¿Bin ya yalik bayal cientificoetik? Bayal machʼatik ya yalik te jun-naxlaj te banti talotike, te jaʼ jich ya yakʼ ta ilel te namey baketik tabile. Ta swenta te pajal te ADN ya stuuntes spisil te bintik kuxajtike, ya yalik te jun-nax te banti chiknaj tal te kuxlejalil sok te kʼunkʼun kʼatpʼuj tale.

¿Bin ya yal te Bibliae? Te Biblia ya yal te la yichʼtiklan pasel te jujunchajp jaʼmal teʼetik, te schayul jaʼetik, te chambalametik ta lumkʼinal sok te mutetike (Génesis 1:12, 20-25). Jaʼ into ya yakʼ kiltik te ta jchajp tsʼumbalil ay yanyantik ta chajp yilelik-a, pero te yanyantik ta chajp tsʼumbalil manix kʼax pajalik-a. Te bin ya yal te Biblia ta swenta te la yichʼtiklan pasel te bintik kuxajtik ya yakʼ ta ilel te jichnanix yilelik-a te bitʼil tabil ta ilel ta sbakelike, ma jaʼuk te kʼatpʼujike.

¿Bin ya yakʼ ta naʼel te bin staojikix ta ilele? ¿Jaʼbal smelelil te bin ya yal te Bibliae, o jaʼ te bin la yal te Darwine? ¿Bin tabil ta ilel te 150 jaʼbil kʼaxemix tale?

Te cientificoetik la spajik te ADN yuʼun bayal ta chajp celulaetik, jich bitʼil te célula yuʼun te jaʼmaletik sok te chambalametike. La skuyik te jich ya yichʼ naʼel te jich chiknaj tal te kuxlejalil te bitʼil la yal te Darwin kʼalal la spaj sok «mukʼul teʼ», pero ma jichuk kʼot ta pasel.

¿Bin staojik ta ilel? Ta 1999 te biólogo Malcolm S. Gordon jich la stsʼibay: «Jich yilel te ma junuknax te banti chiknaj tal lokʼel te kuxlejalile. Ma junuknax yisim te mukʼul teʼ yuʼun te kuxlejalil». ¿Aybal bin ya yakʼ ta ilel te jun-nax banti lokʼ tal te kuxlejalil jich bitʼil jun mukʼul teʼ te lokʼ skʼabkʼab bitʼil la yal te Darwine? Te Gordon jich la yalxan: «Spisil ta chajp te bintik kuxajtik te tsojboltsojb ayike, naʼbil sba bitʼil reino, jich yilel te ma junuknax te banti chiknajik tal ni jaʼuk te filos sok te clase te jich chiknajik tale». *²⁹

Te bintik yak ta tael ta ilele ya yakʼ ta ilel te ma smeleliluk te bin la yakʼ ta nopel te Darwine. Ta 2009, te revista New Scientist la slokʼes jun artículo banti jichlaj la yal te científico Eric Bapteste: «Maʼyuk bin ya yakʼ ta ilel te yuʼun-nix melel-a te teʼ yuʼun kuxlejalil».³⁰ Teynix ta artículo-abi ya jtatik te bin la yal te biólogo Michael Rose: «Ta jpisiltik ya jnaʼtik te kʼunkʼun yak ta lajel skʼoplal te mukʼul teʼ yuʼun kuxlejalil. Pero wokol ya kaʼiytik te ya jelontestik te bin jnopojtik ta swenta te biología». *³¹

Bayal cientificoetik ya stuuntesik te namey baketik tabil yuʼun ya skoltaybey skʼoplal te jun-nax te banti chiknaj tal te kuxlejalile. Ya yalik te chayetike kʼatpʼujiklaj ta anfibios sok te reptiles kʼatpʼujik ta mamíferos. Pero, ¿melelbal-abi?

Te paleontólogo evolucionista David M. Raup jich la yal: «Te bin la staik ta ilel te geologoetik ta skʼajkʼalel te Darwin —soknix ta kʼajkʼal ini— jaʼ te manix ya yakʼ ta ilel-a te kʼunkʼun kʼatpʼuj te kuxlejalile, teme ya jcholantik ta ilel te chambalametike, ya jtatik ta ilel te maba jelonem ta bayal o jkʼaxel maba jelonem te bin yilelike».³²

Te baketik tabile ya yakʼ ta ilel te manix jelon-a te bin yilel ta jujunkojt te chambalametik manchukme kʼax bayal jaʼbil. Maba ya yakʼ ta ilel te kʼatpʼuj ta yan chambalam. Te bin ya spas o te bin yilel te jkojt chambalame maba jelonem. Jun ejemplo jaʼ te sotsʼe, maʼyuk yan chambalam te jich ya yaʼiy kʼop te bitʼil te sotsʼe, jaʼ-abi ya yakʼ kiltik te ma yuʼunuk kʼatpʼuj tal ta yan chambalam.

Ma bayaluk tiempo jalaj te bin-ora chiknajik bayal chambalametik. Te bitʼil oranax chiknaj tal spisil ta chajp te kuxlejalile jich te bitʼil staojik ta ilel ta baketike «explosión cámbrica» sbiil yuʼunik te paleontologoetik. ¿Bin-ora kʼot ta pasel te explosión cámbrica?

Jpajtik te jayeb jaʼbil chiknajem te Balumilal sok te bitʼil snajtil jun campo yuʼun fútbol (1). Swenta ya xkʼootik-a te bin-ora chiknaj te explosión cámbrica ya skʼan ya jbeentaytik jteb ma spisil te snajtil te campoe (2), kʼalal junxanix paso ya skʼan ya xkʼootik ta tiempo yuʼun te explosión cámbrica jaʼlajme te tiempo jalaj te la skʼatpʼun sba spisil te chambalametike.

Ta swenta te oranax chiknaj te spisil ta chajp kuxlejalile ay investigadoretik ya yalik teme yuʼun-nixbal melel-a te bin la yal te Darwine. Ta jun entrevista te la yichʼ pasbeyel te biólogo Stuart Newman ta jaʼbil 2008 la yal te ya skʼanix jeltayel te bin ya yichʼ cholel ta swenta te evolución, te akʼa schol te bitʼil chiknaj ta oranax spisil ta chajp kuxlejalil. Jich la yal: «Te ya kal te joʼone, te bin la schol te Darwin ta swenta te evolución ya xkʼax skʼoplal sok maniwan xtuunix swenta ya yichʼ cholbeyel skʼoplal te macroevolución, jaʼ te ya xkʼatpʼuj te sbakʼetal te bintik kuxajtike».³³

¿Bin ya yalik ta swenta te baketik te ya stuuntesik ta scholbeyel skʼoplal te kʼatpʼuj te chayetik ta anfibios, te reptiles ta mamíferos? ¿Yabal yakʼ ta ilel te yuʼun-nix melel-a te bin ya yalik ta swenta te evolución? Te bin tabil ta ilele ya yakʼ ta ilel te ma jichuke.

Jich bitʼil, te libroetik manix jaʼuk ya yakʼik ta ilel-a te bin-nix yilel smukʼul-a te baketik yuʼun te reptiles te la skʼatpʼun sbaik ta mamíferos. Pero te bin-nix yilel smukʼul-a te baketik yuʼun te chambalametik ini, jaʼ te ay mukʼik sok ay chʼinik.

Te yan wokolile, jaʼ te ma tabil ta ilel ta lek teme pajal stsʼumbalik te chambalametik te la yichʼ tabeyel sbakelike. Te sbakel te chambalametik te yichʼoj taele bayal millón jaʼbil yiloj sbaik. Te zoólogo Henry Gee jich la yal: «Te baketik tabile ya yakʼ ta ilel te kʼax bayal jaʼbil yiloj sbaik te bin-ora kuxin ta jujunkojt te chambalametike, jich yuʼun ma xjuʼ ya kaltik te lokʼ tal ta jun-nax tsʼumbalil». *³⁴

Te biólogo Malcolm S. Gordon la yal: «Te sbakel chayetik sok te anfibioetik jaʼ ya yakʼ ta ilel te ay bayal ta chajp te chambalametik ta nameye». Sok la yalxan: «Manix ya xjuʼ ya jnaʼtik-a teme jun-nax stsʼumbalik ta nameye». *³⁵

Ta 2004, te National Geographic la slokʼes jun artículo banti la spaj te sbakel chambalametik sok «jun película ta swenta te evolución. Ta jujun mil fotoetik yuʼun te peliculae chʼayem 999».³⁶ Kiltik bin ya skʼan ya yal te ejemplo ini.

Jnop kaʼiytik te ay jun película te yichʼoj 100 mil fotoetik, pero te jaʼnax kichʼojtik 100 fotoetik. ¿Bin-utʼil ya jnaʼtik te bin ya yalbey skʼoplal te peliculae? Yaniwan jnaʼtik jtebuk te bin ya yalbey skʼoplale, ¿jaxan te jaʼuknax kichʼojtik joʼeb fotoetik te jaʼ ya scholbey skʼoplal te bin jkuyojtik te ya yalbey skʼoplal te peliculae, pero te 95 fotoetikxan te ma kichʼojtike yan bin ya yalbey skʼoplal? ¿Snujpʼbal te ya kaltik te jaʼ smelelil te bin ya jcholtik ta swenta te película teme jaʼnax kichʼojtik joʼeb fotoetike? Ayniwan jich ya jcholantik te fotoetik jich te bin-utʼil lek ya kiltik te joʼotike. ¿Mabal jaʼuk lek te ya kichʼtik ta wenta-euk te bin ya yakʼ ta naʼel te 95 fotoetikxane?

Te ejemplo ini ya yakʼ kiltik te bin ya snopik te evolucionistaetik ta swenta te sbakel chambalametik tabile. Ta bayal jaʼbil, te investigadoretik ma la skʼan schʼuunik te maba ya xjelon te chambalametik manchukme ya xkʼax bayal tiempo, jich bitʼil ya yakʼ ta ilel te bayal sbakel chambalametik tabile (te jaʼ kʼoem te 95 fotoetik yuʼun te peliculae). ¿Bin yuʼun te ma la skʼan la schʼuunike? Te escritor Richard Morris jich la yal: «Jich yilel te paleontologoetik jaʼ schʼuunejik te kʼunkʼun ya xkʼatpʼuj te bintik kuxajtik manchuk te bin tabil ta ilele ma jichuk ya yakʼ ta naʼel. Bayal jaʼbil la skʼan yakʼik ta naʼel te smelelil te bin ya yal te evolución ta swenta te baketik tabile».³⁷

Manchukme te pruebaetik ya yakʼ ta ilel te ma kʼatpʼujik te chambalametik, ¿jichtobal scholanojik te evolucionistaetik te sbakel chambalametik jich te bitʼil skuyojik te laj chiknajike? *

¿Bin ya awal te jaʼate? Ta spisil te bintik tabilix ta ilele, ¿banti snujpʼxan ta chʼuunel? Jchaʼkiltik te bin la jnoptikix tale.

• Kʼax leknax chajpanbil te «célula simple».

• Kʼax wokol ta chʼuunel te jichnax chiknaj te celulae.

• Te ADN jaʼ ya yakʼ x-aʼtej te celulae, kʼax lek pasbil te ma spaj te bintik spasoj te ants winiketik yuʼun ya skʼejik información.

• Te investigación pasbile ya yakʼ ta ilel te ma junuknax stsʼumbal spisil te bintik kuxajtike. Jaʼnix jich, te sbakel chambalam te tabil ya yakʼ ta ilel te maba kʼatpʼujike.

Ta swenta te pruebaetik la kiltikixe, ¿mabal jichuk te jaʼ snujpʼxan ta chʼuunel te bin ya yal te Biblia ta swenta te bitʼil chiknaj te kuxlejalile? Ay machʼatik ya yalik te bin staoj ta ilel te ciencia ya skontrain sba sok te bin ya yal te Biblia ta swenta te la yichʼtiklan pasel te bintik aye. ¿Melelbal-abi? ¿Bin-nix ya yal-a te Bibliae?