Библия бистиң хүннеривиске чедир канчаар кадагалаттынган?

Библияны бижип төндүргенинден бээр 1 900 чыл эрткен. Ынчалза-даа ол ном бистиң үевиске чедир өскерилге чокка кадагалаттынып арткан. Ол дыка кайгамчык, чүге дээрге ону папирус (калбартыр соктап каан тростник) биле пергамент (эттеп каан кеш) деп элээчел материалдарга бижээн; Библияны бижип турган дылдарны амгы үеде эвээш улус билир; эрге-чагыргалыг улус болгаш шажын удуртукчулары ону узуткаарын кызып турган.

ШАК ол кайгамчыктыг чогаал үе-биле шенеттингеш, канчап делегейде эң-не билдингир ном апарганыл? Чүгле ийи фактыны көрүптээлиңер.

Дүжүрүп бижиириниң чугулазы

Баштайгы библейжи сөзүглелдерни израильчилерге бүзүредип каан турган, ынчангаш олар дүрүг-номнарны камныг кадагалап турганнар. Оон аңгыда, олар дыка хөй хоолгаларны кылганнар. Чижээ, израиль хааннарга мынча дээн: «Хаан кижи дүжүлгеге саадапкаш, левит бараалгакчыларның шыгжап турары дүрүг-номдан ол хоойлуну бодунга чара бижидип алзын» (Ыдыктыг хоойлуну катаптааны 17:18).

Израиль чоннуң хөй кезии Бижилгени Бурганның Сөзү деп санап, ону номчуурунга ынак турганнар. Тускай өөреткен бижээчилер Ыдыктыг Бижилгени оваарымчалыг хоолгалап турганнар. Оларның бирээзи Бургандан коргар чораан Эзра. «Ол бижээчи база Израильдиң Бурганы Иегованың Моисейни дамчыштыр берген хоойлузун эки билир турган» (Эзра 7:6, Чаа делегей). Б. э. VI—VII чүс чылдарда Еврей Бижилгелерни, азы «Эрги Чагыг-керээни», дүжүрүп бижээн масореттер частырыг кылбас дээш, сөзүглелде үжүктерни безин санап турганнар. Ындыг кызымаккай ажылдың ачызында Библияның сөзүглели ылап шын арткан база, дайзыннар ону узуткаарын кызып турза-даа, ол бистиң үевиске чедир ол-ла хевээр четкен.

Чижээ, б. э. чедир 168 чылда сирий башкарыкчы Антиох IV Палестинадан тып ап шыдаан-на Еврей Бижилгелерниң шупту хоолгаларын узуткаарын оралдашкан. Еврейлерниң төөгүзүнүң дугайында бир номда чугаалаанындан алырга: «Тып алган Хоойлунуң номнарын ора соккулап, өрттедип турган». «Еврей энциклопедияда» мынчаар демдеглээн: «Ол айтыышкынның ылаптыг күүсеттинерин хайгаарап турган дүжүметтер даалгазын дыка кызымак күүседип турган... Ыдыктыг номну эдилээр кижи... өлүмге шииттирер турган». Ындыг-даа болза, Ыдыктыг Бижилгениң хоолгалары Палестинада болгаш өске-даа чурттарда еврейлерге артып калган.

Христиан Грек Бижилгелерни (Чаа Чагыг-керээ) бижиирин доозупкан соонда, удатпаанда, ынаар кирип турар чагаалар, өттүр билген медеглелдиг болгаш төөгүлүг номнарның хоолгалары калбаа-биле нептерей берген. Чижээ, Иоанн элчин Буянныг медээзин Эфеске азы ооң чоогунга бижээн. Ынчалза-даа ол Буянныг медээниң хоолгазын бижип доозупкан соонда, 50 чыл безин четпээнде, Эфестен чүс-чүс километр ыракта, Египеттен тывылган. Ынчап кээрге, ырак черлерде чурттап чораан баштайгы христианнар Ыдыктыг Бижилгениң хоолгаларын эдилеп турган деп ол таварылгадан көскү.

Бурганның Сөзү калбаа-биле тараттынганының ачызында, Христостуң соонда чүс-чүс чылдар эрткен-даа болза, кадагалаттынган. Б. э. 303 чылдың февраль 23-те, даңгаар эртен, дайынчылар бир церковьтуң эжиин үрээш, Ыдыктыг Бижилгениң сөзүглелдерин өрттедип каапкан. Рим император Диоклетиан ону ийи караа-биле көөр дээш, чедип келген. Диоклетиан христианнарның ыдыктыг номнарын узуткап кааш, христиан шажынның когун үзүп каар мен деп бодаан. Дараазында хүн ол бүдүн империядан Библияларны чыггаш, хөй чон көрүп турда, өрттедиптерин дужааган. Ынчалза-даа чамдык хоолгалар узуткаттынмаан болгаш, хөйү-биле нептерей берген. Диоклетианның дужаалының соонда кылган деп санаттынар Ыдыктыг Бижилгениң грек дылда ийи хоолгазының улуг кезии бистиң хүннеривиске чедир артып калган. Оларның бирээзи Римде, а өскези Лондоннуң Британ библиотеказында шыгжаттынган.

Амга чедир библейжи сөзүглелдиң чаңгыс-даа оригиналы тывылбаан-даа болза, бүдүн Библияның болгаш ооң кезектериниң дүжүрүп бижээн муң-муң хоолгалары бистиң үеге чедир кадагалаттынган. Оларның чамдыызы бурунгу үениң бооп турар. Ынчаарга Библияның дүжүрүп бижээн хоолгаларының утказы өскерили берген бе? Аңаа хамаарыштыр эртемден Уильям Грин мону демдеглээн: «Бурунгу үениң кандыг-даа өске чогаалдары Еврей Бижилгелер дег, ол хире ылап шынныг кылдыр дамчыттынмаан деп бүзүрелдиг чугаалап болур». Библияның дүрүг-номнар талазы-биле ат-алдарлыг специализи Фредерик Кеньон Христиан Грек Бижилгелерге хамаарыштыр мынча дээн: «Оригинал сөзүглелдиң биле бурунгу үеде тывылган бижиктерниң аразында үе ындыг-ла ырак эвес. Ынчангаш Бижилгелерниң кандыг-даа өскерилге чок бистиң үеге чедир ол-ла хевээр келген деп, кандыг-даа чигзиниг чок. «Чаа Чагыг-керээниң кадагалаттынганынга болгаш шынныынга хамаарыштыр айтырыгны хагдынган деп болур». Ол мындыг түңнелди кылган: «Библияның сөзүглелинге кандыг-даа чигзиниг чокка долузу-биле бүзүреп болур. Чаңгыс-даа өске бурунгу номга хамаарыштыр ынча деп болбас».

Библияның очулгазы

Библия хөй дылдарже очулдуртунган болгаш, делегейде эң-не билдингир ном апарган. Бурган шупту чоннардан аңгы-аңгы дылдарлыг кижилер бодунуң Чаяакчызын билип ап, «сүлде биле алыс шынга дүүштүр» мөгейзин деп күзеп турар (Иоанн 4:23, 24, Чаа делегей; Михей 4:2).

Грек Септуагинтаны Еврей Бижилгениң бир дугаар очулгазы деп санаар. Ол очулганы Иисустуң чер кырынга кээриниң мурнунда, ийи чүс чыл бурунгаар, Палестинадан дашкаар чурттап турган грек дылга чугааланыр еврейлерге кылган. Христиан Грек Бижилгелерни бижип дооскан соонда, чүгле каш чүс чыл эрткенде, бүдүн Библияны хөй дылдарже очулдурган. Ынчалза-даа сөөлзүредир хааннар болгаш священниктер, Библияны чоннуң өнчүзү кылыр харыысалгалыг хирезинде, аңаа бар шаа-биле удурланып, Бурганның Сөзүн бөдүүн чоннуң дылынга очулдурарын хоруп, чонну бүдүүлүк чорукка тударын кызып турганнар.

Церковьтуң болгаш күрүнениң политиказынга чөпшээрешпес эрес-дидим кижилер боттарының чуртталгазын артынга каап, Библияны боттарының чонунуң дылынга очулдуруп турган. Чижээ, 1530 чылда англичан Уильям Тиндал, Оксфордка эртем-билиг чедип алгаш, Еврей Бижилгениң баштайгы беш номун үндүрген. Күштүг удурланыышкыннар турза-даа, ол Библияны еврей дылдан англи дылче бир дугаар очулдурган. Ол ышкаш Тиндал англи очулдурукчуларның аразындан Бурганның Иегова деп адын бир дугаар ажыглаан. Библияны испан дылче очулдурган баштайгы очулдурукчуларның бирээзи, Касиодоро де Рейна, католиктерниң талазындан үргүлчү кыжаныгга таваржып турган. Ол ажылын төндүрер дээш a, Англия, Германия, Голландия, Франция, Швейцария деп чурттарга чурттаар ужурга таварышкан.

Бөгүн Библияны очулдуруп турар дылдарның саны көвүдеп, миллион-миллион тиражтыг кылдыр парлаттынып турар. Библия кадагалаттып, делегейде эң нептереңгей ном апарган. Пётр элчинниң сөстери ону бадыткап турар: «Оът-сиген кадып каарга, чечээ тоглай бээр, а Дээрги-Чаяакчының сөзү мөңгези-биле артар» (1 Пётр 1:24, 25).

[Немелде тайылбыр]

[Көзенек]

КАНДЫГ ОЧУЛГАНЫ НОМЧУУРУЛ?

Библияның янзы-бүрү очулгалары дыка хөй дылдарда бар. Чамдыктарының дылының сөстери эргижирээн болгаш, оларны билип алыры берге. А өскелери хостуг чугаага дөмей, оларның сорулгазы — сөзүглелди ылап шын дамчыдары эвес, а номчуурга эптиг кылдыр очулдурары. Библияның оригинал сөзүглелин сөстен сөсче дорт дамчыткан очулгалар база бар.

«Ыдыктыг Бижилге. Чаа делегейниң очулгазы» — Иегованың Херечилериниң үндүрген ному. Боттарының ат-сывын чарлаарын күзевээн очулга бөлүү ол номну оригинал дылдардан англи дылче очулдурган. Ол ажылга даянгаш, немей 60 хире дылдарга очулга база кылдынган. Очулдурукчулар оригинал сөзүглелче кичээнгейни үргүлчү салып турган. «Чаа делегейниң очулгазының» сорулгазы — эң баштайгы сөзүглелдиң утказын хажытпайн, аргалыг болза, дорт дамчыдары. Библияның номчулгазы бурунгу үениң номчукчуларынга кайы хире билдингир турганы ышкаш, амгы үениң номчукчуларынга ол хире билдингир кылдыр дамчыдар дээш, очулдурукчулар кызып турар.

Чамдык дыл эртемденнери Библияның амгы шагның очулгаларын, ооң санында «Чаа делегейниң очулгазының» кайы хире ылаптыын болгаш шынныын шинчилээн. Оларның бирээзи — Джейсон Бедун, АКШ-та Соңгу Аризонада шажын-чүдүлге университединиң адъюнкт-профессору. 2003 чылда ол «Библияның англи дылда эң нептереңгей тос очулгазын» сайгаргаш, 200 арынныг ажылын үндүрген b. Ыдыктыг Бижилгеге хамаарыштыр эртемденнерниң санал-оналы каржып турар каш үзүндүнү Джейсон сайгарып көрген. Ооң саналы-биле алырга, ол үзүндүлерде «очулгаже шын эвес чүүлдер кирип болур турган». Ол англи очулга бүрүзүн грек сөзүглел-биле деңнээш, өжегээр хажыткан утканы тыварын кыскан. Ол очулгаларга профессор кандыг үнелел берген?

Ниитилелдиң болгаш хөй Библия эртемденнериниң саналы-биле алырга, «Чаа делегейниң очулгазынче» очулдурукчуларның шажынчы көрүжү улуг салдар чедирген. Ынчалза-даа «„Чаа делегейниң очулгазы“, аажок оваарымчалыг база дорту-биле очулдуртунган» болгаш, өске очулгаларга бодаарга, шын уткалыг деп, Джейсон Бедун демдеглээн. Ол эртемден чамдык шиитпирлер-биле чөпшээрешпейн турар-даа болза, «хынаан очулгаларының аразындан „Чаа делегейниң очулгазын“ ниитизи-биле эң-не шынныг» база «тулган эки очулга» деп санаан.

Бургунгу еврей дыл эртемдени, израиль профессор Биньямин Кедар, «Чаа делегейниң очулгазынга» хамаарыштыр дөмей бодалды чугаалаан. 1989 чылда ол мынча дээн: «Очулдурукчулар сөзүглелдиң шын утказын билип алыр дээш, бар шаа-биле кыскан деп көскү. [...] ...Сөзүглелче чок чүүлдерни киирер дээн сорулганы бичии-даа эскербедим».

Бодуңардан айтырып көрүңер: «Библияны чүү дээш номчуп турар мен? Меңээ, шынныг эвес-даа болза, номчуурунга чиик очулга чугула бе? Азы Бурганның хей-аът киирген оригинал сөзүглелдиң ылап шынныг очулгазы бе?» (2 Пётр 1:20, 21). Шилилгеңер сорулгаңардан хамааржыр.

[Немелде тайылбыр]

[Чуруктар]

«Ыдыктыг Бижилге. Чаа делегейниң очулгазы» дыка хөй дылдарда үнген

[Чуруктар]

Масореттерниң бижиктери

[Чуруктар]

Лука 12:7-ден сөзүглелдиң үзүндүзү: «...кортпаңар, силер эңдерик хөй бора-хөкпештерден үнелиг силер».

[Алган үндезини]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin