1, 2. 1) ¿Bin wokolil la staik ta Éfeso te Pablo sok te sjoʼtake? 2) ¿Bin ya jnoptik ta capítulo ini?

 TA CALLEETIK yuʼun te Éfeso ay bayal ants winiketik te yakik ta animal, ta aw sok kʼax ilinemik. La stsakik te chaʼtul sjoʼtak te Pablo sok la sjochik bael. Te ants winiketik-abi ya xkʼaxik ta jun mukʼul calle te banti ay bayal tiendaetik. Spisil te machʼatik ayik ta calle-abi la stʼunik bael te ants winiketik te yakik ta bael ta teatro te banti ya xjuʼ ya x-och 25 mil ta tul ants winiketik. Ma spisiluk snaʼojik bin yak ta kʼoel ta pasel, pero ya skuyik te ay machʼa yak ta skontrainel te stemploik sok te antsil dios yuʼunik Ártemis. Jaʼ yuʼun jich yakik ta aw: «¡Mukʼ skʼoplal te Ártemis yuʼun te efesioetike!» (Hech. 19:34).

² Te Satanás ya stuuntes yan buelta te ants winiketik swenta ya skom te scholel te lek yachʼil kʼope. Pero ay yantikxan te bin ya stuuntese. Ta capítulo ini ya jnoptik bael bintik la stuuntes te Satanás swenta ya skom te scholel skʼop Dios sok ya xat te jchʼuunjeletik ta sbabial siglo. Pero, te bin mukʼxan skʼoplale jaʼ te ma juʼ yuʼun skomel, melel «pujkxan bael te skʼop te Jehová sok la yichʼ bayalxan yip» (Hech. 19:20). ¿Bin-utʼil juʼ yuʼunik te hermanoetik stsalel te Satanás? Jichnix te bitʼil ya xjuʼ kuʼuntik te joʼotike. Melelnix-a te ya skoltayotik te Jehová, pero ta jujuntul ya skʼan ya jpastik tulan. Ta swenta te chʼul espíritu, ya xjuʼ ya kakʼtik ta ilel lekil taleliletik te ya skoltayotik ta scholel skʼop Dios. Ta nail kiltik bin ya snojptesotik te ejemplo yuʼun te Apolos.

3, 4. ¿Bin la staik ta ilel te Áquila sok te Priscila, sok bin la spasik?

³ Te kʼalal yak ta bael ta Éfeso-a te Pablo ta yoxebal viaje la spase, jtul judío-winik te Apolos sbiil te talem ta Alejandría (Egipto) kʼot ta Éfeso, bayal bin ya snaʼ spasel-a. «Jaʼ jtul winik te ya snaʼ ta lek kʼop  sok te ya snaʼ ta lek te bin ya yal te sJun Diose». Jaʼnix jich yichʼoj «te chʼul espíritu», jaʼ yuʼun bajt ta sinagoga sok yip yoʼtan ta scholbeyel skʼop Dios te judioetik (Hech. 18:24, 25).

⁴ Te Áquila sok te Priscila la yaʼiyik te bitʼil la schol skʼop Dios te Apolos. La smulanik te «tsʼakal la yakʼ ta nopel ta swenta te Jesuse». Manchukme leknax la scholbey skʼoplal, la staik ta ilel te «jaʼnax snaʼojbey skʼoplal te ichʼjaʼ yuʼun te Juane». Pero, te Áquila sok te Priscila maba xiwik yuʼun te bayal bin ya snaʼ te Apolos, sok spekʼelil yoʼtanik «kʼejel la yikʼik bael, sok la scholbeyikxan yaʼiy ta jamal te bin-utʼil ay te be yuʼun te Diose» (Hech. 18:25, 26). ¿Bin la yal yuʼun te Apolos? Jich yilel te la yakʼ ta ilel spekʼelil yoʼtan te jaʼ jun talelil te ya skʼan ya yakʼ ta ilel te j-abat yuʼun te Diose.

5, 6. ¿Bin yuʼun tuuntesot yuʼun Jehová te Apolos, sok bin ya yakʼ jnoptik te ejemplo yuʼune?

⁵ Kʼalal te Apolos la schʼuun te koltayel akʼbot yuʼun te Áquila sok te Priscila, lekubxan stalel. Ta patil bajt ta Acaya sok «bayal la skoltay» te jchʼuunjeletik tey-a. Jaʼnix jich la skoltaybey skʼoplal ta stojol te judioetik ta lum-abi te jaʼ Mesías te Jesuse. Te Lucas jich la stsʼibay ta stojol te Apolos: «Maba xiw yoʼtan ta yalel ta jamal ta komonsitil te chʼayemik te judioetik kʼalal la yakʼtiklanbey yil ta sJun Dios te jaʼ Cristo te Jesuse» (Hech. 18:27, 28). Te Apolos kʼot ta jun bendición, melel koltaywan yuʼun ya yichʼ bayalxan yip «te skʼop te Jehová». ¿Bin ya yakʼ jnoptik te ejemplo yuʼune?

⁶ Ta spisil te j-abatotik yuʼun Dios ya skʼan te ayuk spekʼelil koʼtantik. Ta jpisiltik ay bin lek ay kuʼuntik, ay ya jnaʼtik spasel ta lek jun aʼtelil o ay jpʼijiltik. Pero tojolnax teme maʼyuk spekʼelil koʼtantike, melel ya xjuʼ ya xjajch jtoy jbatik yuʼun te bin ya jnaʼtik spasel (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Teme yuʼunix ay spekʼelil koʼtantike, ya jpastik tulan yuʼun jaʼ mukʼxan skʼoplal ya kiltik te yantike (Filip. 2:3). Ya kakʼ jbatik ta nojptesel sok maba ya x-ilinotik teme ay machʼa ya stojobtesotike. Maba ya jtoy jbatik sok ma jaʼuk ya kakʼtik ta chʼuunel te bin ya kaltik teme ma jichuk ya yal te chʼul espiritue. Teme pekʼel koʼtantik, ya stuuntesotik te Jehová sok te Jesús (Luc. 1:51, 52).

7. ¿Bin ejemplo la yakʼik te Pablo sok te Apolos?

⁷ Te pekʼel oʼtanil ma xyakʼ te ya x-ayin tsaltamba. ¡Te Satanás la skʼan te manchuk junuk ayik te jchʼuunjeletike! Laniwan smulan te jajchuk stsal sbaik te Apolos sok te Pablo yuʼun ya xtʼunotik yuʼun te hermanoetik ta congregacionetik. Maniwan wokoluk la yaʼiyik spasel te jichuke, melel leknax ya x-aʼtejik ta schebalik. Ta melel, jich jajch yalik chaʼoxtul jchʼuunjeletik: «Joʼon jtʼunoj te Pablo», pero ay yantik te jich la yalik: «Joʼon jtʼunoj te Apolos». ¿Labal smulanik te Pablo sok te  Apolos te jajch xat sbaik te jchʼuunjeletike? Maʼuk. Te Pablo mukʼ skʼoplal la yil te yaʼtel te Apolos sok la yakʼbey spas yantik aʼteliletik. Yan te Apolos spisil yoʼtan la spas te bin albot yuʼun te Pablo (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). ¡Jaʼik lekil ejemplo yuʼun te pekʼel oʼtanil sok te jun-nax aʼtejik!

8. ¿Bin beil la stʼun te Pablo kʼalal sujt bael ta Éfeso, sok bin yuʼun?

⁸ Te Pablo yalojix-a te ya xchaʼsujt ta Éfeso, a sok jich la spas (Hech. 18:20, 21). Pero kiltik bin beil la stʼun. Te Pablo ay ta Antioquía-a te ay ta skʼinal Siria. Snujpʼ te bajtuk ta Seleucia yuʼun tey ya stsak jun barco te ya x-ikʼot bael ta Éfeso. Pero, te Pablo la sbeentay te lumlumtik, «kʼax tal ta witstikil» (Hech. 19:1). Jich yuʼun been-niwan 1,600 kilómetro ta spisil. ¿Bin yuʼun te jaʼ la stsak te najtil be sok te chujkultike? Yuʼun jich ya yakʼbey «yip yoʼtan spisil te jnopojeletike» (Hech. 18:23). Manchukme ay swokolil te viaje ini jichnix te bitʼil te sbabial sok te schebal viaje, snaʼoj-a te ay bin lek ya xlokʼe. Ta kʼajkʼal ini, jichnix ya yakʼik ta ilel skʼuxul yoʼtanik sok ya slokʼes sba ta yoʼtanik te superintendenteetik yuʼun circuito sok te yinamik. ¿Mabal jichuk te ya kaltik bayal wokol yuʼune?

9. ¿Bin yuʼun la yichʼik jaʼ yan buelta te jnopojeletik yuʼun te Juan J-akʼ-ichʼjaʼ, sok bin ya yakʼ jnoptik?

⁹ Kʼalal kʼot ta Éfeso te Pablo, la sta 12 ta tul jnopojeletik yuʼun te Juan J-akʼ-ichʼjaʼ. Jaʼ akʼbot yichʼik jaʼ yuʼun te Juan, pero maʼyukix skʼoplal-a sok maʼyuk bin snaʼojik-a ta swenta te chʼul espíritu. Kʼalal te Pablo la snojpteslan, la yakʼik ta ilel spekʼelil yoʼtanik jich bitʼil te Apolos, sok la schʼuunik te nojptesel. Jich la yichʼik jaʼ yan buelta ta swenta sbiil te Jesús, jul ta stojolik te chʼul espíritu sok jajchik ta kʼop o aʼiyej ta yanyantik kʼopiletik. ¿Bin ya yakʼ jnoptik? Jaʼ te ya x-akʼbotik bendición yuʼun Jehová te machʼatik ya schʼuunik te bin ya yal te organización yuʼune (Hech. 19:1-7).

10. ¿Bin yuʼun te Pablo la schol skʼop Dios ta jun escuela, sok bin ya yakʼ jnoptik?

¹⁰ Kiltik bin kʼax ta patil. Te Pablo oxeb u la schol skʼop Dios ta sinagoga. Manchukme «la skoltaylan ta snaʼel ta lek swenta ya schʼuunik te Wentainel yuʼun te Diose», ay machʼatik ma la schʼam yaʼiyik sok la skontrainik. Maba la skʼan la schʼay stiempo ta stojol te machʼatik ya «sbolkʼoptayik te Be», jaʼ yuʼun bajt schol skʼop Dios ta jun escuela. Jaʼto tal-abi tey nojpteswanix-a (Hech. 19:8, 9). Te machʼatik la skʼan snopik ta swenta te Wentainel yuʼun Dios maba bajtikix ta  sinagoga, bajtik ta escuela. Jaʼnix jichotik, teme ay machʼa ma skʼan ya schʼam yaʼiy te skʼop Dios o jaʼnax ya skʼan ya sjach kʼop, lek teme ya xlokʼotik bael jich bitʼil la spas te Pablo. Melel ayto bayal ants winiketik te ya skʼan ya schʼam yaʼiyik te lek yachʼil kʼop te ya yakʼ smukʼul koʼtantik.

11, 12. 1) ¿Bin-utʼil la yakʼ ta ilel te Pablo te la spas tulan ta scholel skʼop Dios? 2) ¿Bin-utʼil ya jkʼayinbeytik stalel te Pablo?

¹¹ Te Pablo laniwan schol skʼop Dios ta jujun kʼajkʼal ta escuela-abi ta las 11 ta sab jaʼto ta las 4 ta mal kʼajkʼal (ilawil te nota yuʼun estudio ta Hechos 19:9 te ay ta Biblia yuʼun Estudio ta español). Manchukme kʼax kʼux-a te kʼajkʼale, lamalnax yoʼtanik-a te ants winiketik, melel ya skejchan te yaʼtelik yuʼun ya xweʼik sok ya skux yoʼtanik. Teme jich la spas ta jujun kʼajkʼal te Pablo te cheb jaʼbil ayin ta Éfeso, kʼaxemniwan ta 3 mil ora nojpteswan. b ¡Jaʼnix yuʼun-a te pujkxan bael te skʼop te Jehová sok la yichʼ bayal yip! Te Pablo tulan aʼtej sok jaʼ la schol skʼop Dios-a te kʼalal ya xjuʼ yuʼunik te ants winiketike. Ta swenta te jich la spas «spisil te machʼatik ayik ta skʼinal Asia, jich bitʼil judioetik sok griegoetik, la yaʼiyik stojol te skʼop te Kajwaltike» (Hech. 19:10). ¡Yuʼun-nix tsʼakal la schol skʼop Dios-a te Pablo!

¹² Ta kʼajkʼal ini, te testigootik yuʼun Jehová jaʼnix jich ya jpastik tulan ta sleel te ants winiketik te banti ayik sok te bin-ora ya xjuʼ yuʼunik. Jaʼ yuʼun ya jcholtik skʼop Dios ta calleetik, ta negocioetik sok ta yantik lugaretik te banti ay bayal ants winiketik soknix ta teléfono o ta carta. Jaʼnix jich ya kulaʼtaytik te ants winiketik te kʼalal ayik ta snaik.

13, 14. 1) ¿Bin juʼ yuʼun spasel te Pablo ta swenta te yuʼel te Jehová? 2) ¿Bin ma lek la spasik te snichʼnab te Esceva, sok bin ya spasik-euk te ants winiketik ta kʼajkʼal ini?

¹³ Te Lucas ya yal te akʼbot yuʼel yuʼun Jehová te Pablo swenta ya spas «mukʼul milagroetik». Tikʼnax-a te ya spikik te chujkilaletik sok te smajkil schʼujt te Pablo swenta ya xlekubik te jchameletik sok yuʼun ya xlokʼik te pukujetik (Hech. 19:11, 12). c Jteb ma spisiluk te ants winiketik leknax la yilik te ya yichʼ tsalel te Satanás sok te pukujetik yuʼune, pero ay machʼatik te jkʼaxel ma lek la yilik.

¹⁴ «Ay judioetik te bayuk beenik ta slokʼesel pukujetik» sok kʼan spasik-euk te milagroetik la spas te Pablo. Ay la stuuntesbeyik sbiil te Jesús sok te Pablo ta slokʼesel pukujetik. Jich la spasik te juktul snichʼnab jtul sacerdote te Esceva sbiil. Pero jich albotik yuʼun jtul pukuj: «Ya jnaʼbey sba te Jesús sok ya jnaʼ machʼa-a te Pabloe. Pero, ¿machʼaex-a te jaʼexe?». Te winik te ochem pukuj ta yoʼtan wil bael ta stojolik sok la yejchenteslan, jich tʼanalik lokʼik bael ta anel (Hech. 19:13-16). Spisil te ants winiketik la snaʼik stojol te jaʼik jloʼlaywanejetik; te ma pajalukik sok te Pablo te jaʼ akʼbil yuʼel yuʼun te Diose. Jich la yichʼxan yip «te skʼop te Jehová». Ta kʼajkʼal ini, bayal millón ta tul ants winiketik ya skuyik te tikʼnax-a te ya stuuntesbeyik sbiil te Jesús o te ya yalik te yichʼojik ta mukʼ swenta lek ya x-ilotik yuʼun te Diose, pero chʼayemik ta jkʼaxel. Te Jesús la yakʼ ta nopel te jaʼnax ya xjuʼ ya smaliyik te bin lek ta pajel chaʼbej te machʼatik ya spasbeyik te skʼanojel yoʼtan te sTate (Mat. 7:21-23).

15. ¿Bin-utʼil ya jkʼayinbeytik stalel te efesioetik te ochik ta jchʼuunjel?

¹⁵ Ta Éfeso bayal machʼatik la spasik magia, jich bitʼil te akʼchamel, stuuntesel biluketik te yalaj xkanantaywan sok libroetik yuʼun magia. Pero, ta swenta te bin kʼot ta pasel ta stojol te snichʼnab te Esceva bayal machʼatik och xiwel ta yoʼtanik, jajch schʼuunik te Dios sok la  yijkitayik spasel te akʼchamel. Bayal ta tul efesioetik la stsobik tal te slibroik yuʼun magia sok la schikʼik ta komonsitil manchukme bayal ta mil stojol. d Te Lucas jich la stsʼibay: «Jich pujkxan bael te skʼop te Jehová sok la yichʼ bayalxan yip» (Hech. 19:17-20). ¡Te Jehová la stsal te Satanás sok te pukujetik! Te jchʼuunjeletik-abi jaʼik jun lekil ejemplo ta swenta te jun yoʼtan la yakʼ sbaik ta stojol te Jehová. Ta kʼajkʼal ini, jaʼnix jich kuxinemotik ta jun Balumilal te nojel ta espiritismo. Teme ya jtatik ta ilel te ay bintik ay kuʼuntik te snitojbey sba skʼoplal sok te espiritismo, jchikʼtik ta ora manchukme bayal stojol jich bitʼil la spas te efesioetik. Ya skʼan ya kilaytik te bintik ya yilay te Jehová.

16, 17. 1) ¿Bin-utʼil la sjach kʼop te Demetrio? 2) ¿Bin yilel stalel la yakʼik ta ilel te efesioetik?

¹⁶ Te Lucas la yal binxan ya stuuntes te Satanás: jaʼ te jachkʼopetik. Te Hechos 19:23 ya yal te «jajch tulan kʼop ta swenta te Bee» sok batsʼejxan te kʼope. e Jaʼ la sjach te Demetrio te yaʼtelinoj spasel ta plata chʼin temploetik, la stsob tal te sjoʼtak ta aʼtel sok la yaltiklanbey te jaʼnax ya spasik ganar takʼin teme ma skom sbaik ta schonel lokʼombaetik. Ta patil la yal te ya schʼay stakʼinik ta swenta te bin ya scholbey skʼoplal te Pablo, melel te machʼatik ya x-ochik ta jchʼuunjel ma xyichʼikix ta mukʼ lokʼombaetik. Te bitʼil mukʼ skʼoplal ta yoʼtanik te slumalik sok te snacionik, la yaltiklanbey yaʼiyik te ma xyichʼix ichʼel ta mukʼ te stemploik sok te ya «yichʼ jinbeyel te yutsilal» te antsil dios Ártemis teme ya schʼam yaʼiyik te ants winiketik te bin ya schol te Pablo (Hech. 19:24-27).

¹⁷ Te Demetrio juʼ yuʼun stijbeyel yilinba te jpaslokʼombaetik. Jich jajchik ta aw: «¡Mukʼ skʼoplal te Ártemis yuʼun te efesioetike!». Jich bitʼil la yichʼ cholel ta sbabial párrafo xchʼinchʼonik jajchel ta kʼop sok yilinbaik spisil te lume. f Te Pablo te spisil-ora ay yip yoʼtan kʼan bajtuk ta teatro yuʼun ya xkʼopoj ta stojol te ants winiketik, pero te jnopojeletik maba la yakʼik bael, melel kʼax xiʼbantik sba. Tey-abi, jtul winik te Alejandro sbiil la stejkʼan sba ta stojol te lum sok kʼan  kʼopojuk. Te bitʼil jaʼ judío-winik, kʼan scholbey skʼoplal te ma pajaluk te sreligion sok te bin schʼuunojik te jnopojeletik yuʼun Cristo. Pero, ta skaj te kʼax ilinemik ma la skʼan schʼam yaʼiyik. Te kʼalal la snaʼik stojol te jaʼ judío-winik, ma la yakʼik ta kʼop sok cheb ora jich jalajik ta aw: «¡Mukʼ skʼoplal te Ártemis yuʼun te efesioetike!». Ta kʼajkʼal ini, te ants winiketik te makbil sitik yuʼun te sreligionik, jaʼnix jich kʼaxto ya x-ilinik sok maʼyuk bin ya yichʼik ta wenta (Hech. 19:28-34).

18, 19. 1) ¿Bin-utʼil juʼ yuʼun skomel te ants winiketik te secretario yuʼun te lume? 2) ¿Bin-utʼil skoltayojik te j-abatetik yuʼun Jehová te juecetike, sok bin ya xjuʼ ya jpastik yuʼun ya kichʼtik koltayel?

¹⁸ Ta patil kʼopoj te secretario yuʼun te lum. La skom te ants winiketik sok la yaltiklanbey te maʼyuk bin chopol snopoj ya spasik te jnopojeletik yuʼun Cristo ta stojol te templo sok ta stojol te antsil dios. Jaʼnix jich la yal te manix ayuk smulik-a te Pablo sok te sjoʼtak ta stojol te templo yuʼun Ártemis. Pero, teme ay bin ya yakʼbeyik smulinike, ya skʼan ya schajpanik stojol te ajwalil. Pero, te bin la xiʼike jaʼ te albotik te ya xjuʼ ya smulinik te yakik ta sjachel kʼop ta stojol te ajwalil yuʼun Roma sok te ya xjuʼ ya yichʼik akʼbeyel castigo. Ta patil la stikunlan bael te ants winiketik. Ta swenta te bin-utʼil kʼopoj te secretarioe, oranax lamaj yoʼtan te ants winiketik te kʼax ilinemik-ae (Hech. 19:35-41).

¹⁹ Ma sbabial bueltauk te ay machʼa mukʼ yaʼtel sok pʼij yoʼtan ya skoltay te jnopojeletik yuʼun te Jesús. Ta jun najalsitil, te jpuk-kʼop Juan la yil te bin ya xkʼot ta pasel ta slajibal kʼajkʼal; la yil «te lumkʼinal» ya yuchʼ «te mukʼul jaʼ» te jaʼ te kontrainel yuʼun te Satanás ta stojol te jchʼuunjeletik (Apoc. 12:15, 16). Jich kʼoem ta pasel. Bayal juecetik ya skoltaybeyik skʼoplal te jderechotik te testigootik yuʼun Jehová ta scholel skʼop Dios sok ta stsobel jbatik ta yichʼel ta mukʼ te Diose. Jich spasojik ta skajniwan te lek jtaleltik. Jich kʼot ta pasel ta stojol te Pablo, ta skajniwan te lek stalel lek ilot yuʼun te j-aʼtel patanetik ta Éfeso sok la yichʼ kanantayel (Hech. 19:31). Jaʼnix jich, teme maba ya jpastik lot sok ya x-ichʼawanotik ta mukʼ, lek ya kichʼtik ilel. Ma jnaʼtik bintik lek ya xjuʼ ya xlokʼ-a.

20. 1) ¿Bin yaʼiyel ya awaʼiy aba yuʼun te la yichʼxan yip te skʼop te Jehová ta sbabial siglo sok ta kʼajkʼal ini? 2) ¿Bin ya anop ta awoʼtan te ya apase?

²⁰ ¿Mabal jichuk te ya yakʼ stseʼelil koʼtantik te «pujkxan bael te skʼop te Jehová sok la yichʼ bayalxan yip» ta sbabial siglo? Jaʼnix jich ya yakʼ stseʼelil koʼtantik te ya skoltayotik te Jehová yuʼun ya jtsaltik te jkontrataktik. ¿Yabal akʼan ya xkoltaywanat-euk? Teme yake, nopa awaʼiy te bin la jnopbeytikix skʼoplal: ayuk spekʼelil awoʼtan, chʼuuna te bin ya yal te organización, tulanuk ya x-aʼtejat ta scholel skʼop Dios, pʼaja te espiritismo, ichʼa ta mukʼ te yantik sok ma xa apas lot.