Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Te mau Vaudois—mai te hairesi i te haapaoraa Porotetani

Te mau Vaudois—mai te hairesi i te haapaoraa Porotetani

Te mau Vaudois—mai te hairesi i te haapaoraa Porotetani

Tei te matahiti 1545 i te tuhaa fenua nehenehe Lubéron o Provence, i te pae apatoa o Farani. Ua putuputu te hoê nuu no te rave i te hoê ohipa riaria, faaitoitohia e te huru etaeta i te pae haapaoraa. Ua manii te toto hoê hebedoma i te maoro.

UA VAVAHIHIA te mau oire iti, e ua tapeahia aore ra ua taparahihia te feia e noho ra i reira. Ua rave te mau faehau haavî i te mau mea riaria aroha ore, a rurutaina ˈi o Europa. Fatata e 2 700 tane tei taparahihia, e 600 tei afaihia na nia i te mau manua no te rave i te ohipa, taa ê atu i te mauiui i faaruruhia e te mau vahine e te mau tamarii. Ua arue te arii Farani e te pâpa i te tomana o te nuu o tei rave i teie ohipa haamaniiraa toto.

Ua amahamaha aˈena te fenua Heremani i te Reforomatio i to François I, arii Katolika no Farani e haapeapea ra hoi no te parareraa o te haapaoraa Porotetani, titorotororaa no nia i tei parau-noa-hia te mau hairesi i roto i to ˈna basileia. Ua itea mai i te feia faatere no Provence i te mau oire taatoa o te mau taata amahamaha i te pae faaroo, eiaha râ tau taata hairesi noa. Ua fariihia te faaueraa mana e faaore i teie hairesi, e inaha, ua tupu te reira i roto i te taparahiraa taata no 1545.

O vai ma teie mau taata hairesi? E no te aha ratou i faaruru ai i te huru etaeta haavî i te pae haapaoraa?

Mai te taoˈa rahi i te veve

Te feia i pohe i roto i te taparahiraa, e melo ratou no te hoê pǔpǔ faaroo o te senekele 12 o te itehia i roto i te hoê tuhaa rahi o Europa. No to ˈna parareraa e oraraa mai ehia senekele i te maoro, ua riro teie pǔpǔ ei pǔpǔ otahi i roto i te mau buka aamu o te amahamaharaa faaroo. Te farii ra te rahiraa o te feia tuatapapa e ua haamata te pǔpǔ i te area matahiti 1170. I te oire Farani o Lyon, ua hinaaro roa te hoê taata hoo taoˈa rahi o Vaudès te iˈoa e ite nafea ia faaoaoa i te Atua. Turaihia e te aˈoraa a Iesu Mesia e e hoo atu te tahi taata taoˈa rahi i ta ˈna mau mea e e horoa na te feia veve, ua rave o Vaudès i te mau faanahoraa i te pae moni no to ˈna utuafare, e haapae atura i ta ˈna mau taoˈa no te poro i te Evanelia. (Mataio 19:16-22) Aita i maoro, ua pee te tahi pae ia ˈna, tei parauhia i muri aˈe te mau Vaudois. a

O te veve, te pororaa, e te Bibilia te mau mea faufaa i roto i to Vaudès oraraa. E ere i te mea apî te patoiraa te ekalesiatiko i te taoˈa rahi. No te hoê taime, ua faaite haere te tahi mau pǔpǔ ekalesiatiko amahamaha i te mau peu haapiˈo a te ekalesia e ta ˈna faaohipa-hua-raa i te mana faatere. E taata raita râ o Vaudès mai te rahiraa o to ˈna mau taata. Na te reira paha e faataa maira no te aha oia i manaˈo ai e mea titauhia ia huri i te Bibilia na roto i te reo o te taata. I te mea e o te pǔpǔ ekalesiatiko anaˈe te fanaˈo i te huriraa bibilia Latino, ua faaue aˈera o Vaudès e ia hurihia te mau Evanelia e te tahi atu mau buka bibilia na roto i te reo Farani e Provençal, te reo e taahia e te feia riirii i ropu e i te pae hitia o te râ o Farani. b Ia au i te faaueraa a Iesu e poro, ua poro haere te Feia veve no Lyon i ta ratou poroi i roto i te aroâ. (Mataio 28:19, 20) Te faataa ra te taata tuatapapa ra o Gabriel Audisio e no to ratou onoono e poro i te taata i riri ai te ekalesia i te mau Vaudois.

Mai te haapaoraa Katolika i te hairesi

I taua tau ra, o te pǔpǔ ekalesiatiko anaˈe te poro, e e tiaraa to te ekalesia e horoa i te parau faatia e poro. No te pǔpǔ ekalesiatiko, e feia maˈua te mau Vaudois tei ore i haere i te haapiiraa, i te matahiti 1179 râ, ua ani o Vaudès i te parau faatia mana e poro i te pâpa Alexandre III. Ua faatiahia—mai te peu noa râ e e farii ta ratou iho mau perepitero. Te tapao ra te taata tuatapapa ra o Malcolm Lambert e “e au” te reira “i te hoê patoi-roa-raa.” Oia mau, ua opani roa te arii epikopo o Jean de Bellesmains no Lyon i te ohipa pororaa. Ua pahono atu o Vaudès ma te faahiti i te Ohipa 5:29: “O te Atua ta matou e faaroo e tia ˈi eiaha te taata.” No to ˈna oreraa e auraro i te opaniraa, ua tiavaruhia o Vaudès i rapaeau i te ekalesia i te matahiti 1184.

Noa ˈtu e ua tiavaruhia te mau Vaudois i rapaeau i te mataeinaa epikopo no Lyon e ua tiahihia i rapaeau i te oire, e au ra e aita te faaueraa mana matamua e haapao-roa-hia ra. Inaha, mea rahi te taata riirii e umere ra i te mau Vaudois no to ratou haavare ore e to ratou huru oraraa, e ua tamau noa atoa te tahi mau epikopo i te paraparau e o ratou.

Ia au i te taata tuatapapa ra o Euan Cameron, e au ra e aita te feia poro Vaudois i “patoi i te Ekalesia Roma iho.” Ua “hinaaro [noa] ratou e poro e e haapii i te taata.” Te parau ra te feia tuatapapa e ua topa mau â te pǔpǔ i roto i te hairesi no te hoê anairaa faaueraa mana o tei faaiti mǎrû noa mai i to ratou puai e to ratou mana. Ua riro roa ˈtura te mau faautuaraa a te Ekalesia ei anatema ta te Maha o te Apooraa no Latran i parau i nia i te mau Vaudois i te matahiti 1215. Eaha te faahopearaa o te reira i nia i ta ratou pororaa?

E tapuni ratou

Ua pohe o Vaudès i te matahiti 1217, e no te hamani-ino-raa, ua purara haere to ˈna mau taata i roto i te mau peho o te mau Alpes i Farani, i Heremani, i te pae apatoerau no Italia, i Europa no Ropu e Hitia o te râ. No te hamani-ino-raa atoa, ua tia i te mau Vaudois ia parahi i te mataeinaa, e ua iti mai ta ratou mau ohipa pororaa i te mau tuhaa fenua e rave rahi.

I te matahiti 1229, ua faaoti te Ekalesia Katolika i ta ˈna Tamaˈi faaroo i nia i te mau Cathares, aore ra Albigeois, i te pae apatoa o Farani. c I muri iho, o te mau Vaudois tei faaruru atu. Aita i maoro, ua fariu te Tiripuna hairesi ma te aroha ore i nia i te feia atoa e patoi i te ekalesia. No to ratou mǎtaˈu, ua tapuni te mau Vaudois. I te matahiti 1230, aita ratou i poro faahou i mua i te taata. Te faataa ra o Audisio e: “Aita ratou i haere e imi i te mamoe apî . . . ua haa râ ratou i te haapao i te feia i taui i te faaroo, ia tapea maite ratou i to ratou faaroo noa ˈtu te faaheporaa e te hamani-ino-raa no rapaeau mai.” Te parau faahou ra oia e “ua riro noa te pororaa ei ohipa faufaa, tera râ, ua taui roa te raveraa.”

Ta ratou mau tiaturiraa e mau peu

No te mea e eita te mau tane e te mau vahine atoa e rave i te mau ohipa pororaa, ua faataa ê te mau Vaudois i te feia poro e te feia faaroo i te senekele 14. O te mau tane faaineine-maitai-hia anaˈe te rave i te ohipa tiai mamoe. Ua parauhia teie mau tavini ratere i muri aˈe te mau barbes (papa fetii).

Ua haa te mau barbes, o te farerei i te mau utuafare Vaudois i ǒ ratou, i te rave e ia vai noa mai te pǔpǔ, aita râ i haaparare atu. Mea ite te mau barbes atoa i te taio e i te papai, e ua niuhia ta ratou faaineineraa, e ono matahiti i te maoro, i nia i te Bibilia. Ua tauturu te faaohiparaa i te Bibilia na roto i te reo o te taata ia ratou ia tatara ˈtu i te Bibilia i to ratou mau taata. Ua faˈi roa te feia patoi e e taˈere bibilia puai to te mau Vaudois, to ta ratou mau tamarii atoa, e e nehenehe ta ratou e faahiti i te mau tuhaa rahi o te mau Papai.

Taa ê atu i te tahi mau mea, ua haapae te mau Vaudois matamua i te haavare, te vahi tamâraa hara, te mau pure tusia no te feia pohe, te faˈiraa hara i te mau perepitero e te mau faaoreraa hara, te haamoriraa ia Maria e i te mau “peata.” I te mau matahiti atoa, ua haamanaˈo ratou i te Amuraa maa ahiahi a te Fatu, aore ra te oroa Euhari. Ia au ia Lambert, “ua riro mau â” ta ratou huru haamoriraa “ei haapaoraa na te taata raita iti.”

“E piti huru oraraa”

Mea hoê roa te mau pǔpǔ Vaudois. E faaipoipo ratou ratou iho, e i te roaraa o te mau senekele, ua horoa mai te reira i te mau iˈoa pii Vaudois. I roto râ i ta ratou aroraa no te ora ˈtu, ua tamata te mau Vaudois i te huna i to ratou mau manaˈo. No to ratou hunaraa i ta ratou mau tiaturiraa e mau peu faaroo, ua noaa ohie i te feia patoi ia pari ino ia ratou, ma te parau ei hiˈoraa e te haamori ra ratou i te Diabolo. d

Hoê ravea ta te mau Vaudois i faaohipa no te patoi i tera mau pariraa, o te haapiˈoraa ïa e te raveraa i ta te taata tuatapapa ra o Cameron e parau ra “te faaauraa ˈtu iti” i te haamoriraa Katolika. Mea rahi te Vaudois i faˈi i ta ratou mau hara i te mau perepitero Katolika, i haere i te pureraa, i rave i te pape moˈa, e i apiti atoa i roto i te mau tere pereninaraa. Te tapao ra o Lambert e: “Mea rahi te mea ta ratou i rave mai to ratou mau taata-tupu Katolika.” E parau roa o Audisio e i te pae hopea, “e piti huru oraraa” to te mau Vaudois. Te na ô faahou ra oia e: “I te hoê pae, e haa ratou mai te mau Katolika no te paruru i to ratou hau taotiahia; i te tahi aˈe pae, e haapao ratou i te tahi mau peu e mau ohipa matauhia e ratou ia vai noa mai ratou.”

Mai te hairesi i te haapaoraa Porotetani

I te senekele 16, ua taui roa te Reforomatio i te tupuraa faaroo i Europa. Ua nehenehe ta te feia i faaruru i te huru etaeta e imi i te haamanaraa i roto i to ratou iho fenua aore ra e taui i te fenua no te imi i te mau huru tupuraa maitai aˈe. Ua riro atoa te manaˈo o te hairesi ei tumu parau e ere i te mea faufaa roa, i te mea e mea rahi roa te taata o tei haamata i te mârô i te tiaturiraa faaroo tahito i haamauhia.

I te omuaraa o te matahiti 1523, ua faahiti te taata reforomatio matau-maitai-hia ra o Martin Luther, i te mau Vaudois. I te matahiti 1526, ua taˈitaˈi atu te hoê o te mau barbes Vaudois i te mau Alpes i te mau parau apî no nia i te mau haereraa i mua faaroo i Europa. I muri iho, ua hiti mai te hoê area tau tauiraa manaˈo, a nehenehe atu ai te mau pǔpǔ Porotetani e te mau Vaudois e horoa i to ratou mau manaˈo. Ua faaitoito te mau Porotetani i te mau Vaudois ia paturu i te huriraa matamua o te Bibilia mai te reo tumu i roto i te reo Farani. Neneihia i te matahiti 1535, ua matauhia taua huriraa ra i muri aˈe mai te Bibilia a Olivétan. Te mea huru ê râ, aita te rahiraa o te mau Vaudois e taa ra i te reo Farani.

A tamau ai te hamani-ino-raa a te Ekalesia Katolika, mea rahi te mau Vaudois i parahi i te tuhaa fenua maitai aˈe o Provence i te pae apatoa o Farani, mai te mau Porotetani no te fenua ê. Aita i maoro, ua faaarahia te feia toroa no nia i teie taeraa mai te taata ěê. Noa ˈtu te mau parau maitatai e rave rahi no nia i te huru oraraa e te morare o te mau Vaudois, ua mârô te tahi mau taata i to ratou taiva ore e ua pari ia ratou i te faahuehue. Ua horoahia ˈtura te faaueraa mana Mérindol, o tei faatupu i te haamaniiraa toto riaria i faahitihia i te omuaraa o teie tumu parau.

Ua taa ê noa ˈtura te mau Katolika e te mau Vaudois. Ei pahonoraa i tei ravehia i nia ia ratou, ua faaohipa atoa te mau Vaudois i te mau mauhaa tamaˈi no te paruru ia ratou. Ua turai teie aroraa ia ratou ia apiti atu i te pǔpǔ Porotetani. Mea na reira to te mau Vaudois piriraa ˈtu i te haapaoraa rahi Porotetani.

I te roaraa o te mau senekele, ua haamauhia te mau ekalesia Vaudois i te mau fenua atea roa ia Farani, mai te fenua Uruguay e te mau Hau Amui no Marite. Teie râ, te farii ra te rahiraa o te feia tuatapapa i te parau a Audisio e “ua hope te haapaoraa Vaudois i te tau o te Reforomatio,” i to ˈna “riroraa ˈtu” i te haapaoraa Porotetani. Inaha, ua ere rahi te pǔpǔ Vaudois i to ˈna itoito rahi matamua tau senekele na mua ˈtu. Ua tupu te reira i to to ˈna mau melo faaearaa i te poro e i te haapii i te taata i te Bibilia no to ratou mǎtaˈu.

[Nota i raro i te api]

a E parau-atoa-hia Vaudès o Valdès, o Valdesius aore ra o Valdo. E no ǒ mai te taˈo ra “Vaudois” i te iˈoa ra Valdo. Ua matau-atoa-hia te mau Vaudois mai te Feia veve no Lyon.

b I te omuaraa o te matahiti 1199, ua autâ te epikopo no Metz, i te pae apatoerau hitia o te râ o Farani, i nia i te pâpa Innocent III e te taio ra te taata i te Bibilia na roto i to ratou reo e te tauaparau ra ratou no nia i te reira. Eita e ore e te faahitihiti ra te epikopo i te mau Vaudois.

c A hiˈo i te tumu parau “Te mau Cathares—E mau Kerisetiano hamani-ino-hia anei o ratou?” i roto i Te Pare Tiairaa o te 1 no Tetepa 1995, mau api 27-30.

d No te faainoraa tuutuu ore i te mau Vaudois i hiti mai ai te taˈo ra vauderie (no roto mai i te taˈo Farani ra vaudois). Ua faaohipahia teie taˈo no te faataa i te feia i manaˈohia e e mau hairesi aore ra ei feia haamori i te Diabolo.

[Hohoˈa fenua/Hohoˈa i te api 23]

(Hiˈo i te papai)

Mau tuhaa fenua i mana ˈi te mau Vaudois

FARANI

Lyon

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Roma

Berlin

Prague

Vienne

[Hohoˈa]

Ua paturu te mau Vaudois i te huriraa o te Bibilia a Olivétan, neneiraa 1535

[Faaiteraa i te tumu]

Bibilia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Hohoˈa i te mau api 20, 21]

VAUDÈS

Te taninahia ra e piti vahine ruhiruhia Vaudois i te auahi

[Faaiteraa i te tumu]

Mau api 20 e 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe