Eaha to roto?

Tapura tumu parau

A faaroo i te reo i roto

A faaroo i te reo i roto

A faaroo i te reo i roto

“Te Etene . . . aita a ratou ture [a te Atua] ra, ia rave noa ratou i ta te ture ra.”—ROMA 2:14.

1, 2. (a) Mea nafea to e rave rahi haaraa no to ratou anaanatae ia vetahi ê? (b) Eaha te tahi mau hiˈoraa bibilia e faahohoˈa ra i te anaanataeraa ia vetahi ê?

 UA HOPIIHIA te hoê taata e 20 matahiti i te vahi tapaeraa pereoo na raro i te fenua e marua ˈtura i nia i te mau auri tereraa pereoo. I to ˈna iteraa ˈtu i teie ohipa, ua vaiiho te hoê taata mataitai i ta ˈna na tamahine e ouˈa ˈtura i raro mai i nia i te eˈa tereraa. Ua huti oia i te taata hopii i te hoê vahi poopoo i rotopu i te mau auri pereoo, e tarava ˈtura i nia ia ˈna ei parururaa ia ˈna i te pereoo e tapea ra i nia ia raua. Ua parau vetahi i te taata faaora e aito, ua na ô râ oia e: “E mea tia ia rave oe i te mea maitai. Ua na reira vau no te hamani maitai. Eiaha no te haamauruururaa aore ra no te hanahana.”

2 Ua matau paha oe i te tahi taata o tei haafifi i to ˈna ora no te tauturu ia vetahi ê. Ua na reira e rave rahi i te roaraa o te Piti o te Tamaˈi rahi, ma te huna i te mau taata ê. A haamanaˈo atoa na i te tupuraa o te aposetolo Paulo e o na taata ê atu e 275 a iri ai to ratou pahi i Melita, piri atu i Sicile. Ua tauturu to reira iho i taua mau taata ê ra, ma te faaite i te “hamani maitai [faahiahia].” (Ohipa 27:27–28:2; MN) Aore ra eaha ïa no te potii Iseraela, aita paha i haafifi i to ˈna ora, o tei aumauiui no te maitai o te hoê o te mau taata no Arama i haru ia ˈna? (Te mau arii 2, 5:1-4) E a manaˈo na i te parabole matau-maitai-hia a Iesu o te taata Samaria maitai. Ua tâuˈa ore te hoê tahuˈa e te hoê ati Levi i te hoê hoa ati Iuda ua fatata i te pohe, ua tutava râ te hoê taata Samaria ma te faahiahia i te tauturu ia ˈna. Ua haaputapû teie parabole i te aau o te mau taata o te taˈere e rave rahi i te roaraa o te mau senekele.—Luka 10:29-37.

3, 4. Eaha ta te parareraa o te aau miimii ore e faaite ra no nia i te haapiiraa niu ore o te tauiuiraa o te mau mea ora?

3 Te ora nei iho â tatou i “te mau taime ati rahi faaruru atâ”; mea rahi te taata “iria” e “te au ore i te taata maitatai ra.” (Timoteo 2, 3:1-3, MN) Teie râ, aita anei tatou i ite i te mau ohipa hamani maitai, o ta tatou iho paha e fanaˈo ra? No te mea e mea matau-roa-hia te hinaaro e tauturu ia vetahi ê, noa ˈtu te haapaeraa rahi no ˈna iho, e parau ai vetahi i te reira te “hamani maitai aumauiui.”

4 Te itehia ra teie hinaaro e tauturu noa ˈtu te haapaeraa rahi no ˈna iho, i roto i te mau nunaa e taˈere atoa, e te patoi ra te reira i te parau e e tauiui te taata ia au i te ture o te oraraa mai, “te oraraa mai tei puai roa ˈˈe.” Ua parau Francis Collins, te hoê aivanaa ihitapao tupuna, o tei aratai i te tutavaraa a te hau Marite no te tatara i te auraa o te mau tapao tupuna o te taata (ADN), e: “E fifi rahi roa te miimii ore no te taata e tiaturi i te tauiuiraa o te mau mea ora. . . . Eita te reira e nehenehe e faataahia e te hinaaro-roa-raa te tahi mau tapao tupuna miimii o te taata ia vai tamau noa.” Ua parau atoa oia e: “Ma te haapae ia ratou iho, e tauturu vetahi i te feia e ere no to ratou pǔpǔ e aita roa ˈtu to ratou e tuearaa. . . . E au ra e eita te reira e nehenehe e faataahia e te haapiiraa niu ore a Darwin.”

“Te reo o te manaˈo haava”

5. Eaha te ite-pinepine-hia ra i nia i te taata?

5 Te faaite ra Taote Collins i te hoê tuhaa o to tatou miimii ore: “Te pii nei te reo o te manaˈo haava ia tatou ia tauturu ia vetahi ê noa ˈtu e aita e faahoˈiraa.” * Te haamanaˈo mai ra paha ta ˈna faahitiraa i te “manaˈo haava” i ta te aposetolo Paulo i parau: “Te Etene . . . aita a ratou ture ra, ia rave noa ratou i ta te ture ra, ore noa ˈtu â ta ratou ture, o ratou iho â ta ratou ture: ua faaite hua hoi ratou i ta te ture i papaihia i roto i to ratou ra aau, te faaite ra hoi to ratou [manaˈo haava], e to ratou manaˈo te pari ra, e te faatia ra, ratou ratou iho.”—Roma 2:14, 15MN.

6. No te aha e hopoia ˈi ta te mau taata atoa i mua i te Atua Poiete?

6 I roto i ta ˈna rata i to Roma, ua faaite Paulo e e hopoia ta te mau taata i mua i te Atua no te mea te ite-papu-hia ra to ˈNa vai-mau-raa e to ˈNa mau huru maitatai i roto i te mau mea e haaati ra ia ratou. I vai na te reira “mai te hamaniraa mai â o teie nei ao.” (Roma 1:18-20; Salamo 19:1-4) Parau mau, te tâuˈa ore ra e rave rahi i to ratou Atua Poiete e te tapi ra ratou i te hoê huru oraraa taiata. To te Atua râ hinaaro, ia farii ïa te taata i ta ˈna parau-tia e ia tatarahapa i ta ratou mau peu iino. (Roma 1:22–2:6) E tumu papu roa ta te mau ati Iuda no te na reira—ua horoahia ia ratou te Ture a te Atua na roto ia Mose. E mea tia ia farii atoa râ te mau nunaa aita ta ratou e ‘parau [moˈa] a te Atua’ e te vai mau ra te Atua.—Roma 2:8-13; 3:2MN.

7, 8. E nafea te haroaroaraa i te parau-tia e ite-pinepine-hia ˈi, e te faaite ra te reira i te aha?

7 Te hoê tumu papu e mea tia ˈi ia farii te taatoaraa i te Atua e ia ohipa ia au i te reira, o to ratou ïa ite i roto i te maitai e te ino. E faaiteraa to tatou haroaroaraa i te parau-tia e e manaˈo haava to tatou. A feruri na i teie tupuraa: Te tiai nei vetahi mau tamarii rii ma te nanai i te faaohipa i te tirare. E na mua ˈtu râ te hoê tamarii, ma te tâuˈa ore i te tahi atu e tiai ra. E na ô e rave rahi, ‘Aita i tano!’ A ui na ia oe i teie nei, ‘Mea nafea e o te tamarii e rave rahi atoa te faaite taue i to ratou haroaroaraa i te parau-tia?’ Te faaite ra to ratou na reiraraa e e manaˈo morare to roto ia ratou. Ua papai Paulo: “Te Etene . . . aita a ratou ture ra, ia rave noa ratou i ta te ture ra.” Aita oia i parau e, “Mai te peu noa ˈtu e,” mai te huru ra e e mea varavara te tahi mea i te tupu mai. Ua parau oia e “ia,” aore ra “i te taime,” ma te horoa i te manaˈo i te mea e tupu pinepine mai. Oia hoi, e “rave noa [te taata] i ta te ture ra” i roto i te auraa e te turaihia ra ratou e to ratou manaˈo morare i roto ia haa ia au i ta ratou e taio i roto i te ture papaihia a te Atua.

8 Ua itehia teie hinaaro morare i roto i te fenua e rave rahi. Ua papai te hoê orometua haapii no Cambridge e i roto i te mau ture aveia a to Babulonia, Aiphiti, e Heleni oia atoa a te mau aborigènes no Auteralia e te feia tumu no Marite, te vai ra “te mau faahaparaa i te haavîraa, taparahiraa taata, taviri e te haavare, hoê â faaueraa e hamani maitai i te feia paari, te feia apî, e te feia paruparu.” E ua papai Taote Collins: “E au ra e mea matauhia te manaˈo o te maitai e te ino na te ao atoa nei i rotopu i te mau melo taatoa o te mau nunaa taata nei.” Aita anei te reira e haamanaˈo ra ia oe i te Roma 2:14?

To oe manaˈo haava—e nafea te reira e hauti ai?

9. Eaha te manaˈo haava, e e nafea te reira e tauturu ai ia oe na mua oe e haa ˈi?

9 Te faaite ra te Bibilia e te manaˈo haava o te hoê ïa aravihi i roto no te ite e no te faito i ta oe mau haaraa. Mai te huru ra e te parau ra te hoê reo i roto ia oe e mea tano te hoê haerea aore ra mea tano ore. Teie ta Paulo i faahiti no nia i teie reo i roto ia ˈna: “Te faaite apipiti mai nei te [varua moˈa] e tau [manaˈo haava] ia ˈu.” (Roma 9:1; MN) Ei hiˈoraa, e paraparau mai paha teie reo na mua oe e haa ˈi a feruri ai oe i te hoê faaotiraa morare. E tauturu to oe manaˈo haava ia oe ia faito i te hoê haaraa no a muri aˈe e e faaite eaha to oe huru ia rave oe i te reira.

10. E nafea te manaˈo haava e hauti pinepine ai?

10 Te mea matau-roa-hia, e hauti to oe manaˈo haava i muri aˈe i to oe raveraa i te tahi mea. Ia ˈna i horo ê i te arii Saula, ua nehenehe Davida e rave i te tahi mea faatura ore i nia i te arii faatavaihia a te Atua, e ua na reira iho â oia. I muri aˈe, “ua faahapa maira to Davida aau ia ˈna iho.” (Samuela 1, 24:1-5; Salamo 32:3, 5) Aita te taˈo “manaˈo haava” i faaohipahia i roto i taua faatiaraa ra; ua ite râ Davida i te ohiparaa a to ˈna manaˈo haava. E faahapa atoa to tatou paatoa manaˈo haava. Ua rave tatou i te tahi mea e i muri iho ua haapeapea tatou no ta tatou huru haaraa. Ua haapeapea-roa-hia vetahi mau taata aita i aufau i ta ratou mau tute e to ratou manaˈo haava e ua aufau i ta ratou tarahu i muri aˈe. Ua turaihia te tahi atu ia faˈi i ta ratou hara faaturi i to ratou hoa faaipoipo. (Hebera 13:4) Ia haa râ te hoê taata ia au i te manaˈo haava, e manaˈo mauruuru e te hau te nehenehe e itehia mai.

11. No te aha mea atatâ ˈi ia ‘vaiiho i to oe manaˈo haava ia aratai ia oe’? A horoa i te hoê hiˈoraa.

11 E nehenehe noa anei ïa tatou ‘e vaiiho i to tatou manaˈo haava ia aratai ia tatou’? E mea maitai iho â ia faaroo i to tatou manaˈo haava, e nehenehe râ ta ˈna poroi e haavare mai. Oia, e nehenehe te reo o “te taata i roto” e haavare mai. (Korinetia 2, 4:16) A rave na i te hoê hiˈoraa. Te faahiti ra te Bibilia ia Setephano, te hoê pǐpǐ paieti na te Mesia, o tei ‘î i te mana e te faaroo.’ Ua arato vetahi mau ati Iuda ia Setephano i rapae au ia Ierusalema e ua pehi pohe ia ˈna i te ofai. Tei pihai noa mai Saulo (tei riro i muri aˈe te aposetolo Paulo) i te tiaraa e ‘mauruuru atura i te taparahiraahia’ o Setephano. E au ra e ua papu roa i tera mau ati Iuda e ua haa ratou ma te tano e aita ˈtura to ratou manaˈo haava i haapeapea ia ratou. Tera atoa paha te tupuraa o Saulo, no te mea i muri aˈe te ‘rahi noa ra ta ˈna parau haamǎtaˈu e te taparahi i te mau pǐpǐ a te Fatu.’ Mea maramarama maitai, aita ïa to ˈna manaˈo haava i paraparau ma te reo tano.—Ohipa 6:8; 7:57–8:1; 9:1.

12. Eaha te hoê mea e nehenehe e ohipa i nia i to tatou manaˈo haava?

12 Eaha tei ohipa i nia i to Saulo manaˈo haava? To ˈna paha taairaa piri e o vetahi ê. Ua paraparau e rave rahi o tatou na roto i te niuniu paraparau i te hoê taata hoê â roa reo to ˈna e to to ˈna metua tane. I nia i te hoê faito, ua tutuuhia mai paha te huru taˈiraa reo o ta ˈna tamaiti, e nehenehe atoa râ e ua ohipa te huru paraparau a to ˈna metua tane i nia ia ˈna. Oia atoa, ua ohipa te taairaa piri e te mau ati Iuda i riri ia Iesu e i patoi i ta ˈna mau haapiiraa, i nia ia Saulo. (Ioane 11:47-50; 18:14; Ohipa 5:27, 28, 33) Oia, ua ohipa paha to Saulo mau hoa i nia i te reo ta ˈna i faaroo i roto, to ˈna manaˈo haava.

13. E nafea te huru tupuraa o te hoê taata e nehenehe ai e ohipa i nia i to ˈna manaˈo haava?

13 Te mea atoa e ohipa i nia i te manaˈo haava, o te taˈere ïa aore ra te huru tupuraa i reira te hoê taata e ora ˈi, mai te huru tupuraa o te nehenehe e aratai i te hoê taata ia paraparau ma te hoê huru taˈiraa reo aore ra i te hoê amaa reo. (Mataio 26:73) Tera paha tei tupu i nia i to Asura i tahito ra. Ua matauhia ratou no te tamaˈi, e te faataa ra ta ratou hohoˈa nanaˈohia ia ratou e haamauiui ra i te feia i haruhia. (Nahuma 2:11, 12; 3:1) Ua faataahia to Nineve o te tau o Iona mai tei ore i ite i “to ratou rima atau e to ratou rima aui.” Oia hoi, aita ta ratou e ture aveia no te ite eaha te mea tano aore ra te mea tano ore ia au i ta te Atua hiˈoraa. A feruri na i te ohiparaa a tera huru tupuraa i nia i te manaˈo haava o te taata i paari i Nineve! (Iona 3:4, 5; 4:11) Mai tera atoa i teie mahana, e nehenehe te huru o te feia e haaati ra ia ˈna e ohipa i nia i te manaˈo haava o te hoê taata.

E haamaitai anaˈe i te reo i roto

14. E nafea to tatou manaˈo haava e faaite ai i ta te Genese 1:27 e parau ra?

14 Ua horoa Iehova na Adamu raua Eva ei ô te manaˈo haava e ua tutuuhia mai to tatou manaˈo haava na roto ia raua. Te faaite maira te Genese 1:27 e ua hamanihia te taata ma te hohoˈa o te Atua. E ere ïa te auraa, ma te huru o te Atua i te pae tino, no te mea e varua oia e e tino iˈo to tatou. E hohoˈa tatou i te Atua i roto i te auraa e tei roto ia tatou to ˈna mau huru maitatai, oia atoa te hoê manaˈo morare ma te hoê manaˈo haava o te ohipa. Te faaite ra teie mea mau e te vai ra te hoê ravea e nehenehe ai tatou e haapaari i to tatou manaˈo haava, ia tiaturihia ˈtu â te reira. Oia hoi, e haapii atu â no nia i te Atua Poiete, e e haafatata ˈtu â ia ˈna.

15. Eaha te hoê ravea e nehenehe ai tatou e faufaahia i te iteraa i to tatou Metua?

15 Te faaite ra te Bibilia e i roto i te hoê auraa e Metua o Iehova no tatou paatoa. (Isaia 64:8) E nehenehe te mau Kerisetiano haapao maitai, e tiaturi ra e haere i nia i te raˈi aore ra e ora i roto i te hoê paradaiso fenua, e parau i te Atua e Metua. (Mataio 6:9) E mea tia ia hinaaro tatou e haafatata ˈtu â i to tatou Metua e e haapii hoi i to ˈna mau manaˈo e ta ˈna mau ture aveia. (Iakobo 4:8) Mea rahi aita e hinaaro ra e na reira. E au ratou i te mau ati Iuda ta Iesu i parau: “Aita outou i ite i to ˈna reo e to ˈna huru. Aore hoi ta ˈna i parau i vai tamau i roto ia outou.” (Ioane 5:37, 38) Aita tatou e faaroo ra i te reo iho o te Atua, e nehenehe râ tatou e ite i to ˈna manaˈo ma te taio i ta ˈna parau e e riro hoi mai ia ˈna e ia manaˈo mai ia ˈna.

16. Te faataa ra te aamu o Iosepha i te aha no nia i te haamataroraa e te faarooraa i to tatou manaˈo haava?

16 Te faaite ra te aamu o Iosepha i roto i te fare o Potiphara i te reira. Ua tamata te vahine a Potiphara i te faahinaaro ia Iosepha. Noa ˈtu e ua ora oia i te hoê tau aita e buka bibilia i papaihia ˈtura e aita na Ture Ahuru i horoahia ˈtura, ua parau Iosepha e: “Eaha hoi au e tia ˈi ia rave i tena na ino rahi, a hara ˈi i te Atua?” (Genese 39:9) Aita oia i pahono no te faaoaoa noa i to ˈna utuafare; mea atea roa to ratou faaearaa. Ua hinaaro na mua roa oia e faaoaoa i te Atua. Ua ite Iosepha i te mau ture aveia a te Atua no nia i te faaipoiporaa—hoê tane no te hoê vahine, e riro raua toopiti “ei hoê.” E ua faarooroo paha oia no nia i te huru o Abimeleka i to ˈna iteraa e ua faaipoipohia o Rebeka—e mea ino hoi ia rave ia ˈna, ma te hopoi mai i te hara i nia i to ˈna nunaa. E ua haamaitai iho â Iehova i te faahopearaa o taua tupuraa ra, a faaite atu ai i ta ˈna huru hiˈoraa i te faaturi. Ua haapaari to Iosepha ite i tera mau mea atoa i te faaitoitoraa a to ˈna manaˈo haava i tutuuhia, a turaihia ˈtu ai oia ia ape i te taatiraa morare ore.—Genese 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.

17. I roto i ta tatou tutavaraa no te riro mai to tatou Metua, no te aha mea maitai aˈe ai to tatou tupuraa i to Iosepha?

17 Oia mau, mea maitai aˈe to tatou tupuraa i teie nei. Te fanaˈo ra tatou i te Bibilia taatoa i roto hoi tatou e haapii ai i te huru feruriraa e huru aau o to tatou Metua, oia atoa ta ˈna e farii e ta ˈna e opani. E rahi noa ˈtu â tatou i te matau i te mau Papai, e haafatata ˈtu â ïa tatou i te Atua e e riro atu â tatou mai ia ˈna. Ia na reira tatou, e tuati maite roa ˈtu â te mau faaitoitoraa a to tatou manaˈo haava i te huru feruriraa o to tatou Metua. E au maite roa ˈtu â te reira e to ˈna hinaaro.—Ephesia 5:1-5.

18. Noa ˈtu paha te mau ohiparaa tahito, eaha ta tatou e nehenehe e rave no te haamaitai i te papuraa o to tatou manaˈo haava?

18 E te ohiparaa ïa a te huru tupuraa i nia i to tatou manaˈo haava? Ua ohipa paha te huru feruriraa o to tatou mau fetii e ta ratou mau ohipa, e te vahi matauhia i reira tatou i te paariraa, i nia ia tatou. No reira, ua faahapehia te poroi a to tatou manaˈo haava. E paraparau te reira ma te “taˈiraa reo” o vetahi ê e haaati ra ia tatou. Parau mau, eita tatou e nehenehe e taui i to tatou oraraa tahito; e nehenehe râ tatou e faaoti papu e maiti i te mau hoa e te hoê vahi o te ohipa maitai i nia i to tatou manaˈo haava. Te hoê taahiraa faufaa, o te amui-tamau-raa ïa i te mau Kerisetiano paieti o te tutava maoro ra i te riro mai to ratou Metua. Te horoa ra te mau putuputuraa a te amuiraa, oia atoa te amuimuiraa na mua ˈˈe e i muri aˈe i te reira, na tatou i te mau ravea maitai roa no te reira. E nehenehe tatou e tapao i te huru feruriraa e haaraa niuhia i nia i te Bibilia a te mau hoa Kerisetiano, oia atoa to ratou ineineraa i te faaroo a faaite ai to ratou manaˈo haava i ta te Atua huru hiˈoraa e to ˈna mau eˈa. I te roaraa o te tau, e nehenehe te reira e tauturu ia tatou ia faaau i to tatou iho manaˈo haava i nia i te mau faaueraa tumu bibilia, a piri atu â ˈi tatou i te huru o te Atua. Ia faaau tatou i te reo i roto ia tatou i nia i te mau faaueraa tumu a to tatou Metua e ia pee i te mana maitai o te mau hoa Kerisetiano, e tiaturihia ˈtu â to tatou manaˈo haava e e hinaaro atu â tatou e faaroo i ta ˈna e parau ra.—Isaia 30:21.

19. Eaha te mau tuhaa o te manaˈo haava e tano â ia haapao maitai tatou?

19 Atira noa ˈtu, te tutava nei vetahi i te faaroo i to ratou manaˈo haava i tera mahana i tera mahana. E hiˈopoa te tumu parau i muri nei i te tahi mau tupuraa ta te mau Kerisetiano i faaû. Ma te hiˈopoa i tera mau tupuraa, e maramarama ˈtu â tatou i te ohipa a te manaˈo haava, no te aha mea taa ê ai te mau manaˈo haava, e e nafea tatou e nehenehe ai e faaroo roa ˈtu â i to ˈna reo.—Hebera 6:11, 12.

[Nota i raro i te api]

^ Ua papai atoa Owen Gingerich, orometua maimi i te pae o te ihireva teitei i te fare haapiiraa tuatoru no Harvard: “E tuu paha te miimii ore i te hoê uiraa aita . . . e pahonoraa a te ihi no roto mai i te hiˈopoaraa i te ao animara. Peneiaˈe to roto te pahonoraa papu roa ˈˈe i te tahi atu tuhaa e ua taaihia te reira i tera mau huru maitatai ta te Atua i horoa na te taata oia atoa te manaˈo haava.”

Eaha ta oe i haapii?

• No te aha te ite i roto i te maitai e te ino, aore ra manaˈo haava, e itehia ˈi i roto i te mau taˈere atoa?

• No te aha e mea tia ˈi ia ara tatou ia vaiiho noa i to tatou manaˈo haava ia aratai ia tatou?

• Eaha te tahi mau ravea e nehenehe ai tatou e haamaitai i te reo ta tatou e faaroo i roto?

[Uiraa haapiiraa]

[Hohoˈa i te api 15]

Ua faahapa te manaˈo haava ia Davida . . .

aita râ ia Saulo o Tareso

[Hohoˈa i te api 16]

E nehenehe tatou e haamataro i to tatou manaˈo haava