Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Buka Bibilia numera 3—Levitiko

Buka Bibilia numera 3—Levitiko

Buka Bibilia numera 3—Levitiko

Taata papai: Mose

Vahi papairaa: Medebara

Otiraa te papai: 1512 H.T.T.

Area tau puohuhia: 1 avaˈe (1512 H.T.T.)

1. (a) No te aha te iˈoa Levitiko e tano maitai ai? (b) Eaha te tahi atu mau iˈoa i horoahia no te Levitiko?

 TE IˈOA matau-roa ˈˈe-hia o te toru o te buka Bibilia, o Levitiko ïa, no roto mai hoi i te parau ra Leu·i·ti·konʹ a te Septante Heleni, ta te Vulgate Latino i huri i muri aˈe ei “Leviticus.” E tano maitai teie iˈoa, noa ˈtu e e faahiti-poto-noa-hia te mau ati Levi (25:32, 33), no te mea te rahiraa o te buka, o te mau faatureraa ïa i te toroa tahuˈa ati Levi, i maitihia i roto i te opu o Levi, e te mau ture ta te mau tahuˈa i haapii i te nunaa: “Ia tapea hoi to te tahuˈa ra vaha i te ite, e ia imi hoi ratou i te ture i to ˈna vaha.” (Mal. 2:7) I roto i te papai Hebera, no roto mai te iˈoa o te buka i te parau omuaraa ra Wai·yiq·raʼʹ, oia hoi, “E ua tiaoro aˈera oia.” I muri mai, ua faahiti atoa te mau ati Iuda i te buka mai te Ture a te mau Tahuˈa e te Ture o te mau Tusia.—Lev. 1:1, MN e nota i raro i te api.

2. Eaha te haapapuraa e na Mose i papai i te Levitiko?

2 Aita e feaaraa e na Mose i papai i te Levitiko. Te parau ra te hopearaa e: “O te mau parau teie ta Iehova i parau mai ia Mose.” (27:34) E ite-atoa-hia teie manaˈo i roto i te Levitiko 26:46. Te turu atoa ra te mau haapapuraa i tapaohia na mua ˈtu e na Mose i papai i te Genese e te Exodo, e na ˈna i papai i te Levitiko, inaha hoi, i te matamua ra, hoê noa otaro Na buka e pae ra. Hau atu â, ua taaihia te Levitiko i te mau buka no mua ˈtu na roto i te parau taairaa “e, MN.” Te faaiteraa puai roa ˈˈe, o te mea ïa e e faahiti pinepine Iesu Mesia e te tahi atu mau tavini faauruahia a Iehova i te mau ture e te mau faaueraa tumu i roto i te Levitiko e e parau ratou e na Mose te reira i papai.—Lev. 23:34, 40-43Neh. 8:14, 15; Lev. 14:1-32Mat. 8:2-4; Lev. 12:2Luka 2:22; Lev. 12:3Ioa. 7:22; Lev. 18:5Roma 10:5.

3. Eaha te tau e puohuhia e te Levitiko?

3 Eaha te area tau e puohuhia e te Levitiko? E faaoti te buka Exodo na roto i te faatiaraa o te sekene ‘i te marama matamua, i te piti o te matahiti, e te mahana matamua o taua marama ra.’ E haamata te buka Numera (i muri noa ˈˈe i te Levitiko) na roto i to Iehova parauraa ia Mose “i te mahana matamua o te marama piti, i te piti o to ratou matahiti i te haerea mai te fenua maira, mai Aiphiti.” No reira, aita i mairi hau atu i te hoê avaˈe no te mau ohipa i tupu i roto i te Levitiko, e mau ture e e mau faaueraa hoi te rahiraa o te buka.—Exo. 40:17; Num. 1:1; Lev. 8:1–10:7; 24:10-23.

4. Afea te Levitiko i te papairaahia?

4 Afea to Mose papairaa i te Levitiko? Mea tano ia faaoti e ua tapao o Mose i te mau ohipa a tupu ai te reira e ua papai oia i te mau faaueraa a te Atua a horoahia mai ai ia ˈna ra. O te mea ïa e itehia i to te Atua faaueraa ia Mose ia papai i te faautuaraa o te mau ati Amaleka i muri noa ˈˈe i to Iseraela upootiaraa i nia ia ratou i roto i te aroraa. Ia au i te tahi mau ohipa i faatiahia i roto i te buka, te manaˈo-atoa-hia ra e ua papaihia te reira na mua ˈtu â. Ei hiˈoraa, ua faauehia to Iseraela e afai mai i te mau animala ta ratou e hinaaro ra e amu, i te uputa o te tiahapa amuiraa e ia tupaihia. Ua horoahia paha taua faaueraa ra e ua papaihia i muri noa ˈˈe i te haamauraahia te toroa tahuˈa. E rave rahi mau faaueraa i horoahia no te aratai i to Iseraela i roto i to ratou tere na te medebara. Te haapapu ra taua mau mea atoa ra e na Mose i papai i te Levitiko i te matahiti 1512 H.T.T.—Exo. 17:14; Lev. 17:3, 4; 26:46.

5. Eaha te fa o te mau ture no nia i te mau tusia e te viiviiraa i te pae o te oroa?

5 No te aha te Levitiko i papaihia ˈi? Ua opua Iehova i te hoê nunaa moˈa no ˈna, te hoê nunaa i haamaitaihia, i faataahia no te tavini ia ˈna. Mai te tau o Abela mai, ua pûpû te mau taata haapao maitai a te Atua i te mau tusia na Iehova, ua horoa na mua râ Iehova i te mau faaueraa papu no nia i te mau tusia taraehara e te tahi atu mau tusia na te nunaa Iseraela. Maoti teie mau faaueraa i faataa-huˈahuˈa-hia i roto i te Levitiko i ite maitai ai to Iseraela i te ino rahi o te hara e e ririhia ratou e Iehova ia hema ratou i te reira. Ua riro teie mau faaueraa, ei tuhaa o te Ture, ei orometua o te aratai i to Iseraela i te Mesia ra, e faaite te reira ia ratou i te faufaaraa o te hoê Faaora a tauturu ai ia ratou ia vai taa ê noa i te toea o teie nei ao. No teie tapao hopea iho â râ i haamauhia ˈi te mau ture a te Atua no nia i te viivii-ore-raa o te mau oroa.—Lev. 11:44; Gal. 3:19-25.

6. No te aha e mea hinaarohia te mau aratairaa tano a Iehova i teie nei?

6 Ei nunaa apî e haere ra i te hoê fenua apî, e hinaaro Iseraela i te hoê aratairaa tano. Aitâ i mairi hoê matahiti mai te taime Revaraa, e te vai noa râ te huru oraraa o Aiphiti e ta ˈna mau peu faaroo i roto i te feruriraa o te nunaa. Te ravehia ra te faaipoiporaa i rotopu i te taeae e te tuahine i Aiphiti. Te faahanahana ra te haamoriraa hape i te mau atua e rave rahi, te tahi o ratou e mau atua animala ïa. I teie nei, te haere ra taua amuiraa rahi ra i Kanaana, i reira mea faufau roa ˈtu â ïa te oraraa e te mau peu faaroo. A hiˈo faahou na râ i te puhapa o Iseraela. E rave rahi to Aiphiti, te feia tumu aore ra te afa, tei amui mai i roto i te amuiraa, e nahoa taata rau i ora na i rotopu i to Iseraela, i fanauhia e te mau metua Aiphiti, i paari e i haapiihia ia au i te mau peu, te haapaoraa, e te here aiˈa o Aiphiti. Ma te feaa ore, e rave rahi o ratou tei matau i te rave i te mau peu faufau i roto i to ratou fenua aiˈa maa taime poto noa na mua ˈtu. Auê ïa i te mea faufaa ia roaa ia ratou i teie nei te aratairaa papu maitai a Iehova!

7. Eaha te haapapuraa e no ǒ mai te mau faaueraa a te Levitiko i te Atua ra?

7 Te itehia ra te tapao e mea faauruahia te buka Levitiko e te Atua. Aita hoê aˈe taata e nehenehe e opua i te mau ture e te mau faaueraa paari e te parau-tia. Te faaite maira ta ˈna mau ture no nia i te amuraa maa, te maˈi, te faataa-ê-raa i rapae i te puhapa, e te huru raveraa i te mau tino pohe, i te hoê ite o te mau tupuraa ta te mau taote no teie nei ao i maramarama ehia tausani matahiti i muri aˈe. E paruru te ture a te Atua no nia i te mau animala viivii eita e amuhia, i to Iseraela i roto i to ratou tere. E paruru te reira ia ratou i te maˈi o te puaa (trichinose), te fiva typhoïde e te maˈi paratyphoïde o te tahi mau iˈa, e te maˈi no roto mai i te mau animala pohe. E aratai teie mau ture faufaa i ta ratou haapaoraa e to ratou oraraa ia vai noa ratou ei nunaa moˈa, ia tapae ratou i te Fenua Tǎpǔhia e ia faaea ratou i reira. Te faaite ra te aamu e ua tuu te mau faaueraa i haamauhia e Iehova i te ati Iuda i nia ˈˈe i te tahi atu mau nunaa i te pae o te ea.

8. Nafea te mau hohoˈa taipe o te Levitiko e haapapu faahou mai ai e mea faauruahia te reira?

8 Te haapapu hau atu â ra te tupuraa o te mau parau tohu e te mau hohoˈa taipe e mea faauruahia te Levitiko. Te faaite ra te tuatapaparaa moˈa e te tuatapaparaa a teie nei ao i te tupuraa o te mau faaararaa a te Levitiko no nia i te mau faahopearaa o te auraro-ore-raa. Taa ê noa ˈtu i te tahi mau mea, te tohuhia ra e e amu te mau metua vahine i to ratou mau tamarii ia oˈehia. Te faaite ra Ieremia e ua tupu te reira a haamouhia ˈi Ierusalema i te matahiti 607 H.T.T., e te parau ra Josèphe e ua tupu te reira i te haamouraahia te oire i muri aˈe, i te matahiti 70 T.T. Ua tupu te tǎpǔ i tohuhia e e haamanaˈo Iehova ia ratou ia tatarahapa ratou, i to ratou hoˈiraa mai na Babulonia mai i te matahiti 537 H.T.T. (Lev. 26:29, 41-45; Oto 2:20; 4:10; Eze. 1:1-6) Te mau haapapuraa hau e mea faauruahia te Levitiko, ia faahiti ïa te tahi atu feia papai Bibilia i teie buka ei Papai faauruahia. Hau atu i te mau irava Bibilia i tapaohia i nia ˈˈe ei haapapuraa e o Mose te taata papai, a hiˈo na i te Mataio 5:38; 12:4; Korinetia 2, 6:16; e Petero 1, 1:16.

9. Nafea te Levitiko e faahanahana ˈi i te iˈoa e te moˈaraa o Iehova?

9 E faateitei pinepine te buka Levitiko i te iˈoa e te mana arii o Iehova. Hau atu i te 36 taime te parauraahia e na Iehova te mau ture e vai ra i roto. I te faito au, hoê ahuru taime te iˈoa Iehova e faahitihia ˈi i roto i te pene taitahi, e e haapii-tamau-hia te auraroraa i te mau ture a te Atua na roto i te haamanaˈoraa e, “O vau o Iehova.” Te itehia ra te tumu parau o te moˈaraa i roto i te Levitiko, o te faahiti pinepine i teie titauraa hau atu i te tahi atu mau buka Bibilia. E tia i to Iseraela ia vai moˈa noa, inaha mea moˈa hoi o Iehova. Ua faataahia te tahi mau taata, mau vahi, mau taoˈa, e mau anotau ei mea moˈa. Ei hiˈoraa, ua faataahia te Mahana Taraehara e te matahiti Iubili ei tau haapaoraa taa ê i roto i te haamoriraa a Iehova.

10. Eaha tei haapapuhia no nia i te mau tusia, e eaha te mau faautuaraa no te mau hara?

10 Ia au i ta ˈna haafaufaaraa i te moˈaraa, te haapapu ra te buka Levitiko i te tuhaa o te faataheraa toto, oia hoi, te tusia o te hoê ora, i roto i te taraehara. O te mau animala rata e te viivii ore anaˈe te pûpûhia ei tusia animala. No te tahi mau hara, hau atu i te hoê tusia, e titauhia te faˈiraa hara, te faahoˈiraa e te aufauraa i te hoê faautuaraa. No te tahi atu â mau hara, o te pohe te faautuaraa.

TUMU PARAU O TE LEVITIKO

11. Nafea te Levitiko e nehenehe ai e faataahia?

11 Te pae rahi i roto i te Levitiko, e mau ture papaihia ïa, e auraa parau tohu to te rahiraa. I roto i te taatoaraa, e nehenehe te buka e vahihia ia au i te mau tumu parau, e vau ïa tuhaa, o te tuati maitai te tahi i te tahi.

12. Eaha te mau huru tusia e faatahehia te toto, e nafea ia pûpû i te reira?

12 Mau faaueraa no te mau tusia (1:1–7:38). Ua faataahia te mau tusia huru rau na roto e piti tuhaa rahi: o te faatahehia te toto, mai te puaatoro, te mamoe, te puaaniho, e te manu pererau; e te mea toto ore, o te huero maa ïa. E tia i te mau tusia e faatahehia te toto ia pûpûhia ei tusia (1) taauahi, (2) no te hau, (3) taraehara no te hara itea ore, e (4) taraehara no te hara i ravehia ma te ite. E toru ohipa e tuati ra i roto i teie na tusia e maha: na te taata pûpû e afai roa ˈtu i te tusia i te uputa o te tiahapa amuiraa, e tia ia ˈna ia tuu i to ˈna rima i nia iho, e i reira te animala e tupaihia ˈi. I muri aˈe i te pîpîraa i te toto, e tia ia faanahohia te animala pohe ia au i te huru o te tusia. E hiˈo anaˈe na i teie nei i te mau tusia i faatahehia te toto te tahi i muri aˈe i te tahi.

13-16. (a) A faataa i te mau titauraa no te mau tusia (1) taauahi, (2) no te hau, (3) taraehara no te hara itea ore, e (4) taraehara no te hara i ravehia ma te ite. (b) No nia i te mau tusia e faatahehia te toto, eaha te mau opaniraa i faahiti-pinepine-hia?

13 (1) No te tusia taauahi, e nehenehe e ravehia te puaatoro apî, te mamoe oni, te puaaniho, te uuairao aore ra te uupa, ia au i te mau ravea a te taata pûpû. E tâpûpûhia oia e, taa ê noa ˈtu i te iri, e taauahihia te taatoaraa i nia i te fata. Mai te peu e e uupa aore ra e uuairao, e uumihia te afii eiaha râ ia taa ê atu, e e iritihia te vairaa maa e e hutihutihia te mau huruhuru.—1:1-17; 6:8-13; 5:8.

14 (2) No te tusia no te hau, e nehenehe e pûpûhia te hoê oni aore ra te hoê ufa, o te nǎnǎ puaatoro aore ra o te nǎnǎ mamoe. Te mau vahi meˈi anaˈe te taauahihia i nia i te fata, e faataahia te hoê tuhaa na te tahuˈa e e amuhia te toea e te taata pûpû. E tano maitai te parau ra tusia no te hau, i te mea e e amu atoa te taata pûpû i te maa, mai te huru ra e te tahoê ra oia ia Iehova e te tahuˈa.—3:1-17; 7:11-36.

15 (3) E titauhia te tusia taraehara no te hara opua-ore-hia, aore ra te hara itea ore. Tei te taata i hara e e hinaaro i te taraehara, te huru animala e pûpûhia—te hoê tahuˈa, te nunaa taatoa, te hoê raatira, aore ra te hoê taata rii noa. Taa ê atu i te tusia taauahi e te tusia no te hau e pûpûhia ma te hinaaro mau no te hoê taata, mea faahepohia te tusia taraehara.—4:1-35; 6:24-30.

16 (4) Mea titauhia te tusia taraehara no te hara i ravehia ma te ite, i te taata i hara ma te haapao ore, te haavare aore ra te eiâ. I roto i te tahi mau hiˈoraa, e titauhia ia faˈi i te hara e ia pûpû i te hoê tusia ia au i te mau ravea a te taata. I roto i te tahi atu, e titauhia ia tuea te mono i te mea i moe e amui mai e 20 % hau e e titauhia te tusia o te hoê mamoe oni. I roto i teie tuhaa o te Levitiko no nia i te mau pûpûraa, e faahiti-tamau-hia te opani-etaeta-raa e amu i te toto.—5:1–6:7; 7:1-7, 26, 27; 3:17.

17. Nafea ia pûpû i te mau tusia toto ore?

17 E pûpûhia te mau tusia toto ore, oia hoi te huero maa, ma te eu-taatoa-hia, te taviri-orarahi-hia, aore ra mai te faraoa ota puehu maitai; e e tia ia tunuhia ma te huru rau, ia euhia, ia tunu-paa-hia aore ra ia faraihia i roto i te hinu. Ia pûpûhia te reira ma te miti e te hinu e i te tahi taime te tapau libano, ma te hopue ore e te meli ore roa râ. No te tahi mau tusia, e faataahia te hoê tuhaa na te tahuˈa.—2:1-16.

18. Eaha te ohipa o te haapaari i te faaroo, e tupu a haamauhia ˈi te toroa tahuˈa?

18 Haamauraa i te toroa tahuˈa (8:1–10:20). Teie te taime no te hoê oroa rahi i Iseraela, te haamauraa i te toroa tahuˈa. E faaineine Mose i te reira ma te haapao maitai i te mau faaueraa atoa a Iehova. “Ua rave ihora hoi Aarona e ta ˈna mau tamarii i te mau mea atoa ta Iehova i parau mai i te vaha o Mose.” (8:36) I muri aˈe i na mahana e hitu i ravehia no te haamauraa, e tupu te hoê semeio o te haapaari i te faaroo. Ua putuputu mai te amuiraa taatoa. No pûpû noa ˈtura te mau tahuˈa i te tusia. Ua haamaitai o Aarona e o Mose i te nunaa. E inaha! “Ua itea maira te hanahana o Iehova e te mau taata atoa ra: ua puroro maira te auahi mai mua mai ia Iehova ra, e pau roa aˈera te tusia taauahi e te toâhua i nia iho i te fata ra; e ite aˈera te mau taata atoa ra i te reira, ua umere ihora, e ua tipapa i raro to ratou mata.” (9:23, 24) Oia mau, e au Iehova ia aurarohia e ia haamorihia e ratou!

19. Eaha te hara e tupu i ǒ nei, e apeehia te reira i te aha?

19 Teie râ, e ofatihia te Ture. Ei hiˈoraa, e pûpû na tamaiti a Aarona, oia hoi o Nadaba e o Abihu, i te hoê auahi tia ore i mua i te aro o Iehova. “Ua puroro maira te auahi no ǒ mai ia Iehova ra, pau ihora raua; pohe ihora raua i mua i te aro o Iehova ra.” (10:2) Ia auhia te tusia ta ratou e pûpû e ia fariihia ratou e Iehova, e tia i te nunaa e i te tahuˈa atoa ia pee maite i te mau faaueraa a Iehova. I muri aˈe i te reira, e horoa te Atua i te faaueraa eiaha te mau tahuˈa ia inu i te mau ava taero a tavini ai i te sekene, e au iho â ïa e no te taeroraa i te ava i rave ai na tamaiti a Aarona i te hara.

20, 21. Eaha te mau faaueraa no nia i te viivii-ore-raa e te ihomâ?

20 Mau ture no nia i te viivii-ore-raa (11:1–15:33). E faahohonu teie tuhaa i te viivii-ore-raa i te pae o te oroa e i te pae tino. Mea viivii te tahi mau animala, te mea rata e te mea oviri. Mea viivii te mau tino pohe atoa e e viivii atoa te feia e tapea noa ˈtu i te reira. E viivii atoa tei te fanauraa i te hoê tamarii e e titauhia te faataa-ê-raa e ia pûpûhia te mau tusia taa ê.

21 E faatupu te tahi mau maˈi o te iri, mai te lepera, i te viiviiraa i te pae o te oroa, e e titauhia te tamâraa eiaha noa i te mau taata, i te mau ahu e te mau fare atoa râ. E faahepohia te faataa-ê-raa i rapaeau i te puhapa. Mea viivii atoa te maˈi avaˈe, te taheraa tatea e te maˈi tahe o te melo tane. Mea faahepohia te faataa-ê-raa i roto i taua mau huru tupuraa ra, e hau atu â, ia ora anaˈe, e titauhia ia faahopu i te tino i te pape aore ra ia pûpû i te mau tusia aore ra na mea e piti atoa ra.

22. (a) No te aha e mea faufaa te pene 16? (b) Eaha te tupu i te Mahana Taraehara?

22 Mahana Taraehara (16:1-34). Mea faufaa roa teie pene, no te mea te vai ra te mau faaueraa no te mahana rahi roa ˈˈe i Iseraela, te Mahana Taraehara, o te topa i te ahururaa o te mahana o te hitu o te avaˈe. E mahana otoraa teie (i te rahiraa o te taime na roto i te haapaeraa maa), e eita e faatiahia e rave i te hoê noa ˈˈe ohipa pae tino. E haamata te reira na roto i te pûpûraa i te hoê puaatoro oni apî no te mau hara a Aarona e a to ˈna utuafare fetii, te opu o Levi, apeehia e te pûpûraa i te hoê puaaniho oni no te toea o te nunaa. I muri aˈe i te tutuiraa i te taoˈa noˈanoˈa ra, e hopoihia maa toto o te animala te tahi i muri i te tahi, i roto i te vahi Moˈa Roa o te sekene, e pîpî i mua mai i te tapoˈi o te Afata. I muri iho, e afaihia te mau ivi animala e tutui i rapaeau i te puhapa. I taua mahana ra, e hopoi-atoa-hia te hoê puaaniho oni ora i mua i te aro o Iehova, e faˈihia te mau hara atoa a te nunaa i nia ia ˈna, e tuuhia ˈtu ai oia i te medebara. E e pûpûhia e piti mamoe oni ei tusia taauahi, hoê no Aarona e to ˈna utuafare fetii e te tahi no te toea o te nunaa.

23. (a) Ihea tatou e ite ai hoê o te mau parau papu roa ˈˈe no nia i te toto i roto i te Bibilia? (b) Eaha ˈtu ai te mau faaueraa?

23 Mau ture no nia i te toto e te tahi atu mau mea (17:1–20:27). E rave rahi mau ture no te nunaa i roto i teie tuhaa. E opani-faahou-hia te toto ma te mau parau papu roa ˈˈe e itehia i roto i te mau Papai. (17:10-14) E nehenehe te toto e faaohipahia ma te tia i nia i te fata, eiaha râ ia amuhia. E opanihia te mau peu faufau mai te taotoraa i te fetii, te paia, e te taatiraa e te animala. Te vai ra te mau ture no te paruru i te feia e oto ra, te feia riirii, e te feia ěê, e e horoahia te faaueraa e na ô ra e, “E aroha râ oe i te taata tupu mai to aroha ia oe iho na: o vau o Iehova.” (19:18) E paruruhia te maitai i te pae totiale e i te pae ihiihi o te nunaa, e e opanihia te mau mea atâta i te pae varua, mai te haamoriraa ia Moloha e te peu tahutahu, o te pohe hoi te utua. E haapapu faahou â te Atua ia faataa ê mai to ˈna nunaa: “Ei feia moˈa outou no ˈu: no te mea, te moˈa nei au o Iehova, e ua faataa vau ia outou i te taata atoa, ei taata no ˈu.”—20:26.

24. Eaha ta te Levitiko e haapapu ra no nia i te mau mea e titauhia i te mau tahuˈa e no te mau oroa e au i te mau anotau?

24 Te toroa tahuˈa e te mau oroa (21:1–25:55). No nia te rahiraa o na pene e toru i muri mai i te mau oroa haamoriraa a Iseraela: te mau ture e faatere ra i te mau tahuˈa, to ratou maitai i te pae tino, o vai ta ratou e faaipoipo, o vai te amu i te mau mea moˈa, e te titauraa e rave i te mau animala maitatai no te mau tusia. E faauehia e faatupu e toru oroa no te nunaa ia au i te anotau, o te horoa mai i te mau taime maitai no te “oaoa . . . i mua i te aro o to outou Atua ra o Iehova.” (23:40) Ma te tahoê, e na reira te nunaa i te mata i nia ia Iehova, te faahanahana, e te haamori ia ˈna, a haapaari ai i to ˈna mau auraa e oia. E mau oroa teie no Iehova, e mau tairururaa moˈa tamatahiti. Ua haamauhia te Pasa, e te Oroa Pane Faahopue-ore-hia, i te omuaraa o te tau uaaraa tiare; e faatupuhia te Penetekose, aore ra te Oroa Hebedoma, i te hopea o te tau uaaraa tiare; e te Mahana Taraehara e te Oroa Patiaraa Tiahapa e vau mahana, aore ra te Oroa Haapueraa maa ra, i te tau toparaa rauere ïa.

25. (a) Nafea te faaiteraahia e e tia ia faaturahia “te Iˈoa”? (b) Eaha te mau faaueraa i taaihia i te numera “hitu”?

25 I roto i te pene 24, te vai ra te mau faaueraa no nia i te pane e te hinu e faaohipahia no te taviniraa i roto i te sekene. I muri iho te tupuraa te ohipa i reira to Iehova faaotiraa e, te taata atoa e faaino i ‘te Iˈoa’—oia, te iˈoa o Iehova—e tia ïa ia pehihia i te ofai e ia pohe roa ˈtu. I muri aˈe, e horoa oia i te ture o te utua aifaito, “e mata ra, ei mata ïa, e niho ra, ei niho ïa.” (24:11-16, 20) I roto i te pene 25, e itehia te mau faaueraa no nia i te matahiti Sabati, aore ra matahiti faafaaearaa, e tupu i te mau 7 matahiti atoa e te Iubili i te mau 50 matahiti atoa. I roto i teie 50raa o te matahiti, e tia ia faaitehia te tiamâraa na te fenua taatoa, e e tia ia faahoˈihia te mau fenua tufaa i hoohia aore ra i horoahia i roto i na 49 matahiti i mahemo. E horoahia te mau ture no te paruru i te mau tiaraa o te feia veve e o te mau tîtî. I roto i teie tuhaa, e ite-pinepine-hia te numera “hitu”—te hitu o te mahana, te hitu o te matahiti, te mau oroa o na mahana e hitu, te hoê anotau e hitu hebedoma, e te Iubili, e tae mai i muri aˈe e hitu taime e hitu matahiti.

26. Eaha te pene faahiahia roa ˈˈe o te Levitiko?

26 Mau faahopearaa o te auraroraa e o te auraro-ore-raa (26:1-46). O te pene faahiahia roa ˈˈe teie o te Levitiko. E faataa Iehova i ǒ nei i te mau haamaitairaa no te auraroraa e te mau faautuaraa no te auraro-ore-raa. I tauâ atoa taime ra, e pûpû oia i te tiaturiraa no to Iseraela ia faahaehaa ratou ia ratou, a na ô ai e: “Ia maitai râ ratou, e haamanaˈo â vau i te faufaa i to ratou ra feia tupuna, ta ˈu i aratai mai mai te fenua maira mai Aiphiti, i mua i te mata o te mau etene, ia riro vau ei Atua no ratou: o vau o Iehova.”—26:45.

27. Nafea te Levitiko e faaoti ai?

27 Mau ture rau (27:1-34). E faaoti te Levitiko na roto i te mau faaueraa no nia i te mau pûpûraa no te mau euhe, no nia i te matahiapo e pûpûhia na Iehova, e no nia i te ahururaa e riro ei mea moˈa na Iehova. Teie te parau faaotiraa poto: “O te mau parau teie ta Iehova i parau mai ia Mose, i te tamarii a Iseraela, i te mouˈa ra o Sinai.”—27:34.

FAUFAARAA

28. Eaha te faufaaraa o te Levitiko no te mau Kerisetiano i teie mahana?

28 Ei tuhaa no te mau Papai faauruahia, e faufaa rahi to te buka Levitiko no te mau Kerisetiano i teie mahana. E tauturu faufaa mau te reira no te ite ia Iehova, to ˈna mau ateributi, e ta ˈna huru ohiparaa e ta ˈna mau mea ora poietehia, mai ta ˈna i faaite maramarama maitai i nia ia Iseraela i raro aˈe i te faufaa o te Ture. Te faaite ra te Levitiko i te mau faaueraa tumu e rave rahi o te nehenehe e faaohipa-noa-hia, e te vai ra te mau hohoˈa taipe e rave rahi, e te mau parau tohu atoa, o te haapaari i te faaroo ia faahohonuhia. E rave rahi o taua mau faaueraa tumu ra tei faahiti-faahou-hia i roto i te mau Papai Heleni Kerisetiano, ua rave-taatoa-roa-hia hoi te tahi pae. E hitu tumu parau faufaa e faahohonuhia i raro nei.

29-31. Nafea te Levitiko e haamatara ˈi i te faatura i (a) te mana arii, (b) te iˈoa, e (c) te moˈaraa o Iehova?

29 (1) Te mana arii o Iehova. O oia te Iriti Ture, e o tatou, ta ˈna mau mea ora poietehia, e tia ˈtu tatou i mua ia ˈna. Mea tano mau ia faaue mai oia ia mǎtaˈu tatou ia ˈna. Ei Arii no te Ao taatoa, eita oia e farii ia aahia oia, na roto i te haamoriraa idolo anei, te peu tahutahu anei, aore ra te tahi atu mau peu demoni.—Lev. 18:4; 25:17; 26:1; Mat. 10:28; Ohi. 4:24.

30 (2) Te iˈoa o Iehova. Ia vai moˈa noa to ˈna iˈoa e tia ˈi, e e mǎtaˈu tatou i te faaino i taua iˈoa ra na roto i te mau parau aore ra te mau ohipa.—Lev. 22:32; 24:10-16; Mat. 6:9.

31 (3) Te moˈaraa o Iehova. No te mea e mea moˈa oia, e tia atoa i to ˈna nunaa ia vai moˈa noa, oia hoi, ia faataahia no ta ˈna taviniraa. E titau te reira ia faataa ê mai i te ao paieti ore e haaati ra ia tatou.—Lev. 11:44; 20:26; Iak. 1:27; Pet. 1, 1:15, 16.

32-34. Eaha te mau faaueraa tumu e faaitehia no nia i (a) te hara, (b) te toto, e (c) te faito o te hara?

32 (4) Te ino rahi o te hara. Na te Atua e faataa eaha te hara, e e tia ia tatou ia aro hua i te reira. E titau noa iho â te hara i te hoê tusia taraehara. Hau atu â, e titau atoa oia ia tatou i te faˈiraa hara, te tatarahapa, e te faahoˈiraa mai te peu e e nehenehe. No te tahi atu mau hara, peneiaˈe aita e taraehara.—Lev. 4:2; 5:5; 20:2, 10; Ioa. 1, 1:9; Heb. 10:26-29.

33 (5) Te moˈaraa o te toto. No te huru moˈa o te toto, eiaha roa ˈtu te reira ia amuhia noa ˈtu eaha te toto. Te faaohiparaa hoê roa e faatiahia no te toto, o te taraehara ïa.—Lev. 17:10-14; Ohi. 15:29; Heb. 9:22.

34 (6) Mau faito o te hara e o te faautuaraa. E ere te mau hara e te feia hara atoa i te mea aifaito. Tei te teitei o te toroa, te rahi o te hopoia e o te faautuaraa no te hara. E faautua-rahi-aˈe-hia te hara i ravehia ma te hinaaro i te hara i ravehia ma te opua ore. Mea pinepine te mau utua i te faaauhia i tei nehenehe e aufauhia. E faaohipa-atoa-hia teie huru faito i roto i te tahi mau tuhaa ê atu i te hara e te faautuaraa, mai te viiviiraa i te pae o te oroa.—Lev. 4:3, 22-28; 5:7-11; 6:2-7; 12:8; 21:1-15; Luka 12:47, 48; Iak. 3:1; Ioa. 1, 5:16.

35. Nafea te Levitiko e haapoto ai i ta tatou mau hopoia i nia i to tatou taata-tupu?

35 (7) Te parau-tia e te here. Ma te haapoto i ta tatou mau hopoia i nia i to tatou taata-tupu, te parau ra te Levitiko 19:18 e: “E aroha râ oe i te taata tupu mai to aroha ia oe iho na.” E au teie ture i te mau mea atoa. E opani oia i te faatia paetahi, te eiâ, te haavare, aore ra te pari haavare, e e titau oia ia haapao maite i te feia huma, te feia veve, te matapo e te tariˈa turi.—Lev. 19:9-18; Mat. 22:39; Roma 13:8-13.

36. Eaha te haapapuraa e mea faufaa te Levitiko no te amuiraa Kerisetiano?

36 Te mea atoa e haapapu ra e mea faahiahia te Levitiko e e mea “faufaa ei haapiiraa, ei faahaparaa, ei faatitiaifaroraa i te mau mea, ei aˈoraa ma te parau-tia” i roto i te amuiraa Kerisetiano, o te mau faahiti-pinepine-raa ïa a Iesu e ta ˈna mau aposetolo, a Paulo e a Petero iho â râ. Ua huti ratou i te ara-maite-raa i nia i te mau hohoˈa taipe e rave rahi e te mau ata o te mau mea e tupu a muri aˈe. Mai ta Paulo i parau, “e ata anaˈe te ture no te mau mea maitatai a muri atu.” Te Ture, “o te hohoˈa ïa, e te huru o te mau mea o te raˈi ra.”—Tim. 2, 3:16, MN; Heb. 10:1; 8:5.

37. Eaha te mau tupuraa o te mau hohoˈa taipe e faataahia ra i roto i te Hebera?

37 E auraa taipe to te sekene, te toroa tahuˈa, te mau tusia e te Mahana Taraehara tamatahiti. I roto i ta ˈna rata i to Hebera, te tauturu maira Paulo ia ite tatou i te mau auraa pae varua o te mau mea i taaihia i te “sekene mau” o te haamoriraa a Iehova. (Heb. 8:2) E hohoˈa te tahuˈa rahi ra o Aarona no te Mesia ra o Iesu “ei tahuˈa rahi no te mau mea maitatai a muri nei, i roto i te sekene rahi maitai roa ra.” (Heb. 9:11; Lev. 21:10) E hohoˈa te toto o te mau tusia animala no te toto o Iesu, maoti te reira e noaa ˈi “te ora mure ore . . . no tatou.” (Heb. 9:12) Te piha hopea o te sekene, te vahi Moˈa Roa, i reira te tahuˈa rahi e tomo ai i te Mahana Taraehara hoê noa taime i te matahiti no te pûpû i te toto o te tusia, e “hohoˈa [ïa] no te vahi moˈa mau ra, tei te raˈi mau râ oia,” i reira to Iesu haereraa e te ‘faaiteraa ia ˈna iho i mua i te aro o te Atua no tatou.’—Heb. 9:24; Lev. 16:14, 15.

38. Nafea te mau tusia taipe i te tupuraa na roto ia Iesu?

38 Te mau tusia iho—te mau animala maitatai e te hapa ore pûpûhia ei tusia taauahi aore ra ei tusia taraehara—e hohoˈa ïa no te tusia hapa ore o te tino taata o Iesu Mesia. (Heb. 9:13, 14; 10:1-10; Lev. 1:3) Ma te faahiahia, te parau atoa ra o Paulo no te taime e afaihia ˈi te mau ivi animala no te tusia taraehara, i te Mahana Taraehara, e tutui i rapaeau i te puhapa. (Lev. 16:27) “Oia atoa Iesu,” ta Paulo ïa i papai, “i pohe ai oia i rapae au mai i te uputa o te oire ra. . . . E teie nei, e haere tatou ia ˈna ra i rapae au mai i te tiahapa ra, ma te faaoromai i taua faaino ia ˈna ra.” (Heb. 13:12, 13) Auaa teie tatararaa i faauruahia, e faufaa rahi atu â to te mau faanahoraa no nia i te mau oroa i faataahia i roto i te Levitiko, e e haamata mau ai tatou i te taa nafea Iehova i haamau ai ma te faahiahia i te mau ata rarahi tei faaite atea mai i te mau ohipa mau o te nehenehe e taahia maoti noa te varua moˈa. (Heb. 9:8) Mea faufaa roa teie ite papu no te feia e fanaˈo i te mau faanahoraa no te ora ta Iehova e rave na roto i te Mesia ra o Iesu, te “tahuˈa rahi . . . i roto i te fare o te Atua ra.”—Heb. 10:19-25.

39. Nafea te Levitiko e au maite ai i “te mau Papai atoa” na roto i te faaiteraa i te mau opuaraa a te Basileia o Iehova?

39 Mai te utuafare autahuˈa o Aarona, e mau tahuˈa tauturu atoa ta Iesu Mesia, te Tahuˈa Rahi. Te faahitihia ratou mai te “autahuˈa arii.” (Pet. 1, 2:9) Te faaite maramarama ra e te faataa ra te Levitiko i te ohipa taraehara a te Tahuˈa Rahi e Arii faahiahia a Iehova e te mau mea e titauhia i te mau melo o To ˈna utuafare, tei parauhia e “e ao” to ratou “e te moˈa” e e mau “tahuˈa na te Atua e na te Mesia, e e hau to ratou ia ˈna ra e ia hoê tausani i te matahiti.” Auê ïa mau haamaitairaa ta te toroa tahuˈa e faatupu i te aratairaa i te huitaata faaroo i te tia-roa-raa, e auê ïa oaoa ta te Basileia o te raˈi e hopoi mai na roto i te haamauraa i te hau e te parau-tia i te fenua nei! Ma te papu, ia haamauruuru tatou paatoa i te Atua moˈa ra o Iehova e tia ˈi, no to ˈna faanahoraa i te hoê Tahuˈa Rahi e Arii e te hoê autahuˈa arii no te faaite haere i To ˈna mau huru maitatai ei haamoˈaraa i To ˈna iˈoa! Oia mau, e au maite te Levitiko i “te mau Papai atoa” na roto i te faaiteraa i te mau opuaraa a te Basileia o Iehova.—Apo. 20:6.

[Uiraa haapiiraa]