Дыка хөй эртемденнер кандыг бодалдыг? Эволюция талалакчылары чер кырынга чуртталга миллиард-миллиард чылдар бурунгаар океан дүвүнге тыптып келген деп турар. Оларныы-биле алырга, сугга химиктиг бүдүмелдер душ бооп чыглы бергеш, хейленчек тургузуглар апарган. Олардан нарын молекулалар тывылгаш, бот-боттарындан өзүп-көвүдеп эгелээн. Эртемденнер Чер кырынга чуртталга чаңгыс азы каш ындыг «бөдүүн» клеткалардан ала-чайгаар тыптып келген деп бүзүреп турар.

А өске хүндүткелдиг эволюционист эртемденнер бо айтырыгже өске көрүштүг. Оларныы-биле алырга, баштайгы клеткалар азы оода оларның кол тургузуглары космостан келген. Чүге дизе эртемденнер канчаар-даа кыскаш, чуртталга өлүг химиктиг бүдүмелден тывылган деп даап бодаашкынын бадыткап шыдавааннар. 2008 чылда биология профессору Александр Менеж бо айтырыгже кичээнгей салып, мынча дээн: «Сөөлгү 50 чыл дургузунда чуртталга душ бооп молекулалыг мүнден тывылган деп даап бодаашкынны эң чаа эртем билиглери-даа, кылган шенелделер-даа бадыткавайн турар»¹.

Фактылар чүү деп турарыл? Ажы-төлдүң кайыын тыптып келири билдингир. Чуртталга черле бар турган чуртталгадан тыптыр. Бир эвес чуртталганың үндезин дөзүнче эглип кээр болза, бо хажыттынмас хоойлу хенертен өскерлип болур бе? Дириг эвес бүдүмелден чуртталга тыптып кээп болур бе? Ону канчаар бадыткап болурул?

Эртем шинчилекчилери клетканың амыдырап чурттаарынга эвээш дизе-ле, ДНК (дезоксирибонуклеиновая кислота), РНК (рибонуклеиновая кислота) болгаш белок деп үш нарын молекуланың удур-дедир харылзаазы херек деп түңнелге келген. Амгы үеде дириг эвес бүдүмелдер холужа бээрге, дириг клетка душ бооп тыптып келген деп, каш-ла санныг эртемденнер бүзүрээр. РНК болгаш белок душ бооп тыптыры болдунар бе? a

1953 чылда бир дугаар шенелде эрттирген соонда, дыка хөй эртемденнер чуртталга душ бооп тыптып болур деп бүзүреп эгелээн. Ол чылын Стэнли Миллер белоктуң тургузуунче кирип турар каш аминокислоталарны, азы «тууйбужугаштарны», кылып шыдапкан. Миллер Черниң баштайгы агаарынга дөмей холумак газтар өттүр электри токту эрттирипкен. Сөөлзүредир эртемденнер ол аминокислоталарны метеориттерден база тыпкан. Ынчаарга бо ажыдыышкыннар чуртталганың шупту кол «тууйбужугаштары» душ бооп тыптып болур деп бадыткап турар бе?

Нью-Йорк университединиң химия профессору Роберт Шапиро мынча дээн: «Эртемденнерниң чамдык кезии, Миллерниң шенелдези ёзугаар, чуртталганың шупту „тууйбужугаштарын” белен үндүрүп ап болур база олар шупту метеориттерде бар деп санап турар. Ынчалза-даа ол ындыг эвес» b².

РНК молекуланы көрүптээлиңер. Ол нуклеотидтер деп оон бичии молекулалардан тургустунган. Нуклеотидтер аминокислоталардан элээн нарын. Роберт Шапиро мынча дээн: «Нуклеотидтер метеориттерден азы электри ток ачызы-биле тывылган деп бадыткаан фактылар чок»³. Химиктиг бүдүмелдерден боттарын бүдүрүп турар РНК молекулазының душ бооп тыптыры «чөгенчиг, каракка көскү Октаргайга болдуна берген болза, кончуг ховар таварылга боор ийик»⁴ деп ол немээн.

Белок молекулазының дугайында чүнү чугаалап болур? Ооң тургузуунче 50 азы муң-муң-даа аминокислоталар кирип болур. Олар аразында шыңгыы чурум аайы-биле тудушкан. «Бөдүүн» клетканың ажылчын белогу ортумаа-биле 200 хире аминокислоталарлыг болур. Ындыг клеткада безин белоктарның хевирлери муң-муң. Черге 100 аминокислоталыг чаңгыс борбак белок молекулазының ала-чайгаар тыптып кээри бүдүн Черниң хемчээли хире сараат сиген аразындан ине дилээри-биле дөмей.

Эволюция талалакчызы, шинчилекчи Хьюберт Йоки оон-даа шүгүмчүлелдиг чугаалаан: «Чуртталганың тыптыры белоктардан эгелээри болдунмас»⁵. РНК белокту тургузарынга херек, а белоктар РНК тургузарынга херек. Белок биле РНК молекулалары чаңгыс черге, чаңгыс үеде таваржыры чөгенчиг, а бир эвес дөмей-ле таваржып келген болза, чүү болурул? Олар күжүн каттыштыргаш, боду өзүп көвүдеп турар чуртталга хевирин бүдүрүп шыдаар бе? НАСА кежигүнү Кэрол Клиленд c мынча дээн: «Белок биле РНК-ның душ бооп каттыжа бээри шуут болдунмас. Ынчалза-даа шинчилекчилерниң хөй кезии баштайгы байдалга белок биле РНК канчаар тыптып келгенин билип алыр болза, молекулалар канчаар ажылдажы бергениниң дугайында айтырыг боду-ла шиитпирлеттинип каар деп турар». Чуртталганың «тууйбужугаштары» ала-чайгаар тыптып келген дээр амгы үениң теорияларынга хамаарыштыр Кэрол Клиленд мынча дээн: «Ол чүүл канчаар болганынга хамаарыштыр оларның кайызында-даа бүзүрелдиг тайылбыр чок»⁶.

Ол фактылар чүнү көргүзүп турарыл? Чуртталга ала-чайгаар тыптып келген деп санап турар эртемденнер нарын байдалга келгенин, бодап көр. Олар дириг клеткада бар кезек аминокислоталарны кылып алган. Шыңгыы контрольдуг шенелделер кылгаш, оон-даа нарын молекулаларны синтезтеп тургузупканнар. Ынчангаш олар «бөдүүн» клетканың шупту бар тургузуун өттүнүп кылыптарынга идегеп турарлар. Олар бойдуста бар бүдүмелдерден демир, пластик болгаш силикон кылгаш, робот чыып алган чогаадыкчыга дөмей. Оон ол роботту бодунга дөмей роботтар кылыр кылдыр программалап каан. Моон чүнү түңнеп болурул? Эки дизе-ле, чүгле угаан-сарыылдыг хуу-бот кайгамчыктыг машинаны кылып шыдаар.

Ооң-биле дөмей, эртемденнер клетканы кылып шыдапкан болза, ол кедергей кайгамчык болур ийик. Ынчалза-даа клетка душ бооп тыптып келген деп чүүл бадыткаттынган бе? Чок! Сыр дедир чүүлдү бадыткаан!

Чүү деп бодаар сен? Чуртталга черле турган чуртталгадан тыптып кээрин бүгү бадыткалдар көргүзүп турар. «Бөдүүн» дириг клетка дириг эвес бүдүмелдерден ала-чайгаар тывылган деп чөпшээрежиринге медээжок улуг бүзүрел херек.

Ынчаар бүзүрээр чылдагаан сенде бар бе? Харыылаарының мурнунда клетканың тургузуун кичээнгейлиг көрүптээли. Ынчан эртемденнерниң чуртталга канчаар тывылганының дугайында теориязы шын бе азы ол теориялар чаш төлдүң канчаар тыптып келгенин тайылбырлаар дээш чогаадып каан төөгүге дөмей бе дээрзин шиитпирлеп шыдаар сен.