Eaha to roto?

Tapura tumu parau

O te tauiraa anei o te mau tapao tupuna a te taata te ravea no te faaroa i te oraraa?

Te imiraa i te faaroa i te oraraa

Te imiraa i te faaroa i te oraraa

“Ua ite au i te mau ohipa rohirohi i haapaohia e te Atua na te taata nei, ia rave â ratou i te reira. Ua faanehenehe oia i te mau mea atoa i te tau mau ra, e ua tuu oia i te manaˈo i to teie nei ao i roto i to ratou aau.”Koheleta 3:10, 11.

TE FAAITE maitai ra teie mau parau a te arii î i te paari o Solomona i ta te taata e manaˈo ra no nia i te oraraa. Mea poto te oraraa e aita e nehenehe e ape i te pohe. No reira paha te taata i hinaaro noa ˈi e ora maoro aˈe a mairi ai te tau. E rave rahi aamu aore ra aai o te taata imi-noa-raa e nafea ia faaroa i te oraraa.

A feruri na i te hiˈoraa o Gilgamesh, te hoê arii no Sumer. E rave rahi aai faahiahia mau no nia i to ˈna oraraa. Te vai ra hoê o te faatia ra i ta ˈna mau tere. E au ra e i roto i te hoê tere atâta mau, ua tamata o ˈna i te haapii e nafea ia ape i te pohe. Aita râ oia i raea i ta ˈna fa.

Te hoê aivanaa i to ˈna vahi maimiraa i te area tau 500 tae atu i te 1500

I te senekele maha hou te Mesia, ua tamata te mau aivanaa i Taina i te hamani i te hoê raau taa ê o te nehenehe e faaroa i te oraraa. Ua anoi ratou maa raau taero mai te mercure e te arsenic. Ua faatiahia e ua pohe vetahi emepera Tinito no tera raau. I Europa, mai te matahiti 500 tae atu i te 1500, ua tamata vetahi aivanaa i te taui i te huru o te auro, ia nehenehe te taata e inu i te reira. Ua manaˈo hoi ratou e e nehenehe te reira e faaroa i to te taata oraraa inaha aita te auro e pe.

I teie mahana, te hinaaro nei te mau aivanaa tuatapapa i te ora e i te mau tapao tupuna e ite no te aha te taata e ruhiruhia ˈi. Mai te imiraa i te raau taa ê no te faaroa i te oraraa, te haapapu ra ta ratou mau tutavaraa e te tiaturi noâ te taata te vai ra te hoê ravea no te ore e ruhiruhia e e pohe. Eaha râ te mau faahopearaa o teie mau maimiraa?

UA TUU TE ATUA ‘I TE MANAˈO O TE ORA MURE ORE I ROTO I TO RATOU AAU.’—KOHELETA 3:10, 11

IMI I TE TUMU E RUHIRUHIA ˈI TATOU I TEIE MAHANA

Ua haapii te mau aivanaa no nia i te taoˈa tahi ora o te taata e ua horoa ratou hau atu i te 300 faataaraa no nia i te ruhiruhiaraa e te pohe. Aita i maoro aˈenei, ua nehenehe te mau aivanaa e faaroa i te oraraa o te mau taoˈa tahi ora animara e taata. A ite ai i teie haereraa i mua, ua oioi vetahi mau taata tuiroo i te horoa i te moni i te mau aivanaa ia nehenehe ratou e taa no te aha tatou e pohe ai. Eaha tei ravehia?

Haapotoraa i te ruauraa o te mau taoˈa tahi ora. Te manaˈo ra vetahi aivanaa e te ruhiruhia nei te taata no te hoê ohipa e tupu ra i nia i te pae hopea o te mau toromotoma, tuhaa parauhia télomère. E paruru te reira i te mau haamaramaramaraa ihi tapao tupuna i roto i to tatou mau taoˈa tahi ora a tatuhaa ˈi ratou ia ratou iho. I te taime atoa râ e tatuhaa ˈi te mau taoˈa tahi ora, e poto mai te tuhaa hopea o te toromotoma. I te pae hopea, e faaea te mau taoˈa tahi ora i te tatuhaa ia ratou iho e e haamata te taata i te ruhiruhia mai.

Ua ite ia Elizabeth Blackburn, tei noaa i te re Nobel, e i ta ˈna pǔpǔ taata rave ohipa i te hoê raau o te faaiti i te taime e poto ai te tuhaa hopea o te toromotoma, a haapoto atu ai i te ruauraa o te mau taoˈa tahi ora. Teie râ, te haapapu ra ta ratou mau maimiraa e aita te mau tuhaa hopea o te toromotoma e faaroa i te oraraa o te taata.

Te tauiraa i te mau haamaramaramaraa o te mau taoˈa tahi ora. Teie te tahi atu ravea tamatahia no te patoi i te mau faahopearaa ino o te ruhiruhiaraa. I te hoê taime, mea ruau roa te mau taoˈa tahi ora no te tatuhaa ia ratou iho. E horoa ïa ratou i te haamaramaramaraa hape i te mau taoˈa tahi ora no te paruru i te taata i te mau maˈi, a tupu atu ai te haapêraa, te mauiui tamau e te maˈi. Aita i maoro aˈenei, ua rave te mau aivanaa i Farani i vetahi mau taoˈa tahi ora o te mau taata ruhiruhia roa e ua taui ratou i te mau haamaramaramaraa i nia i te reira. I muri iho, ua haamata faahou te mau taoˈa tahi ora i te tatuhaa ia ratou iho. Ua parau râ te aivanaa o Jean-Marc Lemaître, te aratai o te pǔpǔ taata maimi, e ia au i ta ratou mau maimiraa, e nehenehe te mau taoˈa tahi ora ruau e taui mai.

E NEHENEHE ANEI TE IHI E FAAROA I TO TATOU ORARAA?

No e rave rahi aivanaa, noa ˈtu te mau raau no te ore e ruhiruhia mai, aita te taata e ora maoro aˈe. Papu maitai, ua roa mai te faito o te oraraa o te taata mai te senekele 19. No te mea râ mea mâ aˈe te taata, te vai ra te mau raau no te paruru atu i vetahi mau maˈi e no te rapaau roa e rave rahi maˈi. Te manaˈo ra vetahi aivanaa tuatapapa i te mau tapao tupuna e ua raea te faito o te oraraa o te taata i te tahi taotiaraa taa maitai.

E 3 500 matahiti na mua ˈtu, ua faaite te papai Bibilia o Mose: “To matou pue mahana i te oraraa nei e hitu ïa ahuru i te matahiti, e ia tae i te vau i te ahuru i te matahiti i te etaeta, e riro râ taua etaeta ra ei rohirohi e ei taiâraa: e ore hoi e mahia motu ê atura, maue atura matou!” (Salamo 90:10) Noa ˈtu te mau tutavaraa a te taata no te faaroa i te oraraa, te vai noa ra te oraraa mai ta Mose i faataa ˈtu.

I te tahi aˈe pae, te vai ra te tahi mau animara o te nehenehe e ora e hanere matahiti e te tahi mau tumu raau o te ora nei e tausani matahiti. Ia faaauhia te reira i to tatou faito o te oraraa, e ui paha tatou: “E ora noa iho â ïa tatou e 70 aore ra 80 matahiti?”