•  ¿Yuʼun-nixbal ya skʼan ya jkotes kalal-a?

•  ¿Bin-utʼil ya xjuʼ ya jkotestik te kalaltike?

•  Te bin-utʼil ya xjuʼ ya apas

•  Te bin ya yalik yantik jchʼieletik

 Ay jchʼieletik ya yalik te ya skʼan ya skotes yalalik, pero...

•   ...bayal machʼatik jaʼ mukʼxan skʼoplal ta yoʼtanik te lekuk ta ilel te sbakʼetalike. Ta skaj te oranax ya skʼan ya skotes yalalike, chikan-nax bin ya x-och spasik. Ay ma xweʼikix o ya sbikʼtiklanik pastiya, pero ini ma xkoltayotik yuʼun sok ya xjuʼ ya x-utsʼinotik.

   «Ay achʼixetik te ya smil sbaik ta wiʼnal yuʼun ora ya xko te yalalike, pero te kʼalal ya yijkitayik spasele kʼaxtoxan ya xjujpʼik-a sok wokolxan ya yilik yuʼun ya xko te yalalike» (xchi te Hailey).

•   ...ay yantik te manix jujpʼenik-ae. Maba moem te yalalike, pero jujpʼen ya yaʼiy sbaik te kʼalal ya spaj sbaik sok te yamigotakik o sok te machʼatik kʼax jayik ta ilel te ya xlokʼik ta telebision o ta yantikxan.

   «Te kʼalal 13 kaʼbilal-ae, bayal la jpajaltay jba sok te kamigatake. La jnop te jaʼ lek ya yilonik-a teme jich kilel te bitʼil stukelike, te kʼax jayon ta ilele» (xchi te Paola).

 Pero ay jchʼieletik te ya skʼan te yakuk skotesik te yalalike. Jich ya yakʼ ta naʼel te Organización Mundial de la Salud:

•   Kʼaxem ta 340 miyon ta tul bikʼtal alaletik sok jchʼieletik te 5 kʼalal ta 19 yaʼbilalik moem yalalik.

•   Ta 1975, jaʼnax moem yalalik 4% ta tul bikʼtal alaletik sok jchʼieletik te 5 kʼalal ta 19 yaʼbilalik. Pero ta 2016 toy moel ta 18%.

•   Jteb ma spisil te nasionetik, te ants winiketik moem te yalalike, jaʼ maʼyukik bayal te machʼatik leknax te yalalike.

•   Te obesidad te jaʼ jun chamele, jaʼnix jich ay ta nasionetik te pobreik sok ta familiaetik te ma xweʼik ta leke.

 ¿Banti ya atsa te jaʼate?

1.   Te ma tsʼakal ya xweʼat.

2.   Te ya apas ejersisio sok ya atsa ta lek te bin ya aweʼe.

3.   Te ya abikʼtiklan pastiya yuʼun ya xko awalal.

 Te bin lek ya apase, jaʼ te schebale: Te ya apas ejersisio sok ya atsa ta lek te bin ya aweʼe.

 Teme ma tsʼakaluk ya xweʼat o ay bintik ya awijkitay sweʼel, oraniwan ya xko awalal, pero ya xjuʼ ya stsakat chamel sok ya xjuʼ ya schaʼjujpʼat teme la awijkitay te bin kʼayat ta spasele.

 Pero teme ya akanantay aba, jich leknax ya awaʼiy aba sok lekatnax ta ilel. Te doktor Michael Bradley ya yal te jaʼ lekxan te maʼyuk bin-ora ya kijkitaytik spasel te bin la jeltaytik ta jkuxlejaltike. a Jaʼ yuʼun teme ya akʼan ya akotes awalale, mame jaʼuknax ya awijkitay te aweʼele: jeltaya te bin ya apas ta akuxlejale.

 Te Biblia ya yal te ya skʼan ya jnaʼtik stsajtayel jbatik, tey ochem skʼoplal-a te ya jtsajtaytik te jweʼeltike (1 Timoteo 3:11). Jaʼnix jich ya yal te ma skʼan bayal ya xweʼotik (Proverbios 23:20; Lucas 21:34). Kiltik bin-utʼil ya xjuʼ ya apas te bin ya yal te tekstoetik-abi:

•   Naʼame te bintik lek ta weʼel.

   Pasa inbestigar bin-utʼil ya xjuʼ ya amakʼlin aba ta lek. Teme ya atsajtay ta lek te bin ya aweʼe maba ya xjujpʼat.

•   Pasa ejersisio.

   Nopa bintik ya xjuʼ ya apas ta jujun kʼajkʼal swenta ya apas ejersisio. Pasa tulan te yakuk xbeenat bael teme maba namal te banti ya xbaate. O teme ya akʼan ya awil telebision, jaʼ lek ban pasa jtebuk ejersisio.

•   Mame bayaluk ya aweʼ te bintik chiʼe.

   Jtul achʼix te Sofía sbiil, jich ya yal: «Ya jpas tulan te ayuk kuʼun sit teʼetik o itaj. Jich maba ya yikʼbon koʼtan sweʼel te bintik ma skoltayone».

•   Kʼunukme ya xweʼat.

   Ay machʼatik kʼax ora ya xweʼik te ma xyaʼiyik te kʼalal nojikix-ae. Jaʼ yuʼun ¡kʼun xweʼat! Sok nopa nailuk teme ya akʼanxane. Jichniwan ya ata ta ilel te maʼyuk bayal awiʼnale.

•   Ilawil te bintik yichʼoj te weʼelile.

   Swenta ya anaʼ jayeb yip te bintik ya aweʼ uchʼe, ila te bintik tsʼibaybil ta spate. Te refresko, sok spisil te bintik kʼax chiʼ ya xjuʼ ya sjujpʼtesat.

•   Pʼisbilukme te bin ya aweʼe.

   Te Sara te 16 yaʼbilal, jich ya yal: «Jaʼ bajt ta koʼtan yajtayel bintik yichʼoj te weʼelile, jich yuʼun te kʼalal ya kil jun plato weʼelile, ¡jich kʼoem te ya kil jun plato te nojel ta numeroetike!». Mame jichuk xa apas te jaʼate. Ya xjuʼ te baeltik ya aweʼ te bin ya amulane.

 Te bin ya xjuʼ ya apase: Kʼopojan sok te adoktor te ya yilbat te awalale. Jaʼme ya xjuʼ ya yalbat bintik ya xjuʼ ya skoltayat, melel ya snaʼ bin-utʼil ayat.