te reira i te ite hohonu no nia i te mau haapiiraa tumu o te Bibilia, a parau na mua ˈi no nia iho â râ ia Iehova, to ˈna Fatu. Te faaite-maitai-hia ra oia mai Tei poiete i te ao taatoa e i te mau mea atoa e vai ra. (8:3-9; 90:1, 2; 100:3; 104:1-5, 24; 139:14) Oia mau, te faahanahanahia ra te iˈoa ra Iehova i roto i te buka Salamo, i reira oia e itehia ˈi fatata e 700 taime. Hau atu â, e itehia te haapotoraa “Ia” e 43 taime, i te faito au, ua faahitihia ïa te iˈoa o te Atua fatata e 5 taime i roto i te Salamo taitahi. Hau atu â, ua faahitihia o Iehova e 350 taime na roto i te parau ra ʼElo·himʹ, aore ra te Atua. Te faaitehia ra te mana arii teitei roa o Iehova ia faahitihia oia mai te “Fatu e Arii, MN” i roto i te tahi mau salamo.—68:20; 69:6; 71:5; 73:28; 140:7; 141:8.

24. Eaha tei parauhia i roto i te mau Salamo no nia i te taata, e eaha te aˈoraa papu e horoahia ra?

24 Taa ê atu i te Atua mure ore, ua fanauhia te taata i roto i te hara e e hinaaro oia i te hoê faaora, e e pohe e e hoˈi oia i te “repo” ra, e haere oia i raro i Hade, te apoo e au i te huitaata. (6:4, 5; 49:7-20; 51:5, 7; 89:48; 90:1-5; 115:17; 146:4) E haamatara te buka Salamo i te faufaaraa e haapao i te ture a te Atua e e tiaturi ia Iehova. (1:1, 2; 62:8; 65:5; 77:12; 115:11; 118:8; 119:97, 105, 165) E faaara oia no nia i te teoteo e te mau “hara [hunahia]” (19:12-14; MN; 131:1) e e faaitoito oia i te mau auhoaraa maitatai. (15:1-5; 26:5; 101:5) E faaite oia e e haapopou Iehova i te haerea tia. (34:13-15; 97:10) E pǔpǔ mai oia i te tiaturiraa faahiahia ma te parau e “no ǒ mai te ora ia Iehova ra” e no te feia e mǎtaˈu ra ia ˈna, “e faaora” oia “ia ratou i te pohe.” (3:8; 33:19) E aratai te reira ia tatou i nia i te huru parau tohu o te mau Salamo.

25. (a) Ua î te buka Salamo i te aha? (b) Nafea to Petero faaohiparaa i te mau Salamo no te faaite o vai te Davida Rahi?

25 Ua î te buka Salamo i te mau parau tohu no nia ia Iesu Mesia, te “tamaiti a Davida,” e te ohipa ta ˈna e rave ei Arii Faatavaihia a Iehova. * (Mat. 1:1) A haamata mai ai te amuiraa Kerisetiano i te mahana Penetekose 33 T.T., ua haamata ihora te varua moˈa i te haamaramarama i te mau aposetolo no nia i te tupuraa o taua mau parau tohu ra. I taua iho mahana ra, ua faahiti pinepine o Petero i te mau Salamo i to ˈna vauvauraa i te tumu parau o ta ˈna oreroraa parau tuiroo. E au te reira i te hoê taata: “O Iesu o Nazareta.” Fatata te taatoaraa o te tuhaa hopea o ta ˈna parau tei niuhia i nia i te mau Salamo e te haapapu ra e te Mesia ra o Iesu te Davida Rahi e eita Iehova e vaiiho i te nephe o Iesu i roto i te Hade, e faatia mai râ oia ia ˈna mai te pohe mai. Aita, “aita . . . Davida i tae i nia i te raˈi,” mai ta ˈna râ i parau i roto i te Salamo 110:1, ua tae to ˈna Fatu. O vai te Fatu o Davida? Ua tae te oreroraa parau a Petero i to ˈna taime faahiahia roa ˈˈe e ua pahono oia ma te puai e: “O Iesu mau nei â ta outou i [rî i nia i te pou]”!—Ohi. 2:14-36; MN; Sal. 16:8-11; 132:11.

26. Nafea te oreroraa parau a Petero i riro ai ei mea faufaa?

26 Mea faufaa anei te oreroraa parau a Petero, tei niuhia i nia i te mau Salamo? Na te faahopearaa e pahono mai, inaha fatata e 3000 taata tei bapetizohia e tei amuihia mai i te amuiraa Kerisetiano i taua iho mahana ra.—Ohi. 2:41.

27. Nafea ‘te varua moˈa’ i tatara ˈi i te Salamo 2?

27 Maa taime noa i muri aˈe, i te hoê putuputuraa taa ê, ua tiaoro te mau pǐpǐ ia Iehova e ua faahiti ratou i te Salamo 2:1, 2. Ua parau ratou e ua tupu te reira na roto i te patoiraa amui a te mau raatira i te ‘tamaiti moˈa ia Iesu ta te Atua i [faatavai] ra.’ E te parau ra te faatiaraa e ua ‘faaîhia maira ratou atoa i te varua moˈa.’—Ohi. 4:23-31; MN.

28. (a) Maoti te mau Salamo, eaha te manaˈo ta Paulo e vauvau i roto i te mau pene 1 e tae atu i te 3 o te Hebera? (b) Nafea te Salamo 110:4 e horoa ˈi i te hoê niu no te tauaparauraa a Paulo i nia i te toroa tahuˈa o Melehizedeka?

28 E hiˈo anaˈe na, i teie nei, i te rata i papaihia i to Hebera. I roto i na pene matamua e piti, e ite tatou i te tahi mau faahitiraa no roto mai i te mau Salamo e e rahi aˈe Iesu, ei Tamaiti faaariihia a te Atua i nia i te raˈi, i te mau melahi. Te faaite ra Paulo maoti te Salamo 22:22 e te tahi atu mau irava, e te vai ra ta Iesu hoê amuiraa o te mau “taeae,” e tuhaa o te huero o Aberahama e “o tei noaa atoa te parauraa no te raˈi maira.” (Heb. 2:10-13, 16; 3:1) I muri aˈe, ma te haamata i te Hebera 6:20 e tae atu i te pene 7, te hohora maira te aposetolo i te tahi atu toroa e ravehia e Iesu ei “tahuˈa rahi e a muri noa ˈtu ia au i te parau ia Melehizedeka.” E au te reira i te parau tǎpǔ a te Atua i roto i te Salamo 110:4, ta Paulo i faahiti e rave rahi taime no te haapapu e mea faufaa aˈe te toroa tahuˈa o Iesu i to Aarona. Te faataa ra Paulo e maoti te parau tǎpǔ a Iehova, o Iesu te tahuˈa, eiaha i te fenua nei, i nia râ i te raˈi e “o te vai tahuˈa maite â e a muri noa ˈtu”—e vai noa te mau maitai o ta ˈna taviniraa autahuˈa e a muri noa ˈtu.—Heb. 7:3, 15-17, 23-28.

29. Eaha te hiˈoraa taa ê o te paieti e tia ia tatou ia pee, mai tei parauhia i roto i te mau Salamo e tei faataahia i roto i te Hebera 10:5-10?

29 Hau atu â, i roto i te Hebera 10:5-10, te parauhia maira e mea faufaa roa na Iesu te tusia ta te Atua i hinaaro e ia pûpû oia e ua opua papu oia e faatupu i taua hinaaro ra. Ua niuhia te reira i nia i te mau parau a Davida i roto i te Salamo 40:6-8. Mea faufaa roa ia feruri hohonu e ia pee tatou i teie hiˈoraa taa ê o te paieti ia fariihia mai tatou e te Atua.—Hiˈo atoa i te Salamo 116:14-19.

30. Nafea te mau Salamo i tohu maitai ai i te oraraa o Iesu, e nafea oia i huti mai ai i te tamahanahana mai roto mai i te reira?

30 Ua tohuhia te aveia o Iesu, o te faatae i te tamataraa riaria ta ˈna i faaoromai i nia i te pou haamauiuiraa, i roto i te mau Salamo ma te faataa-maitai-hia. E pûpûhia ˈtu te vinega ia inu oia, e tufa-kelero-hia to ˈna pereue, e rave-ino-hia to ˈna rima e to ˈna avae, e faaooohia oia, e e pii hua oia ma te putapû mau no to ˈna peapea i te rahi e: “E tau Atua, e tau Atua, eaha oe i faarue mai ai ia ˈu?” (Mat. 27:34, 35, 43, 46; Sal. 22:1, 7, 8, 14-18; 69:20, 21) Mai tei faataahia e te Ioane 19:23-30, i taua atoa mau hora ra, ua huti mai o Iesu i te tamahanahana rahi e te aratairaa no roto mai i te mau Salamo, ma te ite e e tia mau â ia tupu teie mau papai atoa. Ua ite Iesu e te parau atoa ra te mau Salamo no nia i to ˈna tia-faahou-raa e to ˈna faahanahanaraa. Te haamanaˈo ra paha oia i te reira i to ˈna ‘himeneraa i te mau arueraa,’ aore ra salamo, e ta ˈna mau aposetolo i te po hopea hou oia a pohe ai.—Mat. 26:30, MN.

31. Eaha ta te buka Salamo e tohu ra no nia i te Huero o te Basileia e te amuiraa a Iesu?

31 No reira, te faaite maramarama maira te mau Salamo e o te Mesia ra o Iesu te “tamaiti a Davida” e te Huero o te Basileia, o te faateiteihia i teie nei ei Arii e ei Tahuˈa i nia i Ziona i te raˈi ra. Eita e navai te vahi no te faataa maitai i te mau irava atoa o te mau Salamo i faahitihia i roto i te mau Papai Heleni Kerisetiano e i tupu i roto i teie Taata i Faatavaihia e Iehova, teie râ te tahi mau hiˈoraa i ǒ nei: Sal. 78:2Mat. 13:31-35; Sal. 69:4Ioa. 15:25; Sal. 118:22, 23Mar. 12:10, 11 e Ohi. 4:11; Sal. 34:20Ioa. 19:33, 36; Sal. 45:6, 7Heb. 1:8, 9. Oia atoa, ua tohuhia te amuiraa o te mau pǐpǐ mau a Iesu i roto i te mau Salamo, eiaha ei taata taitahi, ei pǔpǔ râ tei fariihia e te Atua no roto mai i te mau nunaa atoa no te rave amui i te ohipa arueraa i te iˈoa o Iehova.—Sal. 117:1Roma 15:11; Sal. 68:18Eph. 4:8-11; Sal. 95:7-11Heb. 3:7, 8; 4:7.

32. (a) Eaha ta te faahohonuraa i te mau Salamo e faaite no nia i te faatiaraa ia Iehova e te mau opuaraa a te Basileia? (b) Nafea tatou e faaite ai i te mauruuru no ta ˈna faatereraa arii e te haapao maitai i te reira?

32 E tauturu ta tatou faahohonuraa i te mau Salamo ia haafaufaa ˈtu â tatou i te faatereraa arii a te Atua ra o Iehova, Ta ˈna e faaohipa na roto i te Huero i tǎpǔhia e Taata aiˈa o te Basileia, ia hanahana e ia faatiahia Oia. Ia vai noa tatou i roto i te feia haapao maitai e oaoa ra i ‘te unauna hanahana o te tura o Iehova’ e o tei faahitihia i roto i te Salamo 145, e parauhia ra e “e Salamo haamaitai na Davida”: “E parau ratou i te hanahana o to oe ra basileia; e faatia noa hoi i ta oe ra mau ravea puai. I te faaiteraa i te tamarii a te taata nei i to ˈna ra mana, e te hanahana e te mana o to ˈna ra basileia. O to oe ra basileia, e basileia mure ore ïa, e to oe ra mana, e tae ïa i te mau ui atoa ra.” (Sal. 145:5, 11-13) Ia au i te salamo parau tohu, te faaitehia ra i teie nei i te mau tamarii a te taata i roto i te mau nunaa atoa, te unauna o te Basileia o te Atua tei haamauhia e tei horoahia na te Mesia. E tia mau ia mauruuru tatou i taua Basileia ra e i to ˈna Arii! Ua tano maitai ïa te mau parau hopea o te mau Salamo: “O tei huti i te aho ra ia [arue] anaˈe ïa ia Iehova. [A arue ia Ia, e te taata!]”—150:6; MN.

[Nota i raro i te api]

^ Étude perspicace des Écritures, buka 2, mau api 693-694.

[Uiraa haapiiraa]