Дыка хөй эртемденнер кандыг бодалдыг? Шупту дириг клеткаларны ийи кол бөлүкке чарар — ядролуг болгаш ядро чок. Кижилерниң, дириг амытаннарның болгаш үнүштерниң клетказы ядролуг, а бактерияның — ядро чок. Ядролуг клеткаларны эукариот дээр, а ядро чок клеткаларны прокариот дээр. Прокариоттарның тургузуу, эукариоттарга бодаарга бөдүүн боорга үнүштер болгаш дириг амытаннар клетказы бактериялар клетказындан сайзырап үнген деп санаар улус хөй.

Миллион-миллион чылдар дургузунда «бөдүүн» прокариот-клеткалар чанында клеткаларны «ажырыпкаш», «хайындырып» чадап каан деп, өөредиг бар. Ол теория-биле алырга, «сарыыл чок» бойдус «ажырыпкан» клеткаларының ажылын өскертиринден аңгыда, ол клеткалар үлеттинип турда, оларны бодунуң иштинге тудуп өөренип алган a⁹.

Библияда чүү дээнил? Черде чуртталга — дээди Угаан-сарыылдың ажылының түңнели деп, Библия бадыткап турар. Аңаа хамаарыштыр ында ужур-уткалыг бижээн: «Оран-сава бүрүзүн бир-ле кижи туткан, а бүгү бар чүүлдү Бурган туткан болгай» (Еврейлерге 3:4). Библияның өске үзүндүзүнде мынча дээн: «Иегова, сээң ажыл-херектериң хөй деп чүвезин! Бүгү чүүлдерден мерген угааның көстүп турар. Чаяалгаларың черни дола берген... улуг-биче амытаннар эмге-тикчок» (Ырлар 104:24, 25, Чаа делегей).

Фактылар чүү деп турарыл? Микробиологияның сайзыралының ачызында, бөдүүн прокариот клетканың кайгамчык тургузуун көрүп болур апарган. Эволюционист эртемденнер баштайгы дириг клеткалар шак-ла ындыг турган деп даап бодап турар¹⁰.

Эволюция өөредии шын болза, баштайгы «бөдүүн» клетканың канчаар тывылганын бүзүрелдиг тайылбырлаптар ужурлуг. А чуртталганы чаяап каан болза, хензиг амылыг чүүл безин инженерлиг бодалды херечилеп турар ужурлуг. Прокариот клетканы иштинден көрүптээли. Ону шинчилевишаан: «Ындыг клетка ала чайгаар тыптып кээп болур бе?» — деп боданып көрем.

Прокариот клеткаже «экскурсиялаарда», баштай бо домактың сөөлүнде улуг сектен чүс-чүс катап бичии апаар ужурга таваржыр сен. Клетканың иштинче кирериниң мурнунда быжыг шөйлүүчел мембрананы эртер сен. Мембрана заводту долгандыр камгалаар тууйбу ханага дөмей. Ол мембрана саазындан 10 000 катап чуга-даа болза, тургузуу тууйбу ханадан оранчок нарын. Чүзү-биле?

Ол, завод ханазы ышкаш, клетканың иштин айыылдардан камгалап турар. Ханага көөрде, мембрана эрттирер шынарлыг. Ол кислород дээн ышкаш бичии молекулаларны клетка «тынар» кылдыр эрттирип турар. Ынчалза-даа клетканың чөпшээрели чокта нарын, айыылдыг молекулалар киирбес. Ол ону канчаар кылып турарыл?

Заводтуң чижээнче эглип кээли. Завод бүрүзүнде таңныылдар эжиктен чүнү киирип, үндүрүп турарын хайгаараар. Ооң-биле дөмей, мембранада эжикте таңныылдар ышкаш ажылдар күүседип турар тускай белок молекулалары бар.

Ол белок молекулаларының чамдыызы кандыг-бир молекулаларны үндүрер азы киирер (1) үттүг. Өске белоктар клетканың мембраназының бир талазындан ажык, а өске талазындан (2) хааглыг. Олар чүгле тускай хевирлиг бүдүмелдер «хүлээр черлиг» (3) . «Чүък» кээрге, молекула бир ужун ажыткаш, мембрананы (4) өттүр эрттириптер. Эң бөдүүн клеткаларның даштында безин ол бүгү ажылдар болуп турар.

Сени «таңныылдар» эрттириптерге, клетка иштинче кирип келген дижик сен. Клетка хөй ажыктыг бүдүмелдерден, дустардан бүткен суук чүүл-биле долган. Ол суук чүүлдү клетка бодунга ажыктыг бүдүмелдерни үндүрүп алырда ажыглап турар. Ол ажыл будалчак эвес. Эки организастаттынган завод дег, клеткада муң-муң химиктиг реакциялар шыңгыы чурум ёзугаар, тускай аайлыг чоруттунуп турар.

Клетка белок тудуп үндүрүп аар дээш, хөй үени чарып турар. Ол ону канчаар кылыр? Аминокислоталарның 20 аңгы «тууйбужугаштарын» клетка канчаар кылырын көрүп турар сен. Аминокислоталар рибосомаларже (5) киргеш, чурум ёзугаар каттышкаш, херек белокту үндүрүп турар. Заводтуң ажылын компьютер программазы удуртуру ышкаш, клетканың дыка хөй ажылын кол код, азы ДНК (6) шиитпирлээр. ДНК кандыг белок тургузарын база ону канчаар кылырының тодаргай айтыышкыннарын хоолгалааш, рибосомаже чорудуптар (7).

Белок тургустунуп турда, кайгамчык чүүл болуп турар. Белок бүрүзү үш хемчээлдиг тургузуг кылдыр дүрлү бээр (8). Ол тургузуг белок бүрүзүнүң «мергежилин» айтыр b. Моторлар чыыр конвейерни сагыштаалавыт. Мотор ажылдаар кылдыр, кезек бүрүзүн шынарлыг кылыры чугула. Белок база шак ындыг: бир эвес чыып, дүрүп кааны шын эвес болза, ол бодунуң ажылын күүседип шыдавас, безин клеткага хора чедирип болур.

Белок баар ужурлуг черинче оруун канчаар тып алырыл? Ол бодунга чыпшырып каан «адрестиг бирка» дузазы-биле «ажылдаар черинге» чеде бээр. Минута санында муң-муңу-биле чыып, көжүрүп турар-даа болза, белок бүрүзү чедер ужурлуг черинге чеде бээр.

Ол фактылар чүнү көргүзүп турарыл? Нарын молекулалар эң бөдүүн организмнерге безин боттары үлеттинип шыдавас. Олар клетка даштынга өлүп каар, а клетка иштинге үлеттинеринге оларга өске нарын молекулаларның дузазы херек. Чижээ, «энергия аккумулятору» — аденозинтрифосфат (АТФ) деп молекуланы чыырынга ферментилер дузалап турар. А ферментилер тургузарынга АТФ энергиязы херек. Ооң-биле дөмей, ДНК (ол молекуланы 3-кү эгеге сайгарар) тургузарынга ферментилер херек, а ферментилер тургузарынга ДНК херек. Өске белоктарны чүгле клетка тургузар, а клетка чүгле белоктар дузазы-биле тургустунар c.

Микробиолог Раду Поупа чуртталганы чаяап каан деп библейжи медээ-биле чөпшээрешпес. Ынчалза-даа ол 2004 чылда айтырыг көдүрген: «Шенелделеривис шупту чедиишкин чок болганда, чуртталганы бойдус канчаар чаяап шыдааныл?»¹³ Ол улаштыр: «Клетканың ажыл-чорудулгазынга херек механизмнер кончуг нарын, оларның душ бооп тыптып кээри көңгүс болдунмас»¹⁴ — дээн.

Чүү деп бодаар сен? Эволюция теориязының талалакчылары чуртталганың тыптып келгенинде Бурганның киржилгези чок деп тайылбырлаарын кызып турар. Ынчалза-даа чуртталганың тургузуунуң дугайында хөй фактылар тывылган тудум, ооң ала-чайгаар тыптып келгени дам чигзинчиг апарып турар. Ындыг боорга, чамдык эволюционистер эволюция теориязын чуртталганың канчаар тыптып келгени деп айтырыгдан аңгылаар деп бодап турарлар. Ынчаар кылыры шын бе?

Эволюция теориязы чуртталга душ бооп болган болуушкуннар ачызында тывылган деп даап бодаашкынга үндезилеттинген. Оон бүгү дириг организмнерниң кайгамчык хөй хевирлери биле нарын тургузуглары аай-баш чок чылдагаан-биле тывылган деп турар. Ынчаарга ол теорияның үндезини чок болза, аңаа даянган өөредиглер-биле чүү болур? Дендии бедик таваа чок бажың буступ дүжери ышкаш, чуртталганың тывылганын тайылбырлап шыдавас эволюция база буурап каар.

«Бөдүүн» клетканың ажылындан база тургузуундан чүнү көрдүң: таварылганы бе азы уран-шевер инженерниң ажылын бе? Ам-даа чигзинип турар болзуңза, шупту клеткаларның ажылын харыылап турар кол «программа-биле» таныжып алыылам.