•   ¿Lekbal ya awaʼiy te ay machʼa ya yal bolkʼop?

  •  Lek, ma xkichʼ ta wenta; kʼayemon ta yaʼiyel.

  •  Ma mero lek ya kaʼiy, pero bin kʼan kut.

  •  Kʼax ma jmulan; mero ma lek ya kaʼiy.

•   ¿Yabal xlokʼ bolkʼop ta awe?

  •  Maʼyuk bin-ora.

  •  Baeltikto.

  •  Spisil-ora.

•   ¿Yuʼun-nixbal kʼax ma lek-a te ya kaltik bolkʼope?

  •  Maʼuk.

  •  Kʼax ma lek.

 ¿Yabal awal te yuʼun-nix ma lek-a te ya kaltik bolkʼopetike? Yaniwan awal: «Maʼyuk bin spas. Ay yantikxan bin ya yichʼ pasel te jaʼ chopolxane. Sok bayal machʼatik jich ya xkʼopojik». Pero, ¿melelbal-abi?

 Maniwan ya achʼuun, pero ayme machʼatik ya spasik tulan yuʼun maba ya yalik bolkʼop. Jaʼnix jich ya yichʼik ta wenta te bin maba snaʼojik bayal ants winiketik ta swenta te bolkʼopetike. Jich bitʼil ini:

•  Te bolkʼopetik ma tojol kʼopetiknax. Te bin-utʼil ya xkʼopojat ya yakʼ ta ilel te bin ay ta awoʼtan. Teme ma lek ya xkʼopojat ya awakʼ ta ilel te maʼyuk skʼoplal ta awoʼtan te bin yaʼiyel ya yaʼiy sbaik te yantike. Nopa awaʼiy: ¿jichnixbal atalel-a?

   Te Biblia jich ya yal: «Te bin ya xlocʼ ta ehal ya xhahch tal ta oʼtanil» (Mateo 15:18).

•  Teme ya kaltik bolkʼop ma lek ya xkʼot jkʼoplaltik. Te libro Cuss Control jich ya yal: «Jaʼ chikan te bitʼil ya xkʼopojat jichme ya ata awamigotak, jichme ya awichʼ o maba ya awichʼ ichʼel ta mukʼ ta afamilia sok ta awaʼtel, jichme lek o ma lek ya awil aba sok te yantik, teme lek o ma lek te bin ya awakʼbey snopike sok ya yakʼ ta naʼel teme ya ata awaʼtel o ya awichʼxan awaʼtel soknix te bin-utʼil ya yilat te ants winiketik te ma snaʼbatik abae». Te libro jich ya yalxan: «Jojkʼoybeya teme ya skoltayat ta stael lekil awamigotak teme lek ya xkʼopojatixe».

   Te Biblia jich ya yal: «Jcʼaxel hiluc awuʼunic utaw [sok] ixtaʼcʼop» (Efesios 4:31).

•  Mame xa akuy te kʼax lekat ta ilel o ta aʼiyel. Te libro ¡Qué mal educado!, te jaʼ la stsʼibay te doctor Alex Packer la yal te ma skʼanix ya yaʼiyik te spisil-ora ya yalik bolkʼop te ants winiketike sok te maba ya yakʼ ta ilel «spʼijil yoʼtanik sok te ya xkʼot ta yoʼtanik te bin yaʼiyel ya yaʼiy sba te yantik». Sok la yalxan: «Teme ma lek te kʼopetik ya xlokʼ ta awe o ya akʼayinbey skʼop te chopol ants winiketik, ya skʼan ya yal-abi te ma x-aʼtej ta lek te achiname».

   Te Biblia jich ya yal: «Ma me xlocʼ bohlcʼop ta awehic» (Efesios 4:29).

•  Akʼa ta awoʼtan te ay bin ya apase. Pasa tulan te maba ya awal bolkʼopetik ta jun u. Tsʼibaya ta acalendario te bin juʼ awuʼun. Pero, teme ya akʼan ya akʼotes ta pasel te bin anopoj ya apase, ay yantikxan te bin ya skʼan ya apas. Jich bitʼil ini:

•  Ma xa akʼases kʼajkʼal-a te bin yichʼoj bolkʼopetik. Te Biblia jich ya yal: «Te machʼatic chopolic te ya sjoquinotic, ha ya sjimbotic te lequil costumbrehetic cuʼuntic» (1 Corintios 15:33). Ta versículo ini, te kʼalal ya yal te machʼatik ya sjokinotik ma jaʼuknax ya yalbey skʼoplal te ants winiketike jaʼnix jich te peliculaetik, te videojuegoetik sok te kʼayojiletik te ya awaʼiye. Te Kenneth, te 17 yaʼbilal, jich ya yal: «Ayniwan ya xjajch akʼayojtay jun kʼayojil te ya amulane sok maba ya awaʼiy ta lek te yichʼoj bolkʼopetik. Jaʼ ya stijbat awoʼtan te skʼinule».

•  Akʼa ta ilel ta ayix apʼijile. Ay machʼatik ya yalik bolkʼop yuʼun mukʼix ya skʼan ya yaʼiy sbaik. Pero, te machʼatik mukʼikix ya snaʼikix «stsahtayel te bintic lec soc te bintic ma lecuque» (Hebreos 5:14). Maba ya yalik bolkʼop yuʼun-nax ya skʼan ya stoy sbaik ta stojol te yantike.

 Ta melel, te bolkʼopetik jaʼnax ya sbolobtesbat apensar —sok te spensar te yantike—, sok kʼax bayalix te bintik boloben ta Balumilal. Te libro Cuss Control jich ya yal: «Ma xa anop te bin ya spasik te yantike. Ma xa abolobtesxan te Balumilal ta swenta te bin ya awale. Teme jich ya apase, lek ya awaʼiy aba sok lek ya yaʼiy sbaik te machʼatik ya sjokinate».