Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Te tumu parau fifi o te mauiui o te taata

Te tumu parau fifi o te mauiui o te taata

Te tumu parau fifi o te mauiui o te taata

“NO TE AHA TE ATUA NO TE AHA?” To nia teie upoo parau rahi i te api matamua o te hoê vea nenei-rahi-hia, i muri aˈe i te hoê aueueraa fenua vavahi i tupu i Asia Iti. Te vai atoa ra te hohoˈa o te hoê metua tane ahoaho e amo ra i ta ˈna tamahine i pepe i rapaeau i to ratou fare tei marua i raro.

Ua faatupu te tamaˈi, te oˈe, te parareraa maˈi, e te ati natura i te mauiui faito ore, ua faatahe rahi i te roimata, e ua haapohe ehia rahiraa taata. Mea ê ïa te mauiui o te mau taata i maferahia, o te mau tamarii i rave-ino-hia, e te tahi atu â mau ohipa iino. A hiˈo na i te numera rahi roa o te mau pepe e te mau pohe no te mau ati manaˈo-ore-hia. E te vai atoa ra te ahoaho o te mau miria taata no te maˈi, te matahiti rahi, e te pohe o tei herehia.

Ua itehia te mauiui ino roa ˈˈe i te senekele 20. Mai te matahiti 1914 e tae atu i te matahiti 1918, ua haapohe te Tamaˈi Rahi Matamua fatata hoê ahuru mirioni faehau. Te parau ra te tahi mau taata tuatapapa e mea rahi atoa feia huiraatira tei pohe. I te Piti o te Tamaˈi Rahi, fatata e 50 mirioni faehau e feia huiraatira tei pohe, tae noa ˈtu te mau mirioni feia paruru ore, oia te mau vahine, te mau tamarii, e te mau tane ruhiruhia. I te roaraa o te senekele i mahemo, e mau mirioni atu â taata tei pohe i te haamouraa nunaa, te orurehau, te haavî-uˈana-raa i te opu taata ê, te poia, e te veve. Ia au i te Historical Atlas of the Twentieth Century, ua hau atu i te 180 mirioni taata tei pohe no taua “peapea ra o te mau nunaa.”

Ua haapohe te fiva Paniora o te matahiti 1918/1919 e 20 mirioni taata. I na piti ahuru matahiti i mahemo, fatata 19 mirioni tei pohe i te SIDA, e fatata e 35 mirioni i teie nei tei peehia i te tirotiro o taua maˈi ra. E mau mirioni tamarii o te ora ra aita e metua—ua pohe ïa i te SIDA. E mea rahi roa aiû e pohe nei i te SIDA, ua peehia ratou a vai ai ratou i roto i te opu.

Te haamauiuihia nei te mau tamarii na roto i te tahi atu mau ravea. No nia i te parau apî i horoahia e te UNICEF (te afata a te mau Nunaa Amui no te tamarii), i te hopea o te matahiti 1995, teie ta te Manchester Guardian Weekly no Beretane i parau: “I roto i te mau tamaˈi i na matahiti hoê ahuru i mahemo, e 2 mirioni tamarii tei haapohehia, e 4-5 mirioni melo tei riro ei paruparu, 12 mirioni tei ere i te nohoraa, hau atu i te 1 mirioni tei riro ei otare aore ra tei faataa-ê-hia e to ratou mau metua e 10 mirioni tei ahoaho roa i te pae feruriraa.” Te manaˈo-atoa-hia ra e e 40 e tae atu i te 50 mirioni haamaruaraa tamarii e ravehia ra na te ao atoa nei—i te matahiti hoê!

Eaha te tupu a muri aˈe?

Mea rahi o te hiˈo i te a muri aˈe ma te taiâ. Teie ta te hoê pǔpǔ aivanaa i parau: “E nehenehe te mau ohipa a te taata . . . e taui roa i te ao ora i nia i te hoê faito eita e noaa faahou i te reira i te atuatu i te ora ma te ravea ta tatou i ite.” Ua na ô â ratou e: “I teie atoa taime, hoê taata i nia i te pae o te ora ra i roto i te veve ino roa aita e navai ra te maa, e hoê taata i nia i te hoê ahuru o te faaruru ra i te tano-ore-roa-raa o te maa.” Ua opua aˈera te mau aivanaa i te “faaara i te taata atoa no nia i te tiai maira ia ratou” e ua na ô ratou e: “Mea titauhia ia rave i te hoê tauiraa rahi i roto i ta tatou tiaauraa i te fenua e te ora i nia iho ia ore te taata e mauiui e ia ore to tatou nohoraa i nia teie paraneta e ino roa eita ˈtu ai e nehenehe faahou e tataî atu.”

No te aha te Atua i faatia ˈi i teie rahiraa mauiui e te ino? Nafea oia e opua ˈi e faaafaro i teie tupuraa? Afea?

[Faaiteraa i te fatu o te hohoˈa i te api 3]

I nia, parahiraa turai: UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; i ropu, mau tamarii e pohe ra i te poia: WHO/OXFAM; i raro, taata pararai roa: FAO photo/B. Imevbore