1. ¿Bin smukʼulinoj yoʼtanik te Pablo, te Lucas sok Aristarco, sok bin yuʼun?

 TA JAʼBIL bael 59, jun mukʼul barco lokʼ bael ta isla mediterránea yuʼun Malta te ya xbajt ta Italia. Skuchojniwan bayal trigo; ta sniʼ te barco ay slokʼomba te «sNichʼnab Zeus» —te lo-alaletik Cástor sok Pólux— te yalaj skanantayik te machʼatik ayik ta barco (ilawil te nota yuʼun Hechos 28:11 te ay ta Biblia de estudio ta español). Ta barco tey ay-a te Pablo te kanantaybil yuʼun te soldadoetik sok jokinbil yuʼun te Lucas sok te Aristarco (Hech. 27:2). Pero te Pablo, te Lucas sok te Aristarco ma jaʼuk la skʼanbeyik koltayel te snichʼnab Zeus. Jaʼ smukʼulinoj yoʼtanik te Jehová, melel jaʼ akʼbot snaʼik yuʼun te ya xkʼot schol skʼop Dios ta Roma te Pablo sok te ya xkʼot ta stojol te César (Hech. 23:11; 27:24).

 2, 3. ¿Banti been kʼaxel te barco, sok machʼa jokinbil yuʼun te Pablo ta spisil-ora?

² Te barco kʼot ta Siracusa te ay ta skʼinal Sicilia, jaʼ mukʼul lum te pajal sok te Atenas sok te Roma. Oxeb kʼajkʼal ta patil bajt ta Regio, te ay ta sur yuʼun Italia.Ta swenta te leknax yip te ikʼe, te barco been 320 kilómetro ta cheb kʼajkʼal jaʼto te kʼalal kʼotik ta Puteoli te ay ta stsʼeel te Nápoles (Hech. 28:12, 13).

³ Te Pablo nopol ya xkʼotix ta Roma yuʼun ya stejkʼan sba ta stojol te mukʼul ajwalil Nerón. Te jayeb kʼajkʼal been ta barco jaʼ jokinot yuʼun «te Dios te ya yakʼ smukʼul kʼinal kaʼiytik» (2 Cor. 1:3). Jich bitʼil ya xbajt kiltik, te Dios maʼyuk bin-ora la yijkitay te Pablo, ni jaʼuk te Pablo la yijkitay scholel te skʼop Dios sok yip yoʼtan.

 4, 5. 1) ¿Bin yilel ilotik ta Puteoli te Pablo sok te sjoʼtak, sok bin-utʼil-a te bayuk banti akʼot bael? 2) ¿Bin lekilal ya sta te hermanoetik te lek stalelik manchukme chukulik?

⁴ ¿Bin la spasik te Pablo sok te sjoʼtak ta Puteoli? Jich la yalik: «La jtatik hermanoetik tey-a, la skʼanbotik wokol te jukebuk kʼajkʼal ya xjilotik soke» (Hech. 28:14). Te jchʼuunjeletik tey-ae la yakʼik ta ilel yutsil yoʼtanik. Te hermanoetik-abi bayal bin lek la staik yuʼun, la sta yip yoʼtanik  kʼalal la sjokinik te Pablo sok te joʼtak. Pero, ¿bin-utʼil-a te bayal banti akʼot bael te Pablo te bitʼil chukul-ae? Jaʼniwan yuʼun te ayix smukʼul yoʼtanik te jkananetik ta stojol te Pablo.

⁵ Ta kʼajkʼal ini, jaʼnix jich ay hermanoetik te lek ilbilik yuʼun te lek stalelik, manchukme ayik ta cárcel o ta campo de concentración akʼbil mukʼ yaʼtelik tey-a. Jich bitʼil jtul winik te jajch snop te Biblia te kʼalal ay ta cárcel ta Rumania, albot te 75 jaʼbil ya xchukot ta skaj te elkʼaj. Te bitʼil lekub te stalel, te j-aʼteletik ta chukojibal la yakʼbeyik swentain ta smanel biluketik. Stukelnax ya x-akʼot lokʼel. Kʼalal te j-abatetik yuʼun Dios lek stalelik, jaʼ ya yichʼ albeyel yutsil skʼoplal te Jehová (1 Ped. 2:12).

 6, 7. ¿Bin-utʼil la yakʼik ta ilel skʼuxul yoʼtanik te hermanoetik te talemik ta Roma?

⁶ Ta patil, te Pablo sok te sjoʼtak lokʼik bael ta Puteoli, beenikniwan 50 kilómetro ta Vía Apia jaʼto te kʼalal kʼotik ta Capua. Te mukʼul be ini ya xkʼot kʼalal ta Roma sok pasbil ta lejchel tonetik. Ta be ya xchiknaj ta ilel te tʼujbil kʼinal yuʼun Italia sok ay banti ya xchiknaj ta ilel te mar Mediterráneo. Jaʼnix jich, te be ya xkʼax ta tsʼajtsʼaj jaʼetik te ay ta Pontinos te 60 kilómetro yiloj sba sok te Roma soknix te banti ay te Mercado yuʼun Apio. Kʼalal la snaʼik stojol te hermanoetik ta Roma te kʼotix te Pablo sok te sjoʼtak, bajt yilik. Ay machʼatik bajt staik ta mercado sok ay yantik te la smaliyik ta Tres Tabernas te banti ya skux yoʼtanik te ayniwan 50 kilómetro yiloj sba sok te Roma. ¡La yakʼik ta ilel kʼuxul oʼtanil! (Hech. 28:15).

⁷ Te Mercado yuʼun Apio ma jaʼuk jun lekil lugar te banti ya xjuʼ ya skux yoʼtanik te jbeeletik. Te Horacio, te jaʼ jtul romano-winik, la stsʼibay «te nojel ta jtijbarcoetik sok chopol winiketik», sok la yal te ma la skʼan jil skux yoʼtan tey-a, melel «ma lek ta uchʼel te jaʼe». Manchukme ma lek te lugar-abi, te hermanoetik te talemik ta Roma jun yoʼtan la smaliyik tey-a te Pablo sok te sjoʼtak yuʼun ya sjokinik bael ta Roma.

 8. ¿Bin yuʼun te Pablo la yalbey wokol Dios te kʼalal la yil te hermanoetike?

 ⁸ Te relato jich ya yal: «Kʼalal te Pablo la yil te hermanoetike, la yalbey wokol Dios yuʼun sok akʼbot bayal smukʼul yoʼtan» (Hech. 28:15). Te Pablo leknax la yaʼiy sba sok la sta yip yoʼtan te kʼalal la yil te hermanoetik te ayniwan snaʼojbeyix sbaik-ae. ¿Bin yuʼun te la yalbey wokol te Diose? Melel te kʼuxul oʼtanil akʼbot yile jaʼ sit te schʼul espíritu te Jehová (Gál. 5:22). Ta kʼajkʼal ini, jaʼnix jich te kʼuxul oʼtanil ya stijbey yoʼtan te hermanoetik swenta talel kʼaxel ya skoltay sbaik sok ya yakʼbey sba smukʼul yoʼtanik (1 Tes. 5:11, 14).

 9. ¿Bin-utʼil ya jkʼayinbeytik stalel te hermanoetik te bajt staik tal te Pablo?

⁹ Te chʼul espíritu ya stijbey yoʼtan te hermanoetik yuʼun ya yakʼbeyik yil yutsil yoʼtanik te hermanoetik te ya x-abatinik ta tiempo completo, jich bitʼil te superintendenteetik yuʼun circuito sok te misioneroetik. Te hermanoetik-abi bayal ya x-aʼtejik ta stojol Jehová. Jaʼ yuʼun, te kʼalal ya x-ulaʼtaywan te superintendente yuʼun circuito, lek te jich ya ajojkʼoybey aba: «¿Bin-utʼil ya xjuʼ ya xkoltaywanonxan? ¿Yabal xjuʼ ya kikʼ ta jna sok te yinam yuʼun ya xtalik ta weʼel? ¿Yabal xjuʼ ya jap jba yuʼun ya jokinik ta scholel skʼop Dios?». Teme jich ya apas, yame ata bayal bendición. Jaʼ jich kʼax ta stojolik te hermanoetik ta Roma te la sta yip yoʼtanik kʼalal la schʼam yaʼiyik te bin la yalik te Pablo sok te sjoʼtak (Hech. 15:3, 4).

10. ¿Bin yilel kuxin te Pablo ta Roma, sok bin la spas ta patil?

¹⁰ Te Lucas jich la yalxan: «Te kʼalal kʼootik ta Roma, la yichʼ akʼel te stukel ya xnain te Pabloe, jaʼnax jtul soldado kanantayot yuʼun» (Hech. 28:16). Te Pablo la yichʼ chukel ta sna, spisil-ora chukul ta cadena ta skʼab te jkanan yuʼune. Pero te cadena-abi maba makot ta scholel te skʼop Dios. Jaʼ yuʼun, ta yoxebal kʼajkʼal skʼoel-ae la stikun ta ikʼel te judioetik ta Roma te ichʼbilikxan ta mukʼ yuʼun ya yakʼ sba ta naʼel sok ya scholbey yaʼiyik te skʼop Dios.

11, 12. ¿Bin-utʼil kʼopoj te Pablo swenta maba ya xpʼajot yuʼun te judioetike?

¹¹ Te Pablo jich la yalbey te judioetik: «Kermanotak, manchukme maʼyuk bin chopol la jpas ta stojol te jlumaltik ni jaʼuk ta swenta te costumbreetik yuʼun te antiguo jmeʼ jtatike, la yakʼonik ta chukel ta Jerusalén ta skʼab te romanoetike. Te kʼalal la yichʼonik ta kʼope, kʼan yakʼonik ta libre, melel maʼyuk la stabonik jmul te ya xjuʼ ya yakʼonik ta lajel yuʼune. Te bitʼil maba lek la yaʼiyik te judioetik, jaʼ yuʼun la jkʼan te jaʼ ya schajpanon te Cesare, pero ma jaʼuk yuʼun te ya jlebey smul te jlumale» (Hech. 28:17-19).

¹² Te Pablo la yalbey «kermanotak» te judioetik swenta ya yakʼ ta naʼel te pajal te snopojibal yuʼunik sok jich maba ya xpʼajot-a (1 Cor. 9:20). Jaʼnix jich la yal te maba tal slebey smul te slumale, jaʼ tal yakʼ sba ta chajpanel yuʼun te César. Pero, te judioetik ta Roma maba yaʼiyojik stojol-a te bin yak ta kʼoel ta pasel ta stojole (Hech. 28:21). ¿Bin yuʼun te judioetik ta Judea maʼyuk bin yalojbeyik-a te judioetik ta Roma? Jun libro jich ya yal ta swenta-abi: «Te barco te banti tal te Pablo jaʼniwan te sbabial barco kʼot ta  Italia te kʼalal kʼaxemix-a te yorail sik, jich yuʼun maʼyuk machʼa kʼoem tey-a te tikunbil tal ta Jerusalén ni jaʼuk jun carta te banti ya scholik te bin kʼoem ta pasel ta stojol te Pablo».

13, 14. ¿Bin-utʼil jajch scholbey skʼoplal te Pablo te Wentainel yuʼun Dios, sok bin-utʼil ya xjuʼ ya jkʼayintik?

¹³ Kʼalal te Pablo jajch yalbey skʼoplal te Wentainel, jaʼ la yal te bin ya x-ikʼbot yoʼtan te judioetik. Jich la yal: «Jaʼ swentail te la jkʼan la kilex sok te la jkʼan jkʼoponex, melel te bitʼil chukulon ta cadena ya awilike, jaʼ ta skaj te bin yakotik ta smaliyel joʼotik te israelotike» (Hech. 28:20). Te bin yakik ta smaliyel jaʼ te Mesías sok te Wentainel. Te judioetik jich la yalbeyik te Pablo: «Kʼax lek ya kaʼiykotik te jaʼatnix ya awalbotik te bin ya anope, melel jnaʼojkotik te bayuk kontrainbil te yachʼil religión ya yalike» (Hech. 28:22).

¹⁴ ¿Bin-utʼil ya jkʼayintik te Pablo kʼalal ya jcholtik skʼop Dios? Jaʼ te ya jpastik jojkʼoyeletik te ya x-ikʼbot yoʼtan te ants winik. Juluk ta koʼtantik te ay aʼtejibaletik te ya xjuʼ ya skoltayotik, jich bitʼil te libro Razonamiento a partir de las Escrituras, Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático sok te folleto Jnoptik ta lek skʼoponel jun sok pʼijubteswanej. ¿Yakotikbal ta stuuntesel?

15. ¿Bin chanchajp la spas te Pablo kʼalal la schol skʼop Dios?

¹⁵ Te Pablo sok te judioetik ta Roma la schapik bin kʼajkʼalil ya xjuʼ ya  stsob sbaik te banti ay ta nainel. Ta kʼajkʼal-abi kʼotik bayal ta tul judioetik. «Ta sab kʼalalto ta mal kʼajkʼal la scholtiklanbey yaʼiy ta tsʼakal te bin-utʼil ay skʼoplal te Wentainel yuʼun te Diose. La stuuntes te Ley yuʼun Moisés sok te bin la yal jilel te J-alwanejetik swenta ya yakʼbey schʼuunik te Jesuse» (Hech. 28:23). Ay chanchajp bin ya yakʼ jnoptik te bin la spas te Pablo. Sbabial, jaʼ bajt ta yoʼtan scholel te Wentainel yuʼun Dios. Schebal, la spas tulan yuʼun ya xkʼot ta yoʼtanik te bin la schole. Yoxebal, lokʼem ta sKʼop Dios te bintik la yale. Sok schanebal, ma jaʼuk bajt ta yoʼtan te bin yaʼiyel ya yaʼiy sbae, melel la schol skʼop Dios «ta sab kʼalalto ta mal kʼajkʼal». ¡La yakʼbotik lekil ejemplo te Pablo! ¿Bin lokʼ-a? «Ay machʼatik la schʼuunik te bin la yale, ay machʼatik te maʼuke». Jich yuʼun jajch stsak sbaik ta kʼop sok «jajchik ta bael» (Hech. 28:24, 25a).

16-18. 1) ¿Bin yuʼun ma chamuknax yoʼtan te Pablo ta swenta te bin la spasik te judioetik ta Roma? 2) ¿Bin yaʼiyel ya skʼan ya kaʼiy jbatik kʼalal te ants winiketik ya spʼajik te lek yachʼil kʼop?

¹⁶ Ma chamuk yoʼtan yuʼun te Pablo te bin kʼot ta pasele, melel albilix skʼoplal sok ay kʼoemix ta pasel-a (Hech. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Jaʼ yuʼun, te Pablo jich la yaltiklanbey te machʼatik ma la skʼan la yaʼiybeyik te skʼope: «Jaʼ swentail te j-alwanej Isaías jich la yalbey te antiguo ameʼ atatik ta swenta te chʼul espíritu: ‹Baan ta stojol te lum ini sok jichme xa awalbey: «Te jaʼexe yame awaʼiyik, pero jkʼaxel maba ya xkʼot ta awoʼtanik. Yame awilik, pero jkʼaxel maba ya awichʼbeyik swentail. Melel te ants winiketik ini kʼax tonoben yoʼtanik»›» (Hech. 28:25b-27). Ta griego kʼop ya skʼan ya yal te tulanub yoʼtanik, jaʼ yuʼun ma xjuʼ ya x-och ta yoʼtanik te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel (Hech. 28:27, nota yuʼun te Biblia de estudio ta español). ¡Kʼax mel-oʼtantik sba!

¹⁷ Ta slajibal, te Pablo jich la yaltiklanbey te machʼatik ma la skʼan la yaʼiybeyik te skʼope: «Te jyanlumetike [...] yame yaʼiyik stojol stukelik» (Hech. 28:28; Sal. 67:2; Is. 11:10). Snaʼoj te bin yak ta yalel te Pablo, melel yilojix-a te bayal jyanlumetik la schʼuunik te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel (Hech. 13:48; 14:27).

¹⁸ ¿Bin ya yakʼ jnoptik ini? Jnaʼojtik te ma bayalukik te machʼatik ya x-ochik ta be yuʼun te kuxlejalil (Mat. 7:13, 14). Jaʼ yuʼun mame x-ilinotik kʼalal ay machʼatik ya spʼajik te lek yachʼil kʼop ya jcholtike. Pero ayuk stseʼelil koʼtantik te kʼalal ay machʼa ya smulan te lek yachʼil kʼop sok ya x-och ta j-abat yuʼun Dios (Luc. 15:7).

19. ¿Bin la spas te Pablo te kʼalal chukul-ae?

¹⁹ Te Lucas ay bin tʼujbil la yal ta stojol te Pablo ta slajibal te libro yuʼun Hechos: «Te Pablo jil cheb jaʼbil tey ta na te majanbil yuʼune. Sok slekil yoʼtan la yikʼtiklan ochel spisil te machʼatik ulaʼtayot yuʼune,  sok la scholtiklanbey yaʼiy te Wentainel yuʼun te Dios sok yip yoʼtan la yakʼtiklanbey snop ta swenta te Kajwaltik Jesucristo, maʼyuk bin makot yuʼun» (Hech. 28:30, 31). Te Pablo la yakʼ ta ilel lekil ejemplo ta swenta te slekil yoʼtan, te schʼuunel yoʼtan sok te la schol te skʼop Diose.

20, 21. ¿Machʼatik la staik lekilal yuʼun te la schol skʼop Dios te Pablo ta Roma?

²⁰ Jtul te machʼa ulaʼtayot yuʼun sok te la skoltay yuʼun ya x-och ta jchʼuunjel jaʼ te Onésimo te jaʼ jtul moso te lokʼem tal ta anel ta Colosas. Te Onésimo jich kʼot te bitʼil yermano te kʼux ta yoʼtan. Te Pablo jich la yal: «Te jnichʼan Onésimo te jich kʼoon te bin-utʼil stat» (Col. 4:9; Filem. 10-12). Bayalniwan koltayot te Pablo yuʼun te Onésimo. a

²¹ Jaʼnix jich ay bayal ants winiketik te tuun yuʼunik te lekil ejemplo sok te bin la scholbey skʼoplal te Pablo. Jich la stsʼibay ta stojol te congregación te ay ta Filipos: «Pujkemxan skʼoplal te lek yachʼil kʼop ta swenta te bin yak ta kʼaxel ta jtojol ta ora ini, melel te jtsojb soldadoetik te ya skanantayik te ajwalil ta Roma sok spisil te yantike snaʼojik te jaʼ ta swenta te Cristo te chukulon ta cadenae. Ta ora ini, jteb ma spisil te kermanotaktik te ya x-aʼtejik ta stojol te Kajwaltik staojikxan smukʼul yoʼtanik ta swenta te bitʼil chukulon ta cadenae sok yakik ta yakʼel ta ilel te ayxan yip yoʼtanik sok te maba ya xiwik ta scholel te skʼop Diose» (Filip. 1:12-14).

22. ¿Bin-utʼil la stuuntes ta lek te stiempo te Pablo te kʼalal chukul ta Roma?

²² Jaʼnix jich, te kʼalal chukul ta Roma-a te Pablo, la stsʼibay cartaetik te ayik ta Biblia ta kʼajkʼal ini. b Te cartaetik-abi ma jaʼuknax tuun yuʼunik te jchʼuunjeletik, jaʼnix jich ya xtuun kuʼuntik, melel yichʼoj consejoetik sok tojobtesel te ya xtuun ta jkuxlejaltik (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. Jich bitʼil te Pablo, ¿bin yakʼojik ta ilel te hermanoetik te yichʼojik chukel ta skaj te schʼuunel yoʼtanike?

²³ Manchukme te libro yuʼun Hechos ma xyal te lokʼ ta chukel te Pablo, akʼot ta libre te kʼalal chanebix jaʼbil chukul-ae, cheb jaʼbil ta Cesarea sok cheb jaʼbil ta Roma (Hech. 23:35; 24:27). c Pero maʼyuk bin-ora chʼay stseʼelil yoʼtan ta spasbeyel yaʼtel te Diose. Jaʼnix jich, bayal j-abatetik yuʼun Jehová ta kʼajkʼal ini, spisil-ora ay sbujtsʼ yoʼtanik sok ma skomoj sbaik ta scholel skʼop Dios manchukme ay yichʼojik chukel ta swenta te schʼuunel yoʼtanik. Jich bitʼil te hermano Adolfo ta España la yichʼ chukel ta skaj te schʼuunel yoʼtan. Ta jun buelta jich albot yuʼun jtul soldado: «Chamnax koʼtantik yuʼun te atalel, bayal bintik chopol la jpasbatkotik, manchukme jich-abi spisil-ora ay stseʼelil awoʼtan sok leknax ya xkʼopojat».

 ²⁴ Bayal la yakʼ smukʼul yoʼtanik ta stojol te Adolfo, melel jamal ya yijkitayik te puerta te banti chukul-ae. Bayal soldadoetik ya xtal spasbeyik jojkʼoyeletik ta swenta te Biblia. Jtul jkananchukojibal ya x-och te banti ay te Adolfo, swenta ya skʼopon te Biblia, yan te Adolfo jaʼ ya skanantay jilel te puerta swenta ma x-ilot-a te jkananchukojibal. ¡Chajpnax ta aʼiyel-a! Spisiluk-ora juluk ta koʼtantik te lekil ejemploetik ini, melel jaʼ ya skoltayotik swenta ya kakʼtik ta ilel yip koʼtantik sok te maba ya xiwotik ta scholel te skʼop Dios manchukme ay wokol ta pasel.

25, 26. ¿Bin albilkʼop la yil te kʼot ta pasel te Pablo, sok bin-utʼil yak ta kʼoel ta pasel-euk ta kʼajkʼal ini?

²⁵ Ayotikix ta slajibal te libro yuʼun Hechos. ¿Mabal jichuk te kʼax tʼujbil te bin ya scholbey skʼoplale? Ta sbabial capítulo la kiltik te bin aʼtelil la yakʼbey te Jesús te jnopojeletik yuʼune: «Yame awichʼ awuʼelik te kʼalal ya xjul ta atojolik te chʼul espiritue. Testigo ya xkʼoex kuʼun ta Jerusalén, ta spamal skʼinal Judea sok ta Samaria, sok kʼalalto ta stiʼil te balumilale» (Hech. 1:8). Ta slajibal ya yalbey skʼoplal te jpuk-kʼop Pablo te «la scholtiklanbey yaʼiy te Wentainel yuʼun te Dios» spisil te machʼatik ulaʼtayot yuʼun te kʼalal chukul ta snae. Mato kʼaxem 30 jaʼbil-a te bin la yal te Jesús, pero te lek yachʼil kʼop «la yichʼix cholbeyel spisil te bintik pastiklanbil te ay ta yeʼtal te chʼulchane» (Col. 1:23). d ¡Chiknaj ta ilel te yuʼel te chʼul espíritu! (Zac. 4:6).

²⁶ Jaʼnix te chʼul espíritu ini ya yakʼbey yip yoʼtan te yermanotak te Cristo sok te «yantik tuminchijetik» swenta ya scholik «ta tsʼakal te bin-utʼil ay skʼoplal te Wentainel yuʼun te Diose» ta kʼaxem ta 240 nacionetik sok territorioetik (Juan 10:16; Hech. 28:23). ¿Jaxan te jaʼate? ¿Yakatbal ta scholel skʼop Dios jaʼto te ban kʼalal ya xjuʼ awuʼune?