¿Bin ya yalik bayal cientificoetik? Bayal biologoetik sok cientificoetik ya yalik te stukel chiknaj te ADN sok te información yichʼoje, sok te la yichʼ bayal millón jaʼbil yuʼun ya xchiknajik. Ya yalik te jichnax chiknaj te información yichʼoj te ADN sok te stukel jajch ta aʼtel te maʼyuk machʼa la spase.¹⁷

¿Bin ya yal te Bibliae? Te Biblia ya yal te aylaj jun libro te banti tsʼibaybil te bitʼil ya xjajch ta chiknajel te jbakʼetaltik. Te libro-abi jaʼ yuʼun te Diose. Kiltik bin la yal te ajwalil David te jaʼ akʼbot snaʼ yuʼun te Diose: «La yil asit te hahch ta chicnajel te jbaqʼuetal, tsʼihbabil ta libro awuʼun spisil te cʼahcʼaletic cuʼun, te cʼalal ma to ayuc ni junuc a» (Salmo 139:16).

¿Bin ya yakʼ ta naʼel te bin staojikix ta ilele? Teme melel te bin ya yal te evolución, jaʼnix jich ya xjuʼ ta chʼuunel-abi te jichnax chiknaj tal te ADN. Teme melelnix-a te bin ya yal te Biblia, ya skʼan chikanuk ta ilel ta swenta te ADN te ay machʼa kʼax pʼij la spase.

Ya xkʼot ta koʼtantik te bitʼil pasbil te ADN teme ma chujkuluk ya yichʼ cholbeyel skʼoplale. Jaʼ yuʼun chaʼochukotik ta yutil te célula, pero ta ora ini ta célula yuʼun te ants winiketike. Jnop kaʼiytik te ya x-ochotik ta jun museo banti ya yakʼik ta ilel te bitʼil ya x-aʼtej jun célula yuʼun te ants winiketik. Te celulae yichʼoj mukʼubtesel 13 millón te bitʼilnix smukʼul-ae. Jaʼ jich ya xkʼot te bitʼil jun mukʼul estadio, te ya x-och 70 mil ta tul ants winiketike.

Te kʼalal ya x-ochotik tey-ae, bayal bin ya jtatik ta ilel te yanyantiknax te bin-utʼil pasbil-a te maʼyuk jich kilojtik-ae. Ta yolil ya jtatik ta ilel te núcleo, wolol sok jich stoyolil te bin-utʼil oxkaj na. Ta patil, ya xnoptsajotik bael ta yilel.

Te kʼalal ya x-ochotik ta stiʼil te spojtsil te jun célula o membrana nuclear, oranax ya jtatik ta ilel 46 cromosomas te cheʼcheb ayik te yanyantik stoyolile; te cromosoma te nopol ay te banti ayotike jaʼ jich stoyolil te bitʼil 12 ta kaj nae (1). Te cromosomas chʼinubenik ta yolil te jich yilel ya xkʼot te bitʼil chorizo, pero kʼax mukʼik te jich yilel te bitʼil yok o yakan mukʼul teʼ. Ya jtatik ta ilel jich bitʼil jun mukʼul hilo te balal bechʼtiklanbil. Teme nopolxan ya kiltike, jich yilel te ay srayaul te tekʼajtik sok kʼatajtik (2). ¿Bintikwan-a? ¿Libroetikbal? Maʼuk. Te rayaetike ya xchiknaj ta swenta te bechʼbil moel te hilo te tsʼotomtiknaxe. Te kʼalal ya jnitik jtebuke, oranax ya xtil lokʼel. Kʼalal ya kiltik te bin tsʼotajtike, ya jtatik ta ilel te ay bin yichʼoj te jaʼnix jich tsʼotajtik, pero jaʼ chʼinikxan (3) sok leknax bechʼtiklanbil. Ta yutil te bin tsʼotomtike ay bin ay tey-a te kʼax mukʼ skʼoplal, te jich yilel te bin-utʼil hilo te kʼax najte. ¿Binwan-a?

Cheb centímetro sok olil smukʼul te hilo sok tulan sbechʼoj sba ta chʼin teʼetik yilel te balajtike (4), jaʼ yuʼun tsʼotomtik yilel te bin ay ta yutil te bin tsʼotomtik-euke. Te chʼin teʼetike josbil kʼoem ta yolil swenta ma xlokʼ-a te hiloe. Kʼax lek bechʼbil te hiloe. Te yakuk jxachʼtik ta lek te hilo te ay ta yutil te spisil te cromosomas sok ya jnupʼtiklantik, kʼax najt ya xkʼot te tikʼniwan ya joytaytik olil Balumilal-a. *

Jun libro yuʼun ciencia ya yal te maʼyuk bin ya spaj te bin-utʼil pasbile.¹⁸ ¿Yabal schʼuun awoʼtan te maʼyuk machʼa la spas spisil-abi? Te ayuk yuʼun jun mukʼul tienda te museo te bayal millón ta chajp biluketik ya schonik tey-a sok te buen lek cholanbil spisil, ¿yabal awal te maʼyuk machʼa la schajpane? Melel te maʼuke, manchukme leknax chajpanbil te tiendae, manix spaj-a te bin-utʼil chajpanbil te moleculae.

Ta patil ya kichʼtik albeyel te yakuk jtsaktik jlijkuk te hiloe swenta ya kiltik ta lek (5). Te kʼalal ya jtsaktike, ya kiltik te ma biluk hiloile: chaʼlijkʼ hilo yichʼoj te tsʼotajtik sok te nupʼajtik yuʼun chʼin teʼetik kʼoem te pajal snajtil yiloj sbaike. Jaʼ-abi jich yilel te bin-utʼil escalera yuʼun caracol (6). Ya jtatik ta ilel te jtsakojtik jun molécula yuʼun ADN, jaʼ te bayal machʼatik ya skʼan ya snaʼbeyik swentaile.

Jun molécula yuʼun ADN te buen leknax bechʼbil ta yawil, jaʼ jun cromosoma. Te bin kʼatajtik te jich yilel ya xkʼot te bin-utʼil escalera ya yichʼ naʼbeyel sba bitʼil pares de bases (7). ¿Bin-utʼil ya x-aʼtej? ¿Banti ya xtuun spisil ini? Jnopbeytik skʼoplal.

Swenta ya xkʼot ta koʼtantik te bin-utʼil ya x-aʼtej te ADN ya skʼan ya kilbeytik skʼoplal te bin kʼatajtik ta jujunjejch te jich yilel ya xkʼot te bin-utʼil escalera te kʼalal ya snujpʼ sbaike. Te bintik kʼatajtik manix snupʼoj sbaik-a. Ay chanchajp te naʼbilik sba sok te letraetik A, T, G sok C. Te cientificoetik la yilik te chaneb letraetik ini ya yakʼik jun código swenta ya skʼases información.

Ta siglo 19 la schiknajtesik te código morse te la stuuntesik swenta ya stsʼibajik ta telegráfo. Ta código-abi jaʼnax la stuuntesik punto sok raya te kʼalal ya yichʼ tsʼibayele, bayal bin ya yakʼ ta naʼel. Jaʼnix jich kʼoem te ADN, ya stuuntes jun código te chaneb letra yichʼoj: A, T, G sok C. Te kʼalal ya jkaptik ta tsʼibayel te letraetike, ya xchiknaj kʼopetik te codones sbiile; te jtsojb kʼopetik-abi, ay bin ya yakʼ ta naʼel, te sbiilinej genes. Te jujun gen yichʼojniwan 27 mil letraetik. Ta spisil te jujunmajkʼ gen jich kʼoem bitʼil «capituloetik», te cromosomas sbiilinej. Te 23 cromosomas jaʼ sbiilinej genoma, te jich kʼoem bitʼil jpajk «libro»: tey ochem spisil-a te información yichʼoj jun kuxlejalil. *

Te genoma jich kʼoem bitʼil jun mukʼul libro. ¿Jayebto información ochem tey-a? Te jun genoma ayniwan yichʼoj 3 mil millón te bin kʼatajtik te la kalbeytikix skʼoplal te pajal sok jun escalera.¹⁹ Jnop kaʼiytik te ay jun mukʼul libro te yichʼoj kʼaxem ta mil paginaetik. Te jayeb información yichʼoj jun genoma ya snojes 428 ta pajkʼ libroetik te jich smukʼulik-abi; te bitʼil jun célula yichʼoj cheb genoma, ya snojes 856 ta pajkʼ libroetik. Te ayuk machʼa ya stsʼibay 40 ora ta jujun semana te información te yichʼoj jun genoma, ya xjalaj 80 jaʼbil ta stsʼibayel, pero mame stsak svacacion-abi.

Pero tojolnax te ya yichʼ tsʼibayel lokʼel ta mukʼul libroetik, melel ¿bin-utʼil kʼan ochuk 856 ta pajk libroetik ta 100 billón célula te kʼax chʼinik te jaʼnax ya jtatik ta ilel ta microscopio? Manix ya xjuʼ kuʼuntik spasel-abi.

Jtul maestro yuʼun Biología Molecular sok Ciencias Informáticas jich la yal: «Jun gramo yuʼun ADN, ya xjuʼ ya skʼej te información ay ta jun billón [10¹²] discoetik».²⁰ ¿Bin ya skʼan ya yal-abi? Juluk ta koʼtantik te ADN yichʼoj te genes, te jaʼ te información swenta ya xpastaj te sbakʼetal jtul ants winik. Spisil te célula tsʼakal yichʼoj te información. Te ADN kʼax bayal información yichʼoj, te yakuk jlokʼestik jun-nax cuchara ya xjuʼ ya spas 350 buelta te jaytul ants winiketik ay ta Balumilal. Swenta ya jpastik te 7 mil millón ta tul ants winiketik te ay ta Balumilal maniwan chikanuk ta ilel te jayeb ya jtuuntestik te ADN te ay ta cucharae.²¹

Manchukme bayal bintik chʼinik spasojik te ants winiketik yuʼun ya skʼejik información, maʼyuk jich pajal spasojik te bin-utʼil te ADN. Manchukme jich-abi, ya jpajbeytik skʼoplal sok jun disco. Chajpniwan ya awil-a te kʼax leknax pasbile. Yuʼun-nix pʼij-a te machʼa la spase. Nopa awaʼiy, te disco yichʼoj bayal información te kʼax leknax chajpanbil sok leknax cholbil skʼoplal te bin-utʼil ta pasel jun máquina te bayal bintik yichʼoj, jaʼnix jich tey ya yal-a bin-utʼil ta chajpanel te kʼalal ya xbolob o ya stsʼilaje. Manchukme kʼax bayal información yichʼoj, ma x-alub sok ma xmukʼub yuʼun. ¿Mabal schʼuun awoʼtan te ay machʼa kʼax pʼij te la stsʼibay spisil te bin ay tey-ae? ¿Mabal skʼan ya yal te ay machʼa lokʼem tal ta yoʼtan spisil te bintik tsʼibaybilixe?

Snujpʼ te ya jpajtik te ADN sok jun disco. Jun libro te ya scholbey skʼoplal te genoma jich ya yal: «Spajaltaybeyel skʼoplal sok jun libro te genoma, ma jaʼuknax jun lokʼombakʼop, yuʼun-nix smelelil-a. Jun libro bayal información yichʼoj [...]. Jaʼnix jich te jun genoma». Jaʼnix jich ya yal: «Te genoma kʼax leknax te bin-utʼil ya x-aʼtej, melel ya xjuʼ ya slokʼtay sba ta stukel».²² Ta ora ini ya kiltik te bin-utʼil ya x-aʼtej te ADN.

Kʼalal tey tekʼelotik-ae, ya jkʼan ya jnaʼtik teme yuʼun-nix ma stij sba-a te núcleo yuʼun jun célula jich te bin-utʼil jun museo te ma stij sbae. Ta patil, ya jtatik ta ilel jun caja yuʼun cristal te banti kʼejbil señail yuʼun te ADN, jaʼnix jich ay jun pantalla te jich ya yal: «Pʼea te botón yuʼun ya awil bin-utʼil ya x-aʼtej». Ya jpʼetik sok ya kaʼiytik te ay machʼa jich ya yal: «Te ADN ay cheb yaʼtel te kʼax mukʼ skʼoplale. Te sbabiale, replicación sbiil. Te ADN ya slokʼtay spisil te información yichʼoje swenta ya skʼasesbey te yan yachʼil celulae. Ilawil te ejemplo ini».

Ta xujk te caja ay jun puerta te banti ya kiltik te yak ta ochel talel jun máquina te chajpnax bin-utʼil pasbil-ae. Te bin la kiltik te och tale, jaʼ bayal robotetik te jun-nax ayike. Te molécula yuʼun ADN tikʼnax ya xkʼax ta yolil te maquinae sok ya xjajch ta beel jich bitʼil jun tren. Te bitʼil oranax ya xbeene, ma jtatik ta ilel ta lek te bin-a te ya spase, pero ya jtatik ta ilel te ta spate ay bin cheb kililix tey-a, jaʼme te ADN.

Te machʼa ay ta kʼop ta pantalla jich ya yal: «Te bin la kiltike jaʼme jich te bin-utʼil ya x-aʼtej te ADN te kʼalal ya slokʼtay sbae. Jtsojb moleculaetik, te enzimas sbiilik te jich kʼoemik te bin-utʼil jun máquina, ya xbeenik te banti ay te ADN yuʼun ya spasik ta cheb; ta patil ya stsakik te jlijk hilo yuʼun ya schaʼpasik yan-a. Ma jtatik ta ilel spisil te bin ya spasik te chʼin maquinaetike, jich bin-utʼil te chʼin máquina te nail ay te yakal xatiklanbel te hilo swenta tey ya xbeen bael-a sok ma schuk sba-a. Jaʼnix jich ma jtatik ta ilel te banti ya xchʼaye, melel oranax ya yichʼ tojobtesel sok leknax ya xjil (ilawil te dibujo te ay ta  página 16 sok 17).

»Te bin ya xjuʼ ya kakʼbeyex awilkotike jaʼ te bitʼil animalnax ya x-aʼteje. ¿Labal awil te oranax ya x-aʼtej te robote? Te enzimas, te jich kʼoem bitʼil maquinaetik, ya xbeen kʼaxel ta ADN sok ya sbeentay 100 pares de bases ta jun segundo.²³ Te jaʼuk ta sbe tren te banti ya xbeene, yaniwan xbeen 80 kilómetro ta jun ora. Te enzimas te yichʼoj te bacteriaetik jaʼ yipxan ya xbeen, jaʼniwan 800 kilómetro ta jun ora. Te célula yuʼun te ants winiketik yichʼoj bayal millón enzimas te oranax ya slokʼtayik spisil te información yichʼoj te jun genoma, ya spasik ta ocho oranax»²⁴ (ilawil te recuadro « Jun molécula te ya yichʼ kʼoponel sok lokʼtayel», te ay ta página 20).

Te robotetik yakik ta aʼtel-ae, ya xlokʼik bael. Ya x-och tal yan máquina te jaʼnix jich ya xbeen talel ta ADN, pero jaʼ kʼunxan ya xbeen stukel. Ya kiltik te ay banti ya x-och te ADN sok yan te banti ya xlokʼe, pero maba ya xjelon yuʼun. Jaʼnix jich te banti jutul yuʼun te maquinae, ya xlokʼ tal jun yachʼil hilo te ya xnajtub baele. ¿Bin yak ta kʼoel ta pasel?

Te machʼa yak ta kʼope jich ya yalxan: «Te binxan ya spas te ADN jaʼ sbiil transcripción. Te ADN maʼyuk bin-ora ya yijkitay te núcleo. Jich yuʼun, ¿bin-utʼil ya spas yaʼtel te genes, swenta ya spas spisil te proteínas te yichʼoj te sbakʼetal te ants winike? Ta nail, te máquina yuʼun enzimas ya sta te banti ay te gen te ay ta yutil te ADN te ya xjuʼ ta lokʼtayele; swenta ya slokʼtay ya stuuntes jun molécula yuʼun ARN. Te ARN jaʼ pajal sok te ADN, pero jaʼnax jlijk hilo yichʼoj stukel. Te bin ya spase jaʼ te ya slokʼes te información ay ta ADN. Ya slokʼes te información-abi te kʼalal ay ta yutil te máquina sok ya stikun bael ta ribosomas, banti ya yichʼ pasel te proteína».

Mero la jmulantik te bintik la kiltik ta museo sok te spʼijil te machʼatik la spasik te maquinaetik. Te yakuk yichʼ akʼel ta ilel spisil te jayeb ta mil aʼtelil ya spas te célula yuʼun te ants winike. ¡Yan-naxniwan ta ilel-a!

Spisil te aʼtelil ya spasik te chʼin maquinaetik ini, jaʼnix jich yak ta aʼtel tey ta 100 billón células ay kuʼuntike. Te ADN ya yichʼ lokʼtayel, swenta ya yichʼ pasel te bayal ta chajp ta mil proteínas te yichʼoj te jbakʼetaltike. Jaʼnix jich, ya yichʼ lokʼtayel sok tojobtesel swenta jujun yachʼil célula achʼuben te bin yichʼoje.

Kaltikxan te jojkʼoyel ini: «¿Machʼa ya yal te bin-utʼil ya yichʼ pasele?». Te Biblia ya yal te machʼa la stsʼibay te «libro» ma jaʼuk jtul ants winik. Pero, ¿melelbal te bin ya yale?

Jnoptik ta swenta ini: ¿yabal xjuʼ yuʼunik spasel jun museo te ants winiketik jich bitʼil te la kaltik ta ejemplo? Bayalniwan bin tulan ya yilik spasel. Bayal bin yichʼoj te genoma sok mato yichʼojbeyik swentail te bitʼil ya x-aʼteje. Te investigadoretik spasojik tulan ta sleel spisil te genes sok te yakuk snaʼik bin-utʼil ya x-aʼtej. Te jayeb snajtil te ADN jmajkʼnax banti yichʼoj te genes. ¿Bin yaʼtel ya spas stukel te banti ma yichʼoj te genes? Ta nail tale, la yichʼ biilintesel «ADN te ma xtuun», pero ta ora ini ma jichukix ya yalik, melel jich yilel te jaʼ ya xkoltaywan ta yilel bin-utʼil ya yichʼ tuuntesel te genes. Te ayuk bitʼil ya xjuʼ yuʼunik spasel te ADN te cientificoetike, sok te maquinaetik yichʼoj te ya slokʼtay sok ya stojobtes te información, ¿jichbal ya x-aʼtej yuʼunik te bitʼil te ADN original?

Te kʼalal mato xlaj-a te físico Richard Feynman jich la stsʼibay jilel: «Ma xjuʼ ya jpas te bin ma kʼoem ta koʼtan bitʼil aye».²⁵ Yuʼun-nix pekʼel yoʼtan-a sok smelelil te bin la yale. Te cientificoetik ma kʼoem ta yoʼtanik ta lek te bitʼil pasbil sok te bitʼil ya x-aʼtej te ADN sok ma xjuʼ yuʼunik slokʼtayel, manchukme jich-abi, ay machʼatik ya yalik ta jamal te jichnax chiknaj talel te ADN te maʼyuk machʼa la spase. Pero, ¿jichbal ya yakʼ ta ilel te bin la kilbeytikix skʼoplale?

Bayal especialistaetik ya yalik te ta swenta te pruebaetik ya xchiknaj ta ilel te ma jichuknax chiknaj te ADN. Te biólogo Francis Crick, te jaʼ jtul te machʼa la sta ta ilel te chaʼlijkʼ hilo yichʼoj kʼoem te molécula yuʼun ADN, la yal te chajpnax bitʼil pasbil te ADN te ma xjuʼ te stukelnax ya xchiknaje. Te bin skuyoje jaʼ te ay machʼa tal yakʼ jilel ADN ta Balumilal yuʼun jich ya xchiknaj te kuxlejalil.²⁶

Mato ayuk bayal tal jaʼbil, te filósofo Antony Flew te 50 jaʼbil ma schʼuunej-a te ay Diose, jelon te bin snopoj-ae. Te kʼalal 81 yaʼbilal-ae, jajch schʼuun te ay machʼa kʼax pʼij la spas te kuxlejalil. ¿Bin yuʼun jelon te bin snopoj-ae? Jaʼ te la snop ta lek te bitʼil pasbil te ADN. Te kʼalal la yichʼ jojkʼoybeyel binwan xchi yoʼtanik te yantik cientificoetik te bitʼil la sjeltay te snopojibal yuʼune, jich la yal: «Pasaik perdón. Pero te bin spisil-ora ya jpase jaʼ te jaʼ ya jchʼuun [...] te bin ya yakʼ ta ilel te pruebaetike».²⁷

¿Bin ya awal te jaʼate? ¿Bin ya yakʼ ta ilel te pruebaetike? Nopa awaʼiy te ya x-ochat ta jun fábrica te banti yak ta aʼtel bayal computadoraetik. Ay jun lekil programa te jaʼ ya yil spisil te aʼtelil ya yichʼ pasel tey-a. Ta jujuntsʼin ya skʼases bael información ta swenta te bitʼil ya yichʼ pasel sok lekubtesel te computadoraetik te tey ayik-ae, jaʼnix jich ya slokʼtay sba jilel swenta ya stojobtes sba. ¿Yabal awal te stukelnax la spas sbaik te computadora sok te programa, o te ay machʼatik te kʼax pʼijik la spasike? Ma wokoluk ta naʼel te sujtibe.