САЙЗЫРАҢГАЙ чуртта кандыг-бир чаагайжыткан бажыңны даштындан көөр болза, шупту чүве менди-чаагай ышкаш кылдыр сагындырар. Ынчалза-даа иштинче кире бериңер даан. Ам чүнү миннир-дир силер? Бир-ле дүвүрээзинниг байдал бар-даа ышкаш. Ажы-төл ада-иезинге хүндүткел чок. Кадайы ашааның кичээнгейи чокка муңгарап турар. А ашаа чүгле бодунуң дыжын бодап турар. Кырган ада-иелер уругларындан аңгы чурттап, чааскаанзырап чоруур. Ынчалзажок шак ындыг бергелерге таварышкаш, оларны чедиишкинниг шиитпирлеп алгаш, ёзулуг аас-кежиктиг чурттап чоруур өг-бүлелер бар. Олар ону канчаар чедип алганыл?

² Ам делегейниң өске кезээнде, сайзырап турар чуртта, бир өг-бүлениң чижээн көрээлиңер. Чеди кижиден тургустунган өг-бүле бустур деп барган казанакта сыңмарлажып турар. Оларның эртенги хүнде чиир чеми чок. Бо чүүл кижилерниң делегейни аш-чуттан болгаш ядыы-түреңги чоруктан камгалап шыдаваанының дугайында херечилеп турар. Ынчалза-даа дыка хөй өг-бүлелер чединмес-даа болза, ундаравайн чоруур. Чүге?

³ Акша-төгерик талазы-биле бергелер сайзыраңгай чурттарда чурттап чоруур кижилерге безин тыптып кээп болур. Японияга бир өг-бүле экономиктиг сайзыралдың кидин-түлүк үезинде бажың садып алган. Олар шалыңын үргүлчү өзер деп бодааш, улуг хуулуг чээли ап алган. Ынчалза-даа экономиктиг хөгжүлде эрте бээрге, чээлизин төлеп шыдавайн баргаш, бажыңын чиик өртекке садар ужурга таварышкан. Түңнелинде бажыңы чок, а өрези баш ашкан. Оларның бергелери ооң-биле доозулбаан: чээли карталарын бодамча чок ажыглааны дээш, олар боттарынга хөй хинчек онааштырганнар. Хөй акша ойнап алыр дээн идегели-биле, ачазы адаанныг оюннар ойнаанындан өг-бүле өре-ширеден адырылбастаан. Ынчалза-даа хөй өг-бүлелер шак ындыг таварылгада шын арганы тыпкаш, аас-кежиктиг апарган. Канчаар?

 ⁴ Каяа-даа чурттап чорзуңарза, кижилер аразында харылзаа хөй муңгаралды чедирип болур. Улус чедиишкиннериңерге адааргааш, силерни ажылыңарга нүгүлдеп азы чөптүг эвес шүгүмчүлеп болур. Кады ажылдап турар кижиңер силерни бастып болур. Төлүңерни школага коргудуп, кыжырып, чок болза өжегерээн херекке албайн барып болур. А бир эвес төлүңерни чааскаан кижизидип турар болзуңарза, ооң кайы хире бергезин кымдан-даа артык билир боор силер. Бо шупту бергелер улустуң ындында-ла берге амыдыралын дам-на нарыыдадып турар.

⁵ Стресстиң салдары дораан билдинмес боор. Ол кезек үе болгаш хенертен көстүп кээр. Стрессти бүдүү өлүрүкчүге, а хоочураан стрессти чоорту салдар чедирер хоранга деңнеп кааны анаа эвес. «Бөгүн стресстен болгаш оон тывылган аарыглардан делегейниң бүгү булуңнарында ажылчыннар хилинчектенип чоруур» — деп, Миннесота университединиң профессору Роберт Венинг чугаалаан. Бир шинчилел-биле алырга, стресстиң чылдагааны-биле тывылган аарыгларже Америка чылдың-на 200 миллиард доллар чарып турар. «Стресс» деп сөстү ооң мурнунда улус билбес чораан, ам болза ол сөс дыка хөй дылдарда ажыглаттынып турар апарган. Кижиниң хууда бергелеринден, ооң кадында чүнү-даа четтикпейн турарындан кижиге бодун буруудадыр минниишкиннер тыптып кээп болур. Чоокта эрткен шинчилелдер-биле алырга, кижи ортумаа-биле хүнде ийи шак дургузунда бодун буруулуг кылдыр миннип турар. Ынчалза-даа чамдык улус стрессти ажып эрткеш, аас-кежиктиг амыдырап чурттап чоруур.

⁶ А силер хүн бүрүде бергелерни ажып эртип, сеткил ханар чуртталганы канчаар чедип ап болур силер? Чамдык улус «Бодум бодумга психолог мен» дээн уткалыг номнардан азы специалистерден дуза дилеп турар. Оларның сүмелеринге бүзүреп болур бе? 42 дылдарга очулдуртунган, 50 миллион чыгыы тиражтыг, ажы-төл кижизидилгезиниң дугайында номнарның автору, Бенджамин Спок эртемден бир катап мынча дээн: «Америкада ада-иелерниң эң-не нептереңгей нарын айтырыы — ажы-төлүнге негелде чок бооп турары. Бистиң билииргек чоруувус ада-иелерниң боттарынга бүзүрелин кошкааткан» — деп, ол хараадап чугаалаан. Ындыг байдалдың тургустунганынга колдуунда ооң боду ышкаш сүмелекчилер буруулуг деп, ол демдеглээн. Ынчангаш амгы болгаш келир үеде сеткил ханып чурттаар деп бодаар болзувусса, кымның сүмелерин ажыглаар ужурлуг бис?