КАЖАН бергелер тургустунуп кээрге, сүмелерни кайыын дилээр-дир силер? Бүзүрелдиг эжиңерден азы арга-дуржулгалыг кижиден боор чадавас. Сүмелерни номнардан, чок болза интернеттен тып ап болур. А чамдык улус «өгбелерниң мерген угааны» шын шиитпир хүлээп алырынга дузалаар деп санап турар. Кайыын-даа удуртулга дилезивиссе, мерген угаанныг сүмелерниң дугайында боданыры артык эвес болур. Мында бердинген ажыктыг сүмелер силерге дузалаар дээрзинге идегээр бис.

² Өг-бүле чуртталгазы. Дыка хөй ада-иелер бо каржы делегейге ажы-төлүн канчаар кижизидерин аайын тыппайн, дүвүреп турар. Бо таварылгада мындыг сүме дузалап болур: «Аныяк оолду шын орукче эң эгезинде үндүрүп каг — кырый-даа бергеш, оон өскээр барбас»¹. Ажы-төл өскен тудум, эдерер ужурлуг «оруун», азы сагыыр ужурлуг негелделерин, билип алыр ужурлуг. Хөй санныг специалистер ажы-төлге ажыктыг дүрүмнер тургузары шын деп түңнелге келген. Ада-иелерниң чөптүг негелделери ажы-төлге боттарын айыыл чок кылдыр минниринге дузалаар. Ол ышкаш: «Шыкпыыштап чемелээрге, мерген угаан кээр, а карактавайн каапкан оол авазын бак атка киирер»². Мында «шыкпыыш» дээн сөс, ажы-төлүнге шын оруктан чайлавазынга дузалаар, ада-иениң эрге-чагыргазын илередип турар. Ол эрге-чагырга ада-иеге ажы-төлүн куду көөр эрге бербейн турар. Ынчангаш ада-иелерге мындыг сүме бар: «Ада-ие, ажы-төлүңерни ажындырбаңар, оон башка оларның силерден хөңнү калып каар»³.

³ Өг-бүлениң аас-кежии ашаа биле кадайының аразында эки хамаарылгадан хамааржыр. Ындыг хамаарылганы тургузуп алырынга чүү херек? «Силерниң эр кижи бүрүзү база, бодунга боду дег, кадайынга ынак боор ужурлуг, а кадайы ашаан хүндүлезин»⁴. Механизмге үстүң хереги дег, ынакшыл биле хүндүткел өг-бүле тургузуунга аажок чугула. Ол сүме ажыктыг болзун дизе, ажык харылзаа эргежок чугула, чүге дээрге «арга-сүме чок болза,  кылыр дээн чүве чогувас»⁵. Ажыт-чажыт чок чугаа турзун деп бодаар болзувусса, кады чурттаан эживистиң сагыш-сеткилин болгаш ооң минниишкиннерин эки билип алыр дээш, кызар ужурлуг бис. «Кижиниң чүрээнде бодал — терең ээрем дег, ынчалза-даа угаанныг кижи оон безин узуп ап шыдаар»⁶ деп сактыры чугула.

⁴ Назыны улгады берген улустуң хөй кезии боттарын чааскаанзыргай кылдыр миннип чоруур. Ада-иезинге хүндүткел илередири чаңчыл турган чурттарда безин, ажы-төлү назылаан ада-иезин азыравайн, кааптар апарган. Ынчангаш ажы-төл бо сүмелерни кичээнгейге алыр болза эки: «Ада-иеңни хүндүлеп чор»⁷. «Иең кырый берзе-даа, ону тоовайн барба»⁸. «Оглу ачазын хоозурадыр болза, авазын үндүр сывырар болза, ыянчыг, бужар кижи болур»⁹. Ынчалза-даа улгады берген ада-иелер боттарының талазындан база шын хөөннүг бооп, өскелерге чылыг-чымчак хамаарылгалыг болур ужурлуг. «Бодун бодаар кижи күзээн чүвезин кылырынче чүткүүр, угаанныг сүмелерге удурланыр»¹⁰.

⁵ Арагага хамаарылга. Библияда «арага чуртталганы хөгледир»¹¹, ол ышкаш «эзиртир суксунну... сеткил-хөңнү ажып-саргаан кижиге кудуп бериңер»¹² деп бижээн. Ынчалза-даа «арага биле эзиртир суксун кижини кочуургак болгаш үен-даян кылып каар, оларга алзыпкан кижи угаанныг болбас»¹³ деп утпаңар. Хемчээл чок арага ижери чүге чедирип болурун боданып көрүңер: «Чүге дээрге ол ооң соонда чылан дег шаптар, хоранныг чылан дег халдап кээр болгай. Ынчан өске улус кадайларынче көрүп туруп бээр сен, а угааныңга соора барган бодалдар кирер; [...] „а оттуп келгеш, катап-ла ижип эгелээр мен“ — деп баар сен»¹⁴. Ийет, араганы өйүн билип ижеринде багай чүве чок, ынчалза-даа хемчээл чок ижери багай боор.

⁶ Акшаны шын ажыглаары. Акшаны шын ажыглаар болза, дендии хөй бергелерден чайлай берип болур. Бо сүмени кичээнгейге ап көрүңер даан: «Эзиртир арагалаар, идээледир эът сыырар улус аразынга турба, чүге дээрге арагачы-даа, чазый-даа кижи ядарай бээр, ээдередир уйгузу оларны элбер-самдар кылып каар»¹⁵. Бир эвес араганы хемчээл чок ижеринден, наркотиктерден болгаш адаанныг оюннардан ойталаар болзувусса, камнаттынган акшавысты өг-бүлевистиң хереглелдеринче чарып болур бис. Харааданчыг чүүл, хөй улус акшаны бодамча чок чарып турарындан, өрелерин төлээр дээш, хөй ажылдаар ужурга таваржып турар. Чамдыктары мурнундагы чээлилерин дуглаар дээш, кырындан база чээлилер  ап турар. Дараазында мерген угаанныг сүмени сактыры чугула: «Хоозун күзел-бодал сүрген кижи түрегделди мага хандыр көөр»¹⁶. Бодуңардан айтырып көрүңер: «Садып алыксап турар чүүлдерим меңээ, шынап-ла, херек бе? Ажыглаттынмайн, чыглып чыдар эт-севим кайы хире хөйүл? Бир журналист: «Кижиге херек кырында хөй чүвениң херээ чок. Багай чүве — ооң караа төтпес» — деп бижээн. База бир мерген угаанныг сөстер: «Бо делегейже чүнү-даа эккелбээн бис, моон чоруурда база чүнү-даа ап ап шыдавас бис. Чемивис биле идик-хевивис-ле бар болза, ол биске четчир ужурлуг. [...] Бузуттуң бүгү хевирлериниң үнер дөзү — акша-хөреңгиге хандыкшыл. Ону чедип алыксааш... боттарынга хөй хинчек онааштырган улус чок эвес болдур ийин»¹⁷.

⁷ Акша-төгерик чедишпес таварылгада кызымаккай болуру ылаңгыя чугула. «Чалгаапай! Кымыскаякка бар — чүнү кылып турарын көргеш, оон өөренип ал. [...] Ам-даа удуп-ноюрзап чыдар болзуңза, ам-даа хөлестеп чыдар болзуңза, тояанчы дег, ядарал сенче халдап кээр; үптекчи дег, түрегдел сенче халдап кээр»¹⁸. Оон аңгыда эки планнаары болгаш, шыдалын барымдаалап, бюджетти тургузуп алыры дузалап болур: «Силерниң араңардан бир-ле кижи таңныыл суургазы тудуп аар дээн дижик. Ол баштай олуруп алгаш, тудугну төндүреринге акша-хөреңгизи четчирин билип алыр дээш, бүгү чарыгдалдарын санавас чүве бе?»¹⁹

⁸ А бир эвес чединмес апарганывыска буруу чок болзувусса, канчаарыл? Чеже-даа кызып ажылдазывысса, экономиктиг кризистиң хайы-биле ажыл чок артып каап болур бис. Азы чурттап турар черивисте чоннуң хөй кезии ядыы-түреңги байдалда амыдырап чоруур. Ындыг таварылгада канчаарыл? «Мерген угаанның чаглааның адаанга турары акша-мөңгүннүң чаглааның адаанга турары-биле дөмей; ынчалза-даа угаан-билигниң дээрези — ооң эдилекчизиниң амы-тынын камгалаарында»²⁰. А мооң дугайында чүү деп бодаар-дыр силер: «Бодунуң ажыл-херээнге мергежээн кижини көрген сен бе? Ол карачал улуска эвес, а хааннарга бараан болур»?²¹ Ажылды белени-биле тып алырынга дузалаар кандыг-бир мергежилди өөренип ап болур силер бе?

⁹ Дараазында сүме удурланышкак ышкаш кылдыр сагындырар-даа болза, ажыктыг бооп болур: «Бериңер, Бурган силерге база бээр. [...] Чүге дээрге кандыг хемчээл-биле хемчээп бээр-дир силер, Бурган силерге база ынчалдыр хемчээп бээр»²². Ол дээрге ажык-кончаа сүрер сагыштыг бээри дивээни ол. Мында чугаа харам чок чоруктуң  дугайында чоруп турар. «Ачы-дузалыг кижи чедимчелиг болур, өске улустуң суксунун хандырган кижи боду база суксавас»²³. Берге үелерде улуска дузалажып чоруур болзувусса, бис база дөмей-ле улустуң ачы-буянын көре бээр бис.

¹⁰ Улус-биле харылзаа. Бир мерген угаанныг хаан мону эскерген: «Оон аңгыда кандыг-даа ажыл-иш болгаш кандыг-даа чедиишкин кижилер аразында адааргалдан үнүп турарын база көрдүм. Ол база-ла — хоозун куруг чүүл болгаш түңнел чок күжениишкин-дир»²⁴. Ылап-ла, адааргал кижилерни бодамча чок кылдыныгларже ыдалап турар. Чижээ, бир кижи, 70 см экранныг телевизору бар хирезинде, кожазы 80 см экранныг телевизор садып алырга, ол-ла дораан 90 см экранныг телевизор садып ап чыдар. Шынап-ла, ынчаар алдынары — хоозун куруг чүүл деп, чөпшээрежир боор силер.

¹¹ Бир-ле кижиниң сөстери бисти хомудадып болур. Ынчалза-даа мооң дугайында боданып көрүңер даан: «Сеткил-хөңнүң-биле кылыктанырынче далаш болба; чүге дээрге кылык мугулайларның хөрек-чүрээнде турумчуп чоруур»²⁵. Ийе харын, чөптүг хорадай бээр таварылгалар тургулаар. Бир бурунгу чогаалчы безин мынча дээн: «Килеңнээш-даа, бачыт үүлгетпеңер. Килеңиңерни хүн ашпаанда-ла чавырып алыңар»²⁶. Ынчаарга килеңни канчаар чавырып ап болурул? «Мерген угаанныг кижи белен-селен ажынмас; ат-алдар — буруулуг херектерни өршээринде»²⁷. Мерген угаанныг болуру чугула. Бодувустан айтырып болур бис: «Ол кижи чүге ынчаар кылганыл? Ону буруудатпас хире кандыг чылдагааннар барыл?» Килеңни чавырып алыр деп бодаар болза, мерген угаандан аңгыда, эки шынарларны сайзырадыры чугула. «Ээ көрүүшкүннү, буянны, биче сеткилди, томаарыышкынны, шыдамык чорукту кедип алыңар. Бот-боттарыңарга шыдамык хамаарылгалыг бооп, кайы-бирээңер өске-бир эжинге хомудап-даа турза, бот-боттарыңарны өршээңер. [...] А чүнүң-даа кырынга бүгүдени дээди чаңгыс эп кылдыр тудуштурар ынакшыл турар болзун»²⁸. Шынап-ла, ынакшыл кижилерниң аразында хамаарылганы экижидеринге дузалап турар.

¹² Ынчалзажок тайбың хамаарылга тударынга мага-бодувустуң хензигийне кезээ, дыл, шаптыктап турар. «Дылды кым-даа чаажыктырып шыдавас. Ол дээрге өлүмнүг хорандан бүткен, тырттынмас бузут-тур»²⁹ дээн сөстер кандыг кончуг шын чоор! Дараазында сүме бистиң кичээнгейивиске төлептиг: «Кижи бүрүзү чулчуруурун шеглеп,  дыңнаарынче сундугуп көрзүн база ол ышкаш белен-селен килеңневезин»³⁰. Ол ышкаш бир эвес эптежип алган болзуңарза, хомудал шыгжап чорбаңар. «Чүгле ылап „ийе“ болза, „ийе“ деп, ылап „чок“ болза, „чок“ деп чоруңар. А аңаа немей чугаалаан бүгү чүве — эрликтен келген боор»³¹.

¹³ Улус-биле эки хамаарылганы канчаар тудуп болур бис? Маңаа хамаарыштыр кол дүрүм мындыг: «Силерниң кижи бүрүзү чүгле бодунуң эвес, а өскелерниң эрге-ажыының дугайында сагыш човаар ужурлуг»³². Шак ынчаар дараазында «алдын» деп санаттынып турар дүрүмнүң аайы-биле чурттап болур бис: «Ынчангаш силерге улус кандыг хамаарылгалыг боорун күзээр-дир силер, боттарыңар база улуска шак ындыг хамаарылгалыг болуңар»³³.

¹⁴ Стресс. Бо дүвүрээзинниг делегейге чурттап чорааш, сагыш-сеткиливиске оожургалды канчаар кадагалап ап болур бис? «Чүрек өөрүп турда, арын-шырай чырый бээр, а муңгаргай чүрек сагыш-хөөннү ундарадыр»³⁴. Өскелер бистиң саналывыс-биле чөпшээрешпеске, өөрүшкүнү белени-биле чидирип ап болур бис. Ынчалза-даа: «Бодуңну хөлүн эрттир чөптүг-шынныг кылдыр-даа, хөлүн эрттир мерген угаанныг кылдыр-даа алдынма; бодуңну чок кылдырган херээң чүл?»³⁵— деп сүмени сактыры чугула. Оон аңгыда амыдыралдың бергелери биске үргүлчү-ле дыш бербес. Ындыг байдалда чүнү канчаарыл? «Сагышсырал кижиниң чүрээн шагзырадыр, а эки сөс — хөгледир»³⁶ — деп утпаңар. Бисти быжыглап турар «эки сөстерниң» дугайында боданып болур бис. Долгандыр кижини сы базып турар байдалдар бар-даа болза, эки хөөн кижини эмнеп безин болур: «Өөрүп чоруур чүрек — эки дээн эм»³⁷. Кажан улус бисти херекке албайн турар ышкаш кылдыр сагындырар болза, ундарай берип болур бис. Ындыг таварылгада: «Алырынга көөрде, бээри — амыр-чыргалдыг»³⁸ — деп сүмени сактыры чугула. Бүгү чүвеге шын хамаарылгалыг боор болзувусса, хүн бүрүде таваржып турар бергелерни дүвүрел чокка ажып эрте бээр бис.

¹⁵ Чүү деп бодаар силер, амгы үеде чурттап чоруур кижиге бурун шагның номунда, Библияда, бижиттинген сүмелер дузалап болур бе? Ынча хөй информация тып ап болур аргалар турда, Библиядан сүме дилээн херээ бар бе? Ийе, чүге дизе Библияда бижиттинген дүрүмнер үе-биле хынаттынган. Херээжен улустуң эргелери дээш демиселге киржип чораан, Ясухиро биле Каёконуң чижээн ап көрээлиңер. Каёко Ясухиродан иштиг апарган  боорга, олар өгленип алган. Ынчалза-даа удатпаанда акша-төгериктиң чедишпезинден болгаш аажы-чаңнарының таарышпаанындан олар чарлы берген. Сөөлзүредир, аңгы чурттап турган үезинде, олар Иегованың Херечилери-биле Библияны өөренип эгелээннер. Олар бот-боттарының өскерли бергенин эскерип каан. Ясухиро биле Каёко катап өгленип алганнар. Амыдыралдың бергелеринден камгалаттынмаан-даа болза, ам олар библейжи дүрүмнерни ажыглап турар. Кажан амыдыралынга бергелер тургустунуп кээрге, олар бот-боттарын дыңнажып, билчип турар апарган. Иегованың Херечилериниң амыдыралын хайгаарап көөр болзуңарза, библейжи дүрүмнерни ажыглаары кайы хире кайгамчыктыг түңнелге чедирип болурун көрүп каар силер. Библейжи дүрүмнерни ажыглап чурттаарын кызып чоруур улус-биле таныжып алыр дээш, ужуражылгаларның бирээзинче барып көрзүңерзе, кандыгыл?

¹⁶ Кырында бердинген сүмелер Библияның төнүп читпес билиглериниң чүгле бичии кезээн көргүзүп турар. Иегованың Херечилери чуртталгазында библейжи дүрүмнерни белени-биле ажыглап турарының чугула чылдагааннары бар. Ол чылдагааннарны сонуургавышаан, Библияның дугайында бир-ле чүве билип алырын кызыдып көрзүңерзе, кандыгыл?