Eaha to roto?

Tapura tumu parau

“Te mau Papai atoa, e mea faaurua ïa e te Atua e e mea faufaa”

“Te mau Papai atoa, e mea faaurua ïa e te Atua e e mea faufaa”

“Te mau Papai atoa, e mea faaurua ïa e te Atua e e mea faufaa”

1. Nafea te Bibilia i te faataaraa mai i to ˈna iho Fatu, e mai te aha te huru o te ite ta te mau Papai e horoa ra?

 “TE MAU Papai atoa, e mea faaurua ïa e te Atua.” Te haapapu ra teie mau parau i roto i te Timoteo 2, 3:16 e o te Atua, o Iehova hoi to ˈna iˈoa, te Tumu e Tei faaurua i te mau Papai Moˈa. E mauruuru roa te feia e taio i te mau Papai faauruahia! Mea maere roa te rahiraa ite mau e vai ra i roto! Te reira mau “te ite i te Atua” ta te mau hoa o te parau-tia no te mau tau atoa, i imi na.—Mas. 2:5.

2. Eaha te manaˈo o Mose, Davida e o Solomona no nia i te paari o te Atua?

2 O Mose te hoê o taua mau taata e imi ra i te ite, te taata ite-mata-hia i aratai e i faanahonaho i te nunaa o te Atua oia o Iseraela, tei parau e mea haumǎrû te haapiiraa a te Atua “mai te hau e tohua ra; mai te tuâ ûa i nia i te raau rii tupu ra, e mai te ûa rahi i nia i te matie ra.” O Davida te tahi, te hoê taata tamaˈi itoito e turu ra i te iˈoa o Iehova tei pure e: “E haapii mai oe, e Iehova, i to oe ra eˈa, e haapao vau i ta oe ra parau mau.” Te vai atoa ra te taata hau ra o Solomona, te taata i patu hoê o te mau fare hanahana roa ˈˈe i itehia i te fenua nei, te fare o Iehova i Ierusalema, tei haafaufaa i te paari o te Atua i te na ôraa e: “O te taoˈa hoi e hoo na ˈi oia ra, e maitai rahi ïa i to te ario ra, e ia rahi hoi oia ra, e maitai rahi ïa i to te auro maitai ra. E maitai rahi to ˈna i to te poe; e te mau mea atoa i hinaarohia ra, e ore roa ïa e au ia ˈna.”—Deut. 32:2; Sal. 86:11; Mas. 3:14, 15.

3. Eaha te faufaaraa o te parau a te Atua ia au i te hiˈoraa o Iesu e te Atua iho?

3 O Iesu, te Tamaiti a te Atua, tei haafaufaa rahi roa ˈˈe i te parau a te Atua, i to ˈna faˈiraa e: “O to parau na te parau mau.” Ua parau oia i ta ˈna mau pǐpǐ e: “I mau maite outou i ta ˈu parau, e pǐpǐ mau ïa outou na ˈu i reira. E ite ïa outou i te parau mau, e na te parau mau outou e faatiamâ.” (Ioa. 17:17; 8:31, 32) Mea puai mau teie parau i noaa mai ia Iesu i to ˈna Metua ra. E parau a te Atua te reira. I muri aˈe i to ˈna poheraa, to ˈna tia-faahou-raa e to ˈna haereraa i nia i te raˈi i te rima atau o Iehova, ua horoa mai Iesu i te tahi atu â mau faaiteraa no nia i te parau a to ˈna Metua, te vai atoa ra te hoê faataaraa faahiahia mau no nia i te mau haamaitairaa a te Atua no te huitaata nei i roto i te fenua paradaiso. I muri aˈe i te reira, faaue ihora te Atua i te aposetolo Ioane e: “A papai, e parau mau hoi teie nei mau parau, e te haavare ore.” E “parau mau hoi . . . e te haavare ore,” te mau parau atoa o te mau Papai faauruahia, e e horoa anaˈe mai i te mau haamaitairaa faito ore na te feia e haapao i te reira.—Apo. 21:5.

4. Eaha te faufaaraa o te mau Papai faauruahia?

4 Nafea e noaa ˈi teie mau haamaitairaa? Na te taatoaraa o te mau parau a te aposetolo Paulo i roto i te Timoteo 2, 3:16, 17 (MN) e pahono mai i te reira: “Te mau Papai atoa, e mea faaurua ïa e te Atua e e mea faufaa ei haapiiraa, ei faahaparaa, ei faatitiaifaroraa i te mau mea, ei aˈoraa ma te parau-tia, ia aravihi roa te taata no te Atua, ia ineine roa no te mau ohipa maitatai atoa ra.” E mea faufaa ïa te mau Papai faauruahia no te haapii i te mau haapiiraa tano e te haerea tano atoa, no te faatitiaifaro i te mau mea i roto i to tatou mau manaˈo e to tatou oraraa, no te faahapa e no te aˈo ia tatou ia nehenehe tatou ia haere ma te haehaa ia au i te parau mau e te parau-tia. Na roto i te auraroraa ˈtu i te haapiiraa a te Parau a te Atua, e riro ïa tatou ei “hoa rave ohipa . . . no te Atua.” (Kor. 1, 3:9) Aita ˈtu e haamaitairaa rahi aˈe i te fenua nei i to tatou nei mahana, maoti râ te raveraa i te ohipa a te Atua ei ‘taata no te Atua aravihi roa e te ineine roa.’

TE NIU PAPU NO TE FAAROO

5. Eaha te faaroo, e eaha te ravea hoê roa e noaa ˈi te reira?

5 E titauhia te faaroo no te riro mai ei hoa rave ohipa no te Atua. Eiaha ia anoihia te faaroo i te vare-haere-noa-raa e ite-rahi-hia ra i teie nei mahana. E rave rahi te manaˈo nei e noa ˈtu eaha ta oe e tiaturi ra—o te mau pǔpǔ faaroo anei, o te tauiuiraa o te mau mea ora anei, aore ra o te philosophia—e navai noa ïa. E tia râ i te taata no te Atua ia “tapea maitai i te hiroa parau [ora] . . . ma te faaroo e te [here] i te Mesia ra ia Iesu.” (Tim. 2, 1:13; MN) Ei faaroo mau e te oraora maitai to ˈna e tia ˈi, no te mea “te faaroo, o te tiai-papu-raa ïa i te mau mea e tiaturihia nei, te ite-papu-raa i te mau mea aore hoi e itehia ra.” Ia haamauhia te reira i nia i te tiaturiraa aueue ore i te Atua e i ta ˈna mau haamaitairaa no te feia mea au na ˈna. (Heb. 11:1, MN, 6) E noaa teie faaroo na roto noa i te haapiiraa tuutuu ore i te Parau a te Atua, oia hoi te Bibilia. Ua niuhia te reira i nia i te here hohonu i te Bibilia, i te Atua o te Bibilia, o Iehova, e i ta ˈna atoa Tamaiti, o Iesu Mesia. Hoê anaˈe faaroo ora, oia atoa hoê anaˈe Fatu, o Iesu Mesia, e hoê anaˈe Atua e Metua o te taata atoa, o Iehova.—Eph. 4:5, 6.

6. Eaha te huru o te faaroo mau?

6 E tia ia tatou ia ite eaha mau na te Parau a te Atua e nohea mai te reira e tae noa ˈtu i to ˈna mana e ta ˈna fa e to ˈna puai no te faatupu i te parau-tia. Ia au mau tatou i ta ˈna poroi nehenehe roa, e noaa ïa ia tatou te faaroo. Hau atu â, e puai roa mai to tatou here i te Bibilia e to ˈna Fatu e ore roa ˈi te hoê noa ˈˈe mea e nehenehe e faaore i taua faaroo e taua here ra. Na te mau Papai, tei roto atoa hoi te mau parau a Iesu Mesia, e haamau i te hoê niu papu no te faaroo. Te faaroo mau, o te huru faaroo ïa o te tapea maite i mua i te mau tamataraa ino mau, te hamani-ino-raa, e te mau faatianianiraa i te pae materia e te pae philosophia a te hoê totaiete e ore e tiaturi i te Atua. E upootia mai oia ma te hanahana e tae roa ˈtu i roto i te ao apî parau-tia a te Atua. “Teie hoi te mea e vi ai teie nei ao ia tatou, o to tatou faaroo.”—Ioa. 1, 5:4.

7. Eaha te mau haamaitairaa e roaa ia tatou ia imi tatou i te paari o te Bibilia?

7 Ia noaa te faaroo e ia tapea tatou i te reira, e tia ia tatou ia tutava i te here e te haafaufaa ˈtu â i te Parau a te Atua, te mau Papai faauruahia. E ô faaauraa ore mau te mau Papai ta te Atua i horoa mai na te huitaata nei, o te hoê ïa haapueraa taoˈa rahi pae varua e ore e naeahia te hohonu o to ˈna paari e ua hau aˈe to ˈna puai no te haamaramarama e no te faaitoito ia rave i te parau-tia, i to te mau buka atoa i papaihia aˈenei. A faahohonu noa ˈtu ai tatou i te ite i te Parau a te Atua, e parau roa atoa tatou mai te aposetolo Paulo ra e: “Auê te rahi hau ê atu o te paari e te ite o te Atua e!” Te iteraa i te mau Papai faauruahia e to ratou Fatu, te haereraa ïa na te eˈa o te oaoaraa e mau mea maitai anaˈe hoi to nia iho, e a muri noa ˈtu.—Roma 11:33; Sal. 16:11.

O IEHOVA—TE ATUA O TE FAAITE I TO ˈNA MANAˈO

8. (a) No te aha tatou e mauruuru ai i te mea e e Atua o Iehova o te faaite mai i to ˈna manaˈo? (b) Nafea oia e taa ê ai i te mau atua demoni?

8 No nia i te hanahana o te iˈoa o Iehova, ua na ô Davida e: “E Atua rahi hoi oe, e te ohipa taa ê ta oe e rave ra! o oe anaˈe ra te Atua mau!” (Sal. 86:10) E rave rahi mau “ohipa taa ê” ta Iehova i rave no te huitaata i te fenua nei, o te faaiteraa ˈtu i ta ˈna Parau te tahi. Oia mau, o Iehova te Atua o te faaite i to ˈna manaˈo ma te here mau no te maitai o te mau mea ora ta ˈna i poiete. E tia ia tatou ia faaite i te mauruuru i te mea e e ere to tatou Poiete i te hoê faatere haavî o te ore e nehenehe e haafatatahia ˈtu, i haaatihia e te mau miterio e o te ore e tâuˈa i te mau hinaaro o te mau hoa o te parau-tia i te fenua nei! Mai ta ˈna atoa e rave i roto i te ao apî e fatata maira, te parahi ra Iehova i teie nei â i roto i te feia e faaohipa ra i te faaroo e e here ra ia ˈna, ei Metua maitai e faaite maira i te mau mea maitatai i ta ˈna mau tamarii e ui maere ra ia ˈna. (Apo. 21:3) E ere to tatou Metua i te raˈi ra mai te mau atua demoni e faahohoˈahia e te mau idolo vava mehameha mau. Aita roa ˈtu to te mau atua auri aore ra ofai e auraa metua e te feia i haapourihia e haamori ra ia ratou. Eita roa ˈtu ta ratou e nehenehe e faaite mai i te tahi noa ˈˈe mea maitai no ratou. Oia mau, “o tei hamani ia ratou, mai ia ratou atoa ïa te huru.”—Sal. 135:15-19; Kor. 1, 8:4-6.

9. Eaha te mau poroi i tae mai mai nia mai i te Atua ra?

9 “E Atua aroha noa” o Iehova, “e te hamani maitai rahi, e te faaoromai rahi, e te maitai rahi, e te parau mau.” (Exo. 34:6) No te rahi o to ˈna hamani maitai, ua faatae mai oia i te parau mau e rave rahi i te huitaata nei. E mau aˈoraa maitatai anaˈe te reira no te aratai i te huitaata e te vai atoa ra te mau parau tohu no te turama i te eˈa o te taata ia noaa te mau haamaitairaa no a muri atu. “Te mau parau atoa hoi i papaihia i mutaa ihora, i papaihia ïa ia ite tatou; ia noaa to tatou tiairaa, i te faaoromai e te mahanahana o te parau i papaihia ra.” (Roma 15:4) Mai nia mai i te raˈi iho, ua tae mai te mau faaiteraa papu no te haapii i te huitaata e parahi ra i raro nei.—Ioa. 8:23.

10. Ua faaite mai Iehova i to ˈna manaˈo na roto i teihea mau reo, e no te aha?

10 Aita roa ˈtu Iehova i faaite i to ˈna manaˈo na roto i te hoê reo ite-ore-hia, na roto noa râ i te reo o te huitaata nei, te reo e paraparauhia ra e ta ˈna mau ite haapao maitai. (Ohi. 2:5-11) Ia Adamu, Noa, Aberahama, Mose, e te mau peropheta Hebera, ua paraparau Iehova na roto i te reo matamua o te huitaata nei, parauhia i teie nei te reo Hebera. Ua faaohipa-noa-hia te reo Hebera a taa-noa-hia ˈi te reira, e tae roa ˈtu i te tau o Saulo no Tareso, ta Iesu tei faatia-faahou-hia i paraparau atu na roto i taua reo ra. (Ohi. 26:14) I te ôraa mai te reo Arama a te mau ati Kaladaio i roto i to Iseraela i hopoi-tîtî-hia, ua faaite maira Iehova i to ˈna manaˈo na roto i te reo Arama, no te mea tera te reo ta te nunaa e taa ra. (Eze. 4:8–6:18; 7:12-26; Dan. 2:4b–7:28) I muri iho, i to te reo Heleni riroraa mai ei reo paraparauhia i rotopu i te mau nunaa e ei reo paraparau-rahi-hia e to ˈna mau ite, ua faataehia mai e ua paruruhia te mau poroi a Iehova na roto i taua reo ra. Te mau parau i haapaohia i roto i te Bibilia, e poroi ïa a Iehova, e mea na roto noa i te hoê reo e paraparauhia ra no te maitai o te taata haehaa e here mau ra i te parau mau i te fenua nei.

11. No te aha e parauhia ˈi e o Iehova te Tumu o te mau reo atoa?

11 O Iehova te Poiete o te feruriraa e o te mau melo no te aparauraa, mai te arero, te vaha, e te arapoa, e na te reira e faatupu i te mau taˈi taa ê o te mau reo taitahi. E nehenehe ïa e parauhia e o Iehova te Tumu o te mau reo atoa. Ua ite-papu-hia to ˈna mana i nia i te reo o te huitaata nei na roto i te semeio ta ˈna i faatupu i te Pare o Babela. (Exo. 4:11; Gen. 11:6-9; 10:5; Kor. 1, 13:1) Aita hoê aˈe reo huru ê na Iehova. Aita noa oia i horoa i te reo Hebera tumu na te taata, i to ˈna râ poieteraa i te feruriraa e te mau melo no te aparauraa, ua horoa atoa oia i te niu o te reo Arama e o te reo Heleni e o te taatoaraa o na reo e 3 000 e paraparauhia nei e te huitaata.

TE REO O TE PARAU MAU

12, 13. (a) Eaha ta Iehova i rave ia taa-ohie-hia ta ˈna mau poroi? (b) A horoa i te mau hiˈoraa.

12 Noa ˈtu eaha te reo taata ta Iehova i faaohipa, i te mau taime atoa, ua horoa oia i te mau faaiteraa na roto i te reo o te parau mau, eiaha râ na roto i te mau parau faaroo faahoruhoru. E reo ohie e te taa-oioi-hia ïa. (Zeph. 3:9) E taa oioi i te taata o te fenua nei te mau taoˈa tootoru faito, oia hoi te teitei, te aano e te roa e o tei haamauhia i te hoê taime. No reira Iehova i faahohoˈa ˈi i te mau mea ite-ore-hia e te mata taata nei na roto i te raveraa i te mau hohoˈa papu ta te feruriraa o te taata e nehenehe e taa. Ei hiˈoraa, i vai na te sekene ta te Atua i opua e ta Mose i faatia i roto i te medebara. Ma te faauruahia e te Atua, ua faaohipa o Paulo i na faito taipe tootoru ra no te faataa i te mau tupuraa hanahana i te raˈi iho.—Heb. 8:5; 9:9.

13 Te tahi atu â hiˈoraa: e varua o Iehova, e eita oia e parahi i nia i te hoê terono pae tino i nia i te raˈi. No tatou râ ei taata noa i taotiahia e te mau mea ite-mata-hia, te faaite ra te Atua ia ˈna iho ma te rave i teie taipe ite-mata-hia ia maramarama tatou. Ia haamata oia i te haavaraa i nia i te raˈi, hoê â ïa huru ia haamata te hoê arii i te fenua nei i te haavaraa na roto i te parahiraa i nia i te terono.—Dan. 7:9-14.

E MEA OHIE IA HURI

14, 15. No te aha, taa ê atu i te mau papai philosophia a te taata, e ohie ai ia huri i te Bibilia na roto i te tahi atu mau reo? A horoa i te mau hiˈoraa.

14 I te mea e ua papaihia te Bibilia na roto i te mau parau maramarama, ohie ia taa, e nehenehe ïa te mau taipe e te mau tupuraa e hurihia ma te maramarama maitai e te papu hoi na roto i te rahiraa o te mau reo o to tatou nei tau. E vai noa te mana e te puai tumu o te parau mau i roto i te mau huriraa atoa. E manaˈo tano e te maramarama hoi to te mau parau ohie no te mau mahana atoa, mai te “puaahorofenua,” “tamaˈi,” “korona,” “terono,” “tane faaipoipo,” “vahine faaipoipo,” e “tamarii,” i roto i te mau reo atoa. E ere roa ˈtu ïa mai te mau papai philosophia a te taata nei, mea pinepine, e ere te reira i te mea ohie ia hurihia ma te tano. I te rahiraa o te taime, eita ta ratou mau parau fifi e ta ratou mau taˈo taa ore e nehenehe e huri-papu-hia na roto i te tahi atu reo.

15 E hau ê roa te mana o te huru paraparauraa a te Bibilia. Ia faatae atu te Atua i te mau poroi haavaraa i te feia aita e tiaturi ra ia ˈna, aita oia i faaohipa i te huru paraparau a te philosophia, ua rave râ oia i te mau taipe matauhia no te mau mahana atoa. E itehia te reira i roto i te Daniela 4:10-12. I ǒ nei, ua faahohoˈahia te basileia o te hoê arii etene teoteo na roto i te taipe o te hoê tumu raau, e, na roto i te arai o te mau ohipa e tupu mai i nia i taua tumu raau ra, ua faataa-papu-hia te mau mea e tupu a muri aˈe. Mea maramarama maitai te reira i te huriraahia na roto i te tahi atu mau reo. Mea na reira to Iehova faataeraa mai i ta ˈna poroi ma te here mau ia “tupu . . . te ite [mau] i te rahiraa.” Ua tauturu mau te reira ma te faahiahia rahi ia maramarama tatou i te mau parau tohu i teie nei “tau hopea”!—Dan. 12:4; MN.

TE RAVEA FAATAERAA POROI

16. Nafea ia faataa i ta Iehova ravea faataeraa poroi?

16 E ui mai paha te tahi pae e: Eaha te ravea faataeraa poroi i faaohipahia? E rave anaˈe i te hoê hiˈoraa no to tatou nei tau. No te faatae i te poroi e titauhia (1) te taata paraparau aore ra e faahiti i te poroi, (2) te taoˈa haapurororaa, (3) te reni no te faatae i te poroi, (4) te taoˈa haruharu, e (5) te taata e faaroo ra. Te vai ra i roto i te niuniu paraparau (1) te taata e taniuniu ra, (2) te taoˈa haapurororaa o te niuniu paraparau o te taui i te poroi ei uira, (3) te reni o te niuniu paraparau e hopoi ra i te uira i te vahi e taniuniuhia ra, (4) te taoˈa haruharu o te taui i te poroi mai te uira na roto atu i te parau, e (5) te taata e faaroo maira. Oia atoa, i te raˈi (1) e faahiti te Atua ra o Iehova i ta ˈna mau parau, (2) e mea pinepine, na ta ˈna Parau haamanahia, aore ra Auvaha parau—o tei itehia i teie nei e o Iesu Mesia—e hapono i te poroi, (3) e faaohipahia te varua moˈa o te Atua aore ra to ˈna puai ohipa no te faatae mai i te reira i te fenua nei, (4) na te peropheta a te Atua i te fenua nei e farii atu i te poroi, e (5) na ˈna ˈtu ai e poro i te reira no te maitai o te nunaa o te Atua. Mai i te tahi taime, e tonohia te hoê vea no te faatae i te hoê poroi faufaa rahi, oia atoa, ua faaoti Iehova i te tahi taime e faaohipa i te mau vea varua, aore ra melahi, no te hopoi i te tahi mau poroi mai te raˈi mai na ta ˈna mau tavini i te fenua nei.—Gal. 3:19; Heb. 2:2.

TE RAVEA FAAURUARAA

17. Eaha te parau Heleni i hurihia na roto i te parau ra ‘faaurua mai e te Atua,’ e nafea to ˈna auraa e tauturu mai ai ia tatou ia taa i te ravea faauruaraa?

17 Te parau ra ‘faaurua mai e te Atua,’ o te huriraa ïa o te parau Heleni ra the·oʹpneu·stos, oia hoi “haapuaihia e te Atua.” (Hiˈo i te Timoteo 2, 3:16, nota matamua i raro i te api.) Ua ‘haapuai’ te Atua i to ˈna iho varua, to ˈna puai ohipa, i nia i te mau taata haapao maitai no te turai ia ratou ia haaputu e ia papai i te mau Papai Moˈa. Ua parauhia teie ravea, te faauruaraa. Na teie puai ohipa e tauturu i te feruriraa o te mau peropheta e te tahi atu â mau tavini haapao maitai a Iehova i faauruahia. Teie ïa te auraa e ua tae mai te mau poroi a te Atua e te mau faahohoˈaraa no ta ˈna mau opuaraa ia ratou ra e ua mau roa i roto i to ratou feruriraa. “E ere hoi i to te hinaaro o te taata i tae mai ai te tohu i tahito ra; o te mau taata moˈa râ o te Atua tei parau i ta te varua moˈa i tuu mai ia ratou ra.”—Pet. 2, 1:21; Ioa. 20:21, 22.

18. Mai te aha te huru i mau ai te mau poroi faauruahia i te feia i faataehia ˈtu te reira?

18 A vai ara noa ˈi teie mau taata no te Atua ma te ite maitai aore ra a taoto ai ratou ma te moemoeâ, ua haamau papu to ˈna varua i te poroi no ǒ mai i te fatu o te ravea faataeraa poroi. Ia tae mai te poroi i te peropheta ra, e hopoia ïa na ˈna te auvaharaa ˈtu na vetahi ê. Ia faatia-faahou-hia mai o Mose e te tahi atu â mau peropheta haapao maitai, eita e ore e e haapapu mai ratou e mea tano iho â ta ratou mau papai i paruruhia, no te mea e haamanaˈo maite â to ratou feruriraa maitai e poiete-faahou-hia, i te mau poroi tumu. Na reira atoa, no to ˈna putapû-roa-raa i te orama no nia i to Iesu faahuru-ê-raahia, ua nehenehe i te aposetolo Petero e papai ma te oraora maitai no nia i te hanahana o te reira hau atu i te 30 matahiti i muri aˈe.—Mat. 17:1-9; Pet. 2, 1:16-21.

TE FATU O TE BUKA E TO ˈNA RIMA

19. Eaha te “rima” o te Atua, mai tei haapapuhia e teihea mau irava?

19 E faaohipa te feia papai i to ratou rima no te papai, i te tau tahito, mea na roto ïa i te raveraa i te peni tara aore ra i te tara raau, e i teie tau apî, i te peni tara, te matini patapata parau, aore ra te matini roro uira. Te mau mea i papaihia e taua mau rima ra, e parauhia ïa e no roto mai i te feruriraa o to ratou fatu. Ua ite anei outou e e rima atoa to te Atua? Oia mau, no te mea ua faaau o Iesu i te varua o te Atua i To ˈna “rima.” I to Iesu faaoraraa i te hoê taata i uruhia e te demoni ia nehenehe faahou â oia e parau e e ite, ua faaino te mau enemi faaroo i te ravea ta Iesu i faaohipa no te faaora i taua taata ra. Ia au i te parau a Mataio, teie ta Iesu i parau atu: ‘Te tiavaru nei râ vau i te demoni i rapae na roto i te varua o te Atua, ua roohia iho nei outou e te basileia o te Atua.’ (Mat. 12:22, 28) O Luka te haamaramarama maitai maira ia tatou i to ˈna faahitiraa i ta Iesu i parau i roto i te hoê tupuraa mai te reira: “Te tiavaru nei râ vau i te demoni i te rima o te Atua, ua roohia iho nei ïa outou i te basileia o te Atua ra.” (Luka 11:20) I tahito ra, ua faahepohia te mau tahuˈa tahutahu no Aiphiti ia faˈi e e faaiteraa no to Iehova mana rahi te mau pohe i tairi mai ia Aiphiti, a parau ai e: “O te rima teie no te Atua.”—Exo. 8:18, 19.

20. Nafea te “rima” o te Atua i te ohiparaa, e eaha te faahoperaa o te reira?

20 Ia au i teie faaohiparaa o te parau “rima,” e taa ia tatou te puai rahi o “te rima o te Atua” e e tano maitai teie faataaraa i to ˈna varua ia faaohipa oia i te reira no te haapapai i te Bibilia. No reira, te faataa maira te mau Papai e ua papai “te rima o te Atua” i na Ture Ahuru i nia i na pǎpǎ ofai toopiti ra. (Exo. 31:18; Deut. 9:10) I to te Atua faaohiparaa i te mau taata no te papai i te mau buka e rave rau o te Bibilia Moˈa, o to ˈna ïa rima taipe, aore ra varua, te puai e aratai ra i te peni tara a taua mau taata ra. Eita e ite-mata-hia te varua moˈa o te Atua, ua ohipa râ te reira ma te faahiahia mau, e ua oti mai nei te hoê taoˈa ite-mata-hia, te nehenehe e fafahia, i noaa i te huitaata, te hoê ô taoˈa rahi oia hoi te Parau mau a te Atua, o Ta ˈna ïa Bibilia. Aita e feaaraa e o te Atua ra o Iehova iho â, Tei faatae mai i te poroi mai nia mai i te raˈi, te Fatu o te Bibilia.

TE HAAMATARAAHIA TE MAU BUKA FAAURUAHIA

21. (a) Nafea te papairaa i te mau Papai i te haamataraa mai? (b) Nafea Iehova i te parururaa i te reira?

21 Mai ta tatou i ite, “ua hopoi maira” o Iehova “i na pǎpǎ [o te Faaiteraa] ra” ia Mose “e pǎpǎ ofai; i papaihia e te rima o te Atua ra.” (Exo. 31:18; MN) Teie mau papai o na Ture Ahuru ïa, e mea faahiahia roa te mea e e vau taime to taua papai mana ra faahitiraa i te iˈoa o te Atua ra o Iehova. I taua noâ matahiti 1513 H.T.T. ra, ua faaue ihora te Atua ia Mose ia haamata i te papai i te mau buka o te vai noa mai. I reira te haamataraahia i te papai i te mau Papai Moˈa. (Exo. 17:14; 34:27) Ua faaue atoa Iehova ia Mose e hamani i “te afata o te faaiteraa,” aore ra “te afata o te faufaa,” te hoê afata nehenehe hamanihia e te taata i reira to Iseraela e vaiiho maitai ai i teie poroi faahiahia roa. (Exo. 25:10-22, MN; Arii 1, 8:6, 9, MN) Na Iehova i horoa i te hohoˈa o te Afata, e o to ˈna tamǎrû oia te sekene; e ua faaîhia o Bezaleela, te raatira rima î e tamuta, “i te varua o te Atua, i te paari, e te aravihi, e te ite, i te mau ohipa atoa ra” ia oti ta ˈna ohipa ia au i ta te Atua ra hohoˈa.—Exo. 35:30-35.

22. (a) O vai te Fatu o te mau Papai faauruahia, e eaha te roaraa i papaihia ˈi? (b) O vai ma te feia papai Bibilia, e eaha ta tatou i ite no nia ia ratou?

22 No te faaite i ta ˈna opuaraa, ua “parau riirii mai” te Atua “i mutaa iho, e rave rahi te huru o te parauraa mai” i roto i te hoê area tau roa. (Heb. 1:1) Ua papai te feia papai i ta ˈna Parau i te roaraa fatata 1 610 matahiti mai te matahiti 1513 H.T.T. e tae roa ˈtu i te matahiti 98 T.T. Ua faaohipa te Fatu hoê roa o te Bibilia, te Atua ra o Iehova, fatata e 40 taata papai parau. E mau Hebera anaˈe teie feia papai e e mau melo anaˈe ïa no te nunaa ‘i tuuhia mai ia ratou ra, te parau a te Atua.’ (Roma 3:2) E vau i roto ia ratou, e mau ati Iuda Kerisetiano ïa, i matau roa ˈtu ia Iesu aore ra na roto i ta ˈna mau aposetolo. Ua tohu te mau Papai faauruahia i papaihia hou to ratou tau, i te parau o te haerea mai o te Mesia. (Pet. 1, 1:10, 11) Noa ˈtu te rau o te huru o to ratou oraraa, ua paturu paatoa teie feia papai Bibilia, mai ia Mose e tae noa ˈtu i te aposetolo Ioane, i te mana arii o te Atua ra o Iehova e ua faaite ratou i ta ˈna mau opuaraa i te fenua nei. Ua papai ratou ma te iˈoa o Iehova e na roto i te puai o to ˈna varua.—Ier. 2:2, 4; Ezek. 6:3; Sam. 2, 23:2; Ohi. 1:16; Apo. 1:10.

23. Eaha te mau papai tahito aˈe ta te feia papai Bibilia i rave, e nafea te reira i te riroraa mai ei mau Papai faauruahia?

23 Ua amui mai vetahi o taua feia papai ra i te mau parau mana a te feia ite mata no mua ˈtu aita i faaurua-paatoa-hia, i roto i ta ratou mau papai. Ei hiˈoraa, ua nehenehe o Mose e papai i te tahi mau tuhaa o te Genese na nia i te mau aamu a te feia ite mata, hoê â atoa no Samuela tei papai i te buka o te mau Tavana. Ua na reira atoa o Ieremia i te papairaa i te mau Arii Hoê e te Piti, e o Ezera no te mau Paraleipomeno Hoê e te Piti. Ua aratai te varua moˈa i teie feia papai no te maiti teihea mau tuhaa o te mau papai tahito a te taata e tia ia ravehia, a haapapu ai e e parau mau te reira. I te raveraahia mai taua mau papai tahito ra, riro maira te reira ei tuhaa no te mau Papai faauruahia.—Gen. 2:4; 5:1; Arii 2, 1:18; Par. 2, 16:11.

24, 25. (a) Eaha te area tau o te tuatapaparaa ta te Bibilia e puohu ra? (b) A faahiti na i te tahi mau manaˈo faufaa e itehia ra i roto i te tabula o te api 12.

24 Mea na roto i teihea nanairaa i tae mai ai na buka e 66 o te Bibilia ia tatou nei? Teihea tuhaa o te tau mure ore ta te reira e puohu? I muri aˈe i to ˈna faataaraa mai i te poieteraahia te mau raˈi e te fenua e te faaineineraahia te fenua ei vahi faaearaa no te taata, te faatia ra te Genese i te haamataraa o te tuatapaparaa o te taata mai te poieteraa mai o te taata matamua i te matahiti 4026 H.T.T. I muri iho, te faatia ra te mau Papai Moˈa i te mau tupuraa faufaa rahi e tae noa ˈtu i muri rii aˈe i te matahiti 443 H.T.T. E, i muri aˈe i te hoê area tau e 400 matahiti, ua haamata-faahou-hia te faatiaraa i te matahiti 3 H.T.T., e tae noa ˈtu i te matahiti 98 T.T. No reira, ia au i te tuatapaparaa, e puohu te mau Papai i te hoê area e 4 123 matahiti.

25 E tauturu mai te tabula i te api 12 ia maramarama tatou o vai ma teie feia papai Bibilia e mea na roto i teihea nanairaa i tae mai ai te mau papai o te Bibilia ia tatou nei.

TE “BUKA” TAATOA O TE PARAU MAU A TE ATUA

26. Nafea te mau Papai e riro ai ei hoê buka hope roa?

26 Ua riro te mau Papai Moˈa atoa, mai te Genese e tae roa ˈtu i te Apokalupo, ei buka hope roa, ei haaputuraa buka hope roa, i faaurua-anaˈe-hia e te Fatu Teitei roa ˈˈe hoê roa. Eita e tia ia vahihia te reira na roto e piti aˈe tuhaa, e ia iti mai te faufaa o te hoê tuhaa. Mea faufaa te mau Papai Hebera e te mau Papai Heleni Kerisetiano te tahi no te tahi. Na te tuhaa hopea e apiti mai i te tuhaa matamua ia hope roa te buka otahi o te parau mau a te Atua. E riro mai na buka Bibilia taatoa e 66 ei haaputuraa buka otahi o te mau Papai Moˈa.—Roma 15:4.

27. No te aha e ere roa ˈtu i te mea tano te mau parau “Faufaa Tahito” e “Faufaa Apî”?

27 Na te tutuu teie hape e vahi i te Parau papai a te Atua na roto e piti tuhaa, a mairi ai i te tuhaa matamua, mai te Genese e tae atu i te Malaki, te “Faufaa Tahito,” e te piti, mai te Mataio e tae atu i te Apokalupo, te “Faufaa Apî.” I roto i te Korinetia 2, 3:14, te parau ra te Sainte Bible a A. Crampon (1904) no nia i te “taioraa i te faufaa tahito,” i ǒ nei râ aita te aposetolo e faahiti ra i te taatoaraa o te mau Papai Hebera tahito. Aita atoa oia e manaˈo ra e ua riro te mau papai Kerisetiano faauruahia ei “faufaa [faaauraa parau] apî.” Te faahiti ra te aposetolo i te faufaa o te Ture, i papaihia e Mose i roto i Na buka e pae, hoê noa ïa tuhaa teie o te mau Papai hou te tau Kerisetiano. No reira oia i parau ai i roto i te irava i muri mai e “ia taiohia Mose ra.” Te parau Heleni i hurihia na roto i te parau “faufaa” i roto i te tahi mau Bibilia, ua hurihia ïa na roto i te parau “faaauraa parau” i roto i te mau huriraa apî e rave rahi.—Mat. 26:28; Kor. 2, 3:6, 14, Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau, Osty, Traduction Œcuménique de la Bible.

28. Eaha te haapapuraa e horoahia ra no nia i te mau parau tohu o te Bibilia?

28 Eiaha roa ia ruri-ê-hia te parau i papaihia e i haapaohia ei mau Papai Moˈa. (Deut. 4:1, 2; Apo. 22:18, 19) Teie ïa ta te aposetolo Paulo i papai: “Ia aˈo atu râ matou, eiaha ˈtu ïa, o te tahi melahi no te raˈi mai, ia aˈo atu ia outou i te evanelia maori râ i tei aˈohia ˈtu e matou ia outou na, ia riro ïa oia ei anatema.” (Gal. 1:8; hiˈo atoa i te Ioane 10:35.) Ia tupu mau â te mau parau tohu atoa a Iehova i te tau au ra, e tia ˈi. “Oia atoa te parau no roto i to ˈu nei vaha; e ore e hoˈi faufaa ore noa mai ia ˈu nei, e tupu râ tei opuahia e au ra; e noaa hoi te mea i faaue atu ai au ra.”—Isa. 55:11.

TE HIˈOPOARAA I TE MAU PAPAI

29. I roto i teie buka, a faahohonuhia ˈi te buka Bibilia taitahi te tahi i muri i te tahi, eaha te mau haamaramaramaraa e horoahia ra ei omuaraa parau?

29 I roto i te mau api i muri nei, e hiˈopoahia na buka e 66 o te mau Papai Moˈa te tahi i muri i te tahi. E faataahia te huru tupuraa o te buka taitahi, e horoahia te mau haamaramaramaraa no nia i te taata papai, te matahiti i papaihia ˈi e i te tahi taime te area tau i puohuhia. E haapapu-atoa-hia e e buka parau mau tera e e tano iho â ia riro mai ei tuhaa no te mau Papai faauruahia. E nehenehe teie haapapuraa e itehia i roto i te mau parau a Iesu Mesia aore ra i roto i te mau papai faauruahia a vetahi atu mau tavini a te Atua. E ite-pinepine-hia e e parau mau te buka ia tupu mau te mau parau tohu Bibilia aore ra na roto i te mau haapapuraa e vai ra i roto noa iho â i te buka ra, mai te au-maite-raa, te haavare ore e te huna-ore-raa i te parau. Te vai atoa ra te mau haapapuraa maoti te mau itearaa a te ihipǎpǎ e te tuatapaparaa a teie nei ao o te nehenehe e tiaturihia.

30. Nafea te faataaraahia te tumu parau o te buka Bibilia taitahi?

30 A faataahia ˈi te tumu parau o te buka taitahi, te tutavahia ra i te haamatara i te poroi mana a te taata papai Bibilia ia tupu te here rahi i te mau Papai faauruahia e to ratou Fatu, te Atua ra o Iehova, i roto i te mafatu o te taata taio, e ia au roa oia i te poroi ora o te Parau a te Atua no to ˈna mau manaˈo ohie ia faaohipa, to ˈna au-maite-raa e to ˈna nehenehe. Ua tatuhaahia te tumu parau o te mau buka na roto i te mau upoo parau no te faaohie i te haapiiraa, e ere râ te reira i te tatuhaaraa rave-haere-noa-hia o te mau buka Bibilia. E huru taa ê iho â to te buka taitahi, e e tauturu maitai te reira ia maramarama tatou i te opuaraa a te Atua.

31. (a) Eaha te haamaramaramaraa e vai ra no te faaite eaha te faufaaraa o te buka taitahi? (b) Eaha te tumu parau hanahana e itehia ra ia faahohonuhia te mau buka Bibilia atoa?

31 I te pae hopea o te buka taitahi, e faaitehia no te aha e “mea faufaa” teie tuhaa o te mau Papai faauruahia “ei haapiiraa, ei faahaparaa, ei faatitiaifaroraa i te mau mea, ei aˈoraa ma te parau-tia.” (Tim. 2, 3:16, MN) E faahohonuhia te tupuraa o te mau parau tohu ia faahitihia te reira i muri mai i roto i te faaiteraa faauruahia a te feia papai Bibilia. I te mau taime atoa, e faaitehia nafea te buka e turu ai i te tumu parau rahi o te Bibilia. E ere te Bibilia i te aai. Te vai ra te poroi ora hoê roa no te huitaata i roto. Mai te buka matamua o te Genese e tae roa ˈtu i te buka hopea o te Apokalupo, te faaite ra te mau Papai faauruahia i te opuaraa a tei Poiete i te ao taatoa nei, te Atua ra o Iehova, e haamoˈa i to ˈna iˈoa maoti te Basileia e faaterehia e to ˈna Huero. Tera te niu o te tiaturiraa hanahana e vai ra i mua i te mau hoa atoa o te parau-tia.—Mat. 12:18, 21.

32. Eaha te mau haamaramaramaraa i horoahia ia mauruuru atu â tatou i te Bibilia?

32 Ia oti i te faahohonuhia na buka e 66 o te Bibilia, e horoahia te mau haamaramaramaraa no nia i te tupuraa mau o te Bibilia. E mau faahohonuraa ïa no nia i te teotarafia o te Fenua Tǎpǔhia, te tau i tupu ai te mau ohipa o te Bibilia, te mau huriraa Bibilia, te mau haapapuraa a te ihipǎpǎ e te tahi atu â e e parau mau te Bibilia, e mea tano te tabula o te mau buka Bibilia. Te vai atoa ra te tahi atu â mau haamaramaramaraa faufaa e mau tabula i roto i teie tuhaa. Na roto i teie mau mea atoa, te opuahia ra e ia haafaufaa roa ˈtu â te taata taio i te Bibilia, te buka hau roa ˈˈe i te faufaa e te ohie ia faaohipa, i te fenua nei i teie nei mahana.

33. E nehenehe te Bibilia e faaauhia i te aha, e eaha te faufaaraa o te hoê haapiiraa Bibilia?

33 Ua maoro te Atua, te Fatu o te Bibilia i te paraparauraa mai i te huitaata nei. Ua faaite oia i te here rahi e te anaanatae e au i te Metua tane i roto i ta ˈna i rave no ta ˈna mau tamarii i te fenua nei. Mea faahiahia mau te rahiraa o te mau papai faauruahia ta ˈna i horoa mai na tatou nei i roto i te mau Papai Moˈa! E taoˈa faahiahia mau teie e aita to ˈna e faaauraa, e haaputuraa buka rahi no te mau haamaramaramaraa i ‘haapuaihia mai e te Atua,’ tei hau aˈe i te maitai e te hohonu i te mau papai a te taata rii noa nei. E ere te haapii-tamau-raa i te Parau a te Atua i te mea ‘rohirohi no te tino,’ e hopoi mai râ i te mau haamaitairaa mure ore no te feia i ite i ‘te parau a te Fatu ra o te tia i te vairaa.’—Koh. 12:12; Pet. 1, 1:24, 25.

[Uiraa haapiiraa]

[Tapura i te api 12]

TE FEIA FAAURUAHIA I PAPAI I TE BIBILIA E TA RATOU MAU PAPAI

(Ia au i te tereraa o te tau)

Nanairaa Ohipa Te otiraa Mau papai

Feia papai te papai

1. Mose Taata ite, 1473 H.T.T. Genese;

tiai mamoe, Exodo;

peropheta, Levitiko;

aratai Ioba;

Numera;

Deuteronomi;

Salamo 90

(peneiaˈe te 91

atoa)

2. Iosua Aratai area Iosua

1450 H.T.T.

3. Samuela Ati Levi, na mua ˈˈe Te mau tavana;

peropheta area Ruta;

1080 H.T.T. tuhaa o Samuela 1

4. Gada Peropheta area Tuhaa o Samuela 1;

1040 H.T.T. Samuela 2

(raua Natana)

5. Natana Peropheta area Hiˈo to nia ˈtu

1040 H.T.T. (raua Gada)

6. Davida Arii, 1037 H.T.T. E rave rahi mau

tiai mamoe, Salamo

taata faataˈi

upaupa

7. Mau tamarii Vetahi o te mau

a Kora Salamo

8. Asapha Taata himene Vetahi o te mau

Salamo

9. Hemana Taata paari Salamo 88

10. Etana Taata paari Salamo 89

11. Solomona Arii, taata area Te rahiraa o te mau

patu fare, 1000 H.T.T. Maseli;

taata paari Te Sire

a Solomona;

Koheleta;

Salamo 127

12. Agura Maseli pene 30

13. Lemuela Arii Maseli pene 31

14. Iona Peropheta area Iona

844 H.T.T.

15. Ioela Peropheta area Ioela

820 H.T.T.(?)

16. Amosa Tiai nǎnǎ, area Amosa

peropheta 804 H.T.T.

17. Hosea Peropheta muri aˈe Hosea

745 H.T.T.

18. Isaia Peropheta muri aˈe Isaia

732 H.T.T.

19. Mika Peropheta na mua ˈˈe Mika

717 H.T.T.

20. Zephania Tamaiti na mua aˈe Zephania

hui arii, 648 H.T.T.

peropheta

21. Nahuma Peropheta na mua ˈˈe Nahuma

632 H.T.T.

22. Habakuka Peropheta area Habakuka

628 H.T.T.(?)

23. Obadia Peropheta area Obadia

607 H.T.T.

24. Ezekiela Tahuˈa, area Ezekiela

peropheta 591 H.T.T.

25. Ieremia Tahuˈa, 580 H.T.T. Te mau arii 1

peropheta e te 2; Ieremia;

Te oto o

Ieremia ra

26. Daniela Tamaiti area Daniela

hui arii, 536 H.T.T.

faatere hau,

peropheta

27. Hagai Peropheta 520 H.T.T. Hagai

28. Zekaria Peropheta 518 H.T.T. Zekaria

29. Moredekai Faatere hau area Esetera

matamua 475 H.T.T.

30. Ezera Tahuˈa, area Paraleipomeno 1

papai parau, 460 H.T.T. e te 2; Ezera

tavana hau

31. Nehemia Taata toroa muri aˈe Nehemia

i te aorai, 443 H.T.T.

tavana rahi

32. Malaki Peropheta muri aˈe Malaki

443 H.T.T.

33. Mataio Telona, area 41 T.T. Mataio

aposetolo

34. Luka Taote, area 61 T.T. Luka; Ohipa

mitionare

35. Iakobo Tiaau na mua ˈˈe Iakobo

(taeae 62 T.T.

o Iesu)

36. Mareko Mitionare area Mareko

60-65 T.T.

37. Petero Taata area 64 T.T. Petero 1 e te 2

ravaai,

aposetolo

38. Paulo Mitionare, area 65 T.T. Tesalonia 1 e te 2;

aposetolo, Galatia;

taata hamani Korinetia 1

fare ie e te 2; Roma;

Ephesia;

Philipi;

Kolosa;

Philemona;

Hebera;

Timoteo 1 e te 2;

Tito

39. Iuda Pǐpǐ (taeae area 65 T.T. Iuda

o Iesu)

40. Ioane Taata area 98 T.T. Apokalupo;

ravaai, Ioane;

aposetolo Ioane 1, te 2

e te 3