¿Bin ya yalik bayal ta tul cientificoetik? Te celulaetike xatoj sbaik ta cheb grupo: jaʼ te células te ay snucleoik sok te maʼyuk yuʼunike. Te célula yuʼun te ants winiketik, te chambalametik soknix te jaʼmaletike ay snucleoik, yan te bacteriaetike maʼyuk stukel. Te sbabial grupoe eucariotas sbiil; te schebale, procariotas. Te procariotas ma bayaluk bintik yichʼoj, jaʼ yuʼun bayal machʼatik ya yalik te chiknaj lokʼel ta células bacterianas te célula yuʼun te chambalametik sok te yuʼun jaʼmaletik.

Jaʼnix jich ya yalik te ayixlaj tal bayal ta mil jaʼbile, te células procariotas «simples» lalaj sbikʼik yantik celulaetik te malaj cham tey ta schʼujte. Jich yuʼun, te células procariotas «simples» la sjeltay te bitʼil ya x-aʼtej te celulaetik te la sbikʼtiklan sok la yakʼ te yanuk bitʼil ya x-aʼtej yuʼun ya xjuʼ ya spʼoltes sbaik-a. *⁹

¿Bin ya yal te Bibliae? Te Biblia ya yal te ay machʼa kʼax pʼij la spas te kuxlejalil ta Balumilal. Ilawil bin ya yal: «Spisil nahetic ay machʼa pasot yuʼun, pero ha Dios te la spas spisil bintic ay» (Hebreos 3:4). Te Biblia jich ya yalxan: «¡Cʼax bayel bintic apasoj, Jehová! La apasticlan spisil ta scuenta spʼijil awoʼtan; nojel ta lumqʼuinal te bintic apasoje. [...] Ma ahtaybaj ya xbehenic te bintic cuxajtic, mucʼ biqʼuitetic» (Salmo 104:24, 25).

¿Bin ya yakʼ ta naʼel te bin staojikix ta ilele? Ta swenta te microbiología tabil ta ilel ta lek bin yilel ta yutil te células procariotas te naʼbilxan sba ta leke. Te cientificoetik te ya schʼuunik te evolución ya yalik te pajal-laj sok células procariotas te sbabial celulaetik te chiknajike.¹⁰

Teme yuʼun-nix melel-a te bin ya yalbey skʼoplal te evolución, ya skʼan ya snaʼ scholel ta lek bitʼil-a te jichnax chiknaj talel te sbabial «célula simple». Pero teme ay machʼa la spas te kuxlejalile, ya skʼan ya yakʼ ta ilel te kʼax lek pasbil spisil te bintik aye manchukme kʼax chʼinik. ¿Bin yilel ya awil teme ya x-ochotik ta yutil jun célula procariota? Te kʼalal ochemotikix-ae, nopa awaʼiy teme jichnax chiknaj te bintik ay tey-ae.

Swenta ya xjuʼ ya x-ochotik ta célula procariota, ya skʼan ya jchʼinubtes jbatik kʼaxtoxan chʼin-a te bitʼil te punto te ay ta slajibal te oración ini. Te jun célula procariota joytaybil ta jun membrana te jich kʼoem bitʼil mukʼul tsʼajkʼ te ya sjoytay jun fábrica. Te yakuk jlajtsantik 10 mil membranaetik jaʼto jich ya jtabeytik spimil-a te jlejch june. Pero te membrana celular jaʼ lekxan pasbil-a te bitʼil te tsʼajkʼe. ¿Bin-utʼil?

Jich bitʼil te tsʼajkʼ te ma xyakʼ te ay bin ya xkʼax ta yutil te fábrica, te membrana ya skanantay ta lek te bin ay ta yutil te celulae. Pero te membrana maba kʼax tulanuk stukel, ya yakʼ x-och xlokʼ chʼin moleculaetik, jich bitʼil te molécula yuʼun oxígeno. Te membrana ma xyakʼ ochel te moleculaetik te ya xjuʼ ya x-utsʼinwan, pero ya yakʼ ochel stukel te bintik ya xtuun yuʼun te celulae. ¿Bin-utʼil-a te jich ya xjuʼ yuʼun spasele?

Jich bitʼil ta jun fábrica, ay machʼatik ya skanantaybeyik te yochibal swenta ya xlokʼ o ya x-och te biluketike. Jaʼnix jich te membrana celular ay yichʼoj moleculaetik yuʼun proteína te jich yaʼtelik te bitʼil te puerta sok te machʼa ya skanantaye.

Ay proteinaetik (1) te jutul yutil te jaʼnax ya yakʼ kʼaxel cheʼoxeb moleculaetik. Ay yantik membranaetik te ta jejche jamajtik, ta yan jejche makal (2), jaʼnax ya yakʼ kʼaxuk (3) te bin snujpʼ ya xkʼax tey-ae. Kʼalal te proteína ya yil te ay bin ya xjule, ya sjam te banti makale sok ya yakʼ xkʼax ta membrana (4). Ta spisil-abi jich ya xkʼot ta pasel ta stiʼil spisil te celulaetike.

Jnop kaʼiytik te la yakʼotikix ochel te «jkanan puertae» sok ayotikix ta yutil te célula procariota. Tey ta yutile, nojel ta jaʼ te yichʼoj yanyantik ta chajp nutrienteetik, atsʼam sok yantikxan, jaʼ ya stuuntes te célula swenta ya spas te bin ya xtuun yuʼune. Kʼax leknax chajpanbil te bitʼil ya x-aʼtej te celulae. Jich bitʼil jun fábrica, te célula ya schajpan ta lek te bitʼil ya x-aʼtej bayal ta mil moleculaetik sok yakʼojbey yorail te bitʼil ya x-aʼtejike.

Te celulaetik bayal tiempo ya x-aʼtejik ta spasel proteinaetik. ¿Bin-utʼil ya spas? Ta nail, ya spas 20 ta chajp aminoácidos (te jaʼ te bintik pasbil-a te proteínas), ta patil ya stikunbey bael te ribosomas (5). Te ribosomas pajalik sok jun máquina te stukelnax ya x-aʼtej, te ya stsʼaktiklan ta lek te aminoácidos swenta ya spas proteinaetik. Jich bitʼil te fábrica te ay programaetik yuʼunik te banti ya skʼejik spisil te información, jaʼnix jich spisil te bin ya spas te célula kʼejbil ta jun «programa» te naʼbil sba bitʼil ADN (6). Te ribosomas ya x-albotik yuʼun te ADN bin proteína ya spasik sok bin-utʼil ya spasik (7).

Kʼax leknax te bitʼil ya x-aʼtejike. Te jujun proteína ya snupʼtiklan tal sba (8) jaʼ chikan te bin aʼtelil ya spasike. * Nopa awaʼiy te ay ta pasel bayal motoretik te ya skʼan te pajaluk smukʼul te bintik yichʼoj swenta lek ya x-aʼtej-a. Jaʼnix jich, te proteinaetik ya skʼan te pajaluk smukʼulik swenta ya x-aʼtejik ta lek; teme maʼuke, ya yutsʼin te celulae.

Te kʼalal pasbilix-a te proteinaetike, ¿bin-utʼil ya xkʼot te banti ya yichʼ tuuntesele? Ta jujun yichʼoj «sbiilik» sok akʼbil snaʼik te banti ya xkʼotike. Manchukme ya yichʼ pasel bayal ta mil proteinaetik ta jujun minuto, ma xchʼay junuk: spisil ya xkʼotik te banti ya yichʼik tikunele.

¿Bin ya yakʼ jnoptik-abi? Spisil te moleculaetik ma xjuʼ ya spʼoltes sba ta stukeliknax. Teme maʼyukik ta yutil célula te moleculaetike, ya xlajik. Pero teme ayik ta yutil, ma xjuʼ ya spʼoltes sba ta stukeliknax, puersa ya skʼanik koltayel yuʼun te yantik moleculaetik. Jun ejemplo jaʼ te molécula te sbiilinej trifosfato de adenosina (ATP) ya xtuun yuʼun te enzimas, pero swenta ya xpastaj-a te enzimas ya xtuun yuʼun te ATP. Jaʼnix jich, te ADN ya xkoltaywan yuʼun ya xpastaj-a te enzimas, pero te enzimas ya xkoltaywan swenta ya xpastaj-a te ADN (ya kilbeytik skʼoplal te molécula ini ta jojkʼoyel 3). Ay yantik proteína te jaʼnax ya yichʼ pasel yuʼun te célula, pero te célula jaʼnax ya yichʼ pasel yuʼun te proteínas. *

Ta 2004, te Radu Popa te jaʼ microbiólogo te ma schʼuun te bin ya yal te Biblia ta swenta te la yichʼtiklan pasel te bintik aye, jich la yal: «¿Bin-utʼil ay-a te ya spʼoltes sba ta stukel te bintik kuxajtik kʼalal te joʼotik, te bayalix bin jpasojtik, ma juʼem kuʼuntik?».¹³ Jaʼnix jich la yal: «Kʼax bayal te bintik yichʼoj te jun célula swenta ya x-aʼtej, jaʼ yuʼun ma jchʼuuntik yaʼiyel te jichnax chiknaj talel».¹⁴

¿Bin ya awal te jaʼate? Te machʼatik ya schʼuunik te evolución ya skʼan ya scholbeyik skʼoplal bitʼil chiknaj tal te kuxlejalil ta Balumilal, pero maba ya yalik te jaʼ la spas te Diose. Kʼalal bayalxan bin ya sta ta ilel te ciencia, wokolxan ta chʼuunel te jichnax chiknaj tal te kuxlejalil. Swenta ma schuk sbaik ta kʼop, ay cientificoetik te nail ya skʼan ya scholbeyik skʼoplal bitʼil chiknaj tal te kuxlejalil sok bitʼil-a te patil jajch skʼatpʼun sba; pero, ¿snujpʼbal te jich ya spasike?

Te machʼatik ya schʼuunik te evolución ya yalik te chiknaj te kuxlejalil te kʼalal ay bintik jajch stsobtiklan tal sba ta stukeliknax. Ya yalik te ta patilxan, bayal bintik kʼot ta pasel te jich chiknaj talel bayal ta chajp kuxlejalil sok te yanyantiknax yilelike. Jich yuʼun, teme maʼyuk banti stsakoj yip te bin ya schʼuunike, ¿bin ya xkʼot ta pasel sok te bin ya scholike? Jich bitʼil jun mukʼul edificio teme maʼyuk lek yiptajibe, ya xjin koel, jaʼ jich ya xkʼot ta pasel ta stojol te bin schʼuunejik te machʼatik ya yalik te jichnax chiknaj talel te kuxlejalil.

Te bitʼil la kiltikix bin yilel sok bitʼil ya x-aʼtej te «célula simple», ¿bin xchiat te jaʼate: yabal awal te jichnax chiknaj talel, o te ay machʼa kʼax pʼij la spase? Teme mato ya anaʼ bin ya awal ta swenta-abi, kilbeytikxan skʼoplal bin-a te ya yakʼ x-aʼtej spisil te celulaetike.