Notaetik
1. JEHOVÁ
Jehová sbiil te Diose. Te machʼatik ya yilbeyik skʼoplal ta lek te Biblia ya yalik te jich ya skʼan ya yal te sbiil te Diose: «Jaʼ te Machʼa ya spas te bin ya skʼan yoʼtane». Te Jehová, jaʼ te Dios te spisil ya xjuʼ yuʼune sok jaʼ la spas spisil te bintik aye. Sok ya xjuʼ yuʼun spasel spisil te bin ya skʼane.
Ta kʼopil hebreo chaneb letraetik yichʼoj te sbiil te Diose. Ta español jaʼ te letraetik YHWH o JHVH, jaʼnix jich YHVH. Te kʼalal la yichʼ tsʼibayel ta hebreo kʼop te Antiguo Testamento, jteb ma sta 7,000 buelta ya xchiknaj tey-a te sbiil te Diose. Ay chaʼoxchajp bin-utʼil ta alel te biilil Jehová. Te ants winiketik ta swolol Balumilal yanyantik bin-utʼil ya xlokʼ ta alel yuʼunik te sbiil te Jehová, jaʼ chikan bitʼil ta alel ta kʼopil ya xkʼopojike.
▸ Kap. 1, parr. 15, nota ta yeʼtal pajina
2. TE BIBLIA «LOQʼUEM TEL TA YOʼTAN TE DIOSE»
Spisil te bin ya yal te Biblia jaʼ lokʼem tal ta yoʼtan te Diose, jaʼnax la stuuntes winiketik ta stsʼibayel te skʼope. Jaʼ jich bitʼil ya spas jtul winik te yichʼoj tulan yaʼtel ta jlumaltik te ya skʼanbey te sekretario yuʼun te ay bin ya spasbey sjunale. Te bin ya stsʼibay ta jun te sekretario ma jaʼuk spensar, jaʼ yuʼun te machʼa yichʼoj tulan yaʼtele. Jaʼ jich la spas-euk te Jehová, la stuuntes te schʼul espiritu ta yakʼbeyel snaʼ te winiketik bin-a te ya skʼan ya stsʼibayike. Bayal bin-utʼil wentainotik yuʼun te chʼul espiritue, ay akʼbot yilik ta najalsitil o ta wayichil te bin ya skʼan Dios te ya yichʼ tsʼibayele.
3. TOJOBTESELETIK
Jaʼ te bintik ya yakʼ ta nopel te Biblia te ya skoltayotik ta stael ta nopel te bin lek ya xjuʼ ya jpastik ta jkuxlejaltike. Jun ejemplo, jaʼ ini: «Te machʼatic chopolic te ya sjoquinotic, ha ya sjimbotic te lequil costumbrehetic cuʼuntic». Te bin ya yakʼ jnoptike, jaʼ te lek ya xkʼootik ta lokʼel teme lek stalel te machʼa ya jokintike, yan teme jaʼ ya jokintik te machʼa ma lek stalele ya yakʼotik ta chʼayel (1 Corintios 15:33). Yan ejemplo jaʼ ini: «Spisil te bin ya stsʼun te winique, ha nix sit ya stsob». Te bin ya yakʼ ta naʼel ini, jaʼ te aynanix bin ya xlokʼ kuʼuntik-a ta swenta te bin ya jpastike, chikan teme lek o ma lekuke (Gálatas 6:7).
4. ALBILKʼOPETIK
Jaʼ te bintik ya yakʼ ta naʼel te Diose. Ay albilkʼopetik te ya yalbeyik skʼoplal te skʼanojel yoʼtan Dios, yakʼel kastigo, mantaliletik sok te bin ya xjuʼ ta pasel o te bin ma xjuʼ ta pasele. Jaʼnix jich ay ya yakʼik ta naʼel te bin ya xkʼot ta pasel ta pajel chaʼbej. Bayal albilkʼopetik ta Biblia te kʼoemikix ta pasele.
5. ALBILKʼOPETIK TA SWENTA TE MESÍAS
Spisil te albilkʼopetik te la yichʼ alel ta stojol te Mesías kʼot ta pasel ta stojol te Jesuse. Ilawil te rekuadro « Albilkʼopetik ta swenta te Mesías».
▸ Kap. 2, parr. 17, nota ta yeʼtal pajina
6. TE BIN SNOPOJ YA SPAS JEHOVÁ TA STOJOL TE BALUMILAL
Kʼalal te Jehová la spas te Balumilale, jaʼ ay ta yoʼtan te ya yichʼ pasel ta Nichimal Kʼinal yuʼun tey ya xkuxinik-a te ants winiketik te kʼux ya x-aʼiyot yuʼune. Maba jelonem te skʼanojel yoʼtan te Diose. Nopolme ya slajinix te chopolil ta Balumilal sok yame yakʼbey skuxlejal ta sbajtelkʼinal te j-abatetik yuʼune.
7. TE SATANÁS TE DIABLO
Jaʼ te chʼul-abat te jajch skontrain te Diose. Ya yichʼ albeyel Satanás te ya skʼan ya yal «jkontrainwanej». Jich ya yichʼ albeyel ta skaj te skontrainej te Jehová. Jaʼnix jich ya yichʼ albeyel Diablo te ya skʼan ya yal «jleaw ta kʼop». Jich ya yichʼ albeyel ta skaj te ya spas lot ta stojol te Diose soknix te ya sloʼlay te ants winiketike.
8. TE CHʼUL-ABATETIK
Kʼalal la spas Balumilal te Jehová, namey spasojix-a te chʼul-abatetike. La spastiklan yuʼun ya xkuxinik ta chʼulchan. Kʼaxem ta 100 millón ta tul te chʼul-abatetike (Daniel 7:10). Jujuntul ay sbiilik sok yanyantik stalelik. Te chʼul-abatetik pekʼel yoʼtanik, jaʼ yuʼun ma skʼanik te ya x-ichʼotik ta mukʼ yuʼun te ants winiketike. Chajpalchajp ayik sok yanyantik te yaʼtel yichʼojike. Ay chʼul-abatetik te ya x-abatinik ta stojol te smukʼul sjuktajib te Jehová, ay yantik te ya skʼasesbeyik skʼop te Diose. Ay yantik chʼul-abatetik te ya skanantayik sok ya skoltayik te j-abatetik yuʼun Dios liʼ ta Balumilal, ay yantik ya yakʼik kastigo te ya yal te Diose sok ay yantik te ya xkoltaywanik ta scholel te skʼop Diose (Salmo 34:7; Apocalipsis 14:6; 22:8, 9). Te chʼul-abatetik yame skoltayik te Jesús ta yakʼel guerra ta Armagedón ta pajel chaʼbej (Apocalipsis 16:14, 16; 19:14, 15).
9. MULIL
Ya jta jmultik kʼalal ay bin ya jnoptik, ya jpastik o ay bin ya kaʼiy ta koʼtantik te ma lek ya yil Dios o te ya skontrain te skʼanojel yoʼtane. Te mulile ya yakʼ xnamajotik ta stojol te Diose. Jaʼ yuʼun yakʼoj leyetik sok lekil tojobtesel te Jehová swenta ma kolojtik ya jpastik mulil. Ta sjajchibal spisil toj te yaʼtel skʼab te Jehová, pero te Adán sok te Eva ta stukel yoʼtanik la skʼaxuntaybeyik smantal te Diose. Jich la sta smulik ta stojol te Jehová. Jich bitʼil jmulawil ants winiketik kʼotik, meʼel mamalubik sok lajik bael. Te Adán la skʼasesbotik jilel te mulile, jaʼ yuʼun ya xmeʼel mamalubotik sok ya xlajotik-euk.
10. ARMAGEDÓN
Jaʼ te guerra yuʼun Dios te ya slajin te balumilal yuʼun Satanás sok spisil te bin chopole.
11. TE WENTAINEL YUʼUN TE DIOSE
Te Wentainel yuʼun te Diose, jaʼ jun gobierno te yakʼoj te Jehová ta chʼulchan. Te Dios jaʼ la yotses ta Ajwalil tey-a te Jesucristoe. Ta swenta te gobierno ini, te Jehová ya xbajt slajin spisil te chopolil ta Balumilal. Te gobierno yuʼun te Diose yame swentain swolol te Balumilale.
12. JESUCRISTO
Te Jesús jaʼ nail la yichʼ pasel yuʼun te Diose. Te Jehová la stikun tal te Jesús ta Balumilal yuʼun la yakʼ skuxlejal ta stojol te ants winiketike. Te kʼalal ayix oxeb kʼajkʼal slajel-ae, chaʼkuxajtesot yuʼun te Jehová. Ta ora ini, te Jesús jaʼix Ajwalil ta Wentainel yuʼun Dios ta chʼulchan.
13. TE ALBILKʼOP YUʼUN TE 70 SEMANA
Te Biblia la yal bin-ora ya xchiknaj te Mesías. Jaʼ te kʼalal kʼaxemix 69 semana te jajch ta ajtayel ta jaʼbil 455 te kʼalal mato xtal Cristo-a (a. de C.), laj ta ajtayel ta jaʼbil 29 te kʼalal talemix Cristo-a (d. de C.).
¿Bin-utʼil ya jnaʼtik te laj ta ajtayel ta jaʼbil 29 d. de C.? Te 69 semana jajch ta ajtayel ta jaʼbil 455 a. de C. kʼalal kʼot ta Jerusalén te Nehemías sok kaj schaʼpas te puebloe (Daniel 9:25; Nehemías 2:1, 5-8). Te jun semana yichʼoj jukeb kʼajkʼal, pero te jayeb semana ya yalbey skʼoplal te albilkʼop ini maba yak ta kʼop ta kʼajkʼal, yak ta kʼop ta jaʼbil. Ta albilkʼopetik ta Biblia jich ya yichʼ ajtayel te kʼajkʼale: «Jujun haʼbil ya xcʼoht te jujun cʼahcʼale» (Números 14:34; Ezequiel 4:6). Jich yuʼun te jujun semana smakoj 7 jaʼbil, te 69 semana smakoj 483 jaʼbil, jich ya xlokʼ te kʼalal ya jpastik multiplikar 69 por 7. Teme ya xjajch kajtaytik ta jaʼbil 455 a. de C. te 483 jaʼbile ya xkʼootik ta jaʼbil 29 d. de C., (tey ya xkʼot ta ajtayel, melel maʼyuk jaʼbil cero). Ta jaʼbil 29 la yichʼ jaʼ te Jesús, jich kʼot ta Mesías (Lucas 3:1, 2, 21, 22).
Jaʼnix jich te albilkʼop ini ya yalbey skʼoplal junxan semana, te jaʼnix jich smakoj 7 jaʼbil. Ta semana-abi ya yichʼ milel te Mesías. Jich kʼot ta pasel ta jaʼbil 33 d. de C. Ta jaʼbil 36 jam te be ta stojol te jyanlumetik yuʼun ya yaʼiyik te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel yuʼun te Diose, ma jaʼukxanix te judioetike (Daniel 9:24-27).
14. OXEB DIOS TE JUN-NAX AYIKE, JAʼ LOTIL NOJPTESEL
Te Biblia ya yal te jaʼ Jpaswanej te Jehovae sok ya yal te jaʼ nail la spas te Jesús ta spisil te bintik aye (Colosenses 1:15, 16). Te Jesús ma jaʼuk te Dios te spisil ya xjuʼ yuʼune. Jun buelta jich la yal: «Ha toyol cuʼun te Jtate» (Juan 14:28; 1 Corintios 15:28). Jamal chikan ta ilel te maʼyuk bin-ora la yal te pajal sok te Diose. Pero ay relijionetik te ya yakʼik ta nopel te aylaj dios Tatil, dios Nichʼanil sok dios chʼul espiritu te jun-nax ayike. Ta melel, lotil te nojptesel ini.
Te chʼul espiritu jaʼ te yip o yuʼel te Dios te yak ta aʼtele. Jaʼ te yuʼel te ma xjuʼ ta ilel te ya stuuntes ta spasel te skʼanojel yoʼtane. Te chʼul espiritu ma jaʼuk jun dios. ¿Bin-utʼil ya jnaʼtik? Te j-abatetik yuʼun Dios ta sbabial siglo «noj ta yoʼtanic te Chʼul Espíritu». Te Jehová jaʼnix jich la yal: «Ya jmal te Espíritu cuʼun ta stojol spisil ants-winiquetic» (Hechos 2:1-4, 17).
15. CRUS
¿Bin yuʼun ma stuuntesik crus te smelelil j-abatetik yuʼun te Diose?
-
Te lotil relijionetik ayix bayal tiempo te stuuntesojik te cruse. Ta namey kʼinal la yichʼ tuuntesel te crus ta yichʼel ta mukʼ te bintik ay ta Balumilal. Sok swenta ya yichʼik ta mukʼ te crus, te ants winiketik ya spasik muliletik te ilobtik sbae. Ta sjajchibal te jchʼuunjeletike maba ya stuuntesik-a te cruse, jaʼto jajch stuuntesik kʼalal kʼaxemix 300 jaʼbil slajel-a te Jesuse. Te ajwalil Constantino yuʼun Roma jajch yakʼbey stuuntes te crus te machʼatik ya schʼuunik te Cristo. Jich la spas yuʼun ya smonbey yoʼtan te ants winiketik te ma schʼuunejik Cristo yuʼun ya x-ochik tal-euk ta iglesia. Ta melel, maba talem ta stojol Jesús te cruse. Jun libro yuʼun te katolikoetik jich ya yal: «Ya stuuntesikix-a te crus te ants winiketik te kʼalal mato talem-a te Cristoe soknix ay ants winiketik te la stuuntesik te crus manchukme ma schʼuunejik te Cristoe» (New Catholic Encyclopedia).
-
Maba la yichʼ jijpanel ta crus te Jesús. Te bin ya skʼan ya yal te «crus» ta griego kʼop, jaʼ «jchʼixnax teʼ» o «poste». Ta spajkal te Achʼ Testamento te la yichʼ tsʼibayel ta griego kʼop, maʼyuk banti ya yal te la yichʼ jijpanel ta crus te Jesuse, jich ya yal jun bersion yuʼun Biblia (The Companion Bible). Ta melel, te Jesús la yichʼ jijpanel ta jchʼixnax teʼ.
-
Te Jehová ma skʼan te ay bin ya jtuuntestik ta yichʼel ta mukʼ, jich bitʼil lokʼombaetik o yantikxan biluketik (Éxodo 20:4, 5; 1 Corintios 10:14).
16. TE SNAʼOJIBAL SLAJEL TE CRISTO
Te Jesús la yalbey te jnopojeletik yuʼun te akʼa snaʼulanik te slajele. Te j-abatetik yuʼun te Dios ta ora ini jich ya spasik ta jujun jaʼbil ta 14 yuʼun nisán ta kalendario judío. Ta fecha-abi ya spasik-a te kʼin yuʼun Paskua te israeletike. Te kʼalal ya yichʼ pasel te Snaʼojibal slajel te Jesuse, ya yichʼ kʼasesel pan sok bino te jaʼ señail sbakʼetal sok schʼichʼel te Jesuse. Jaʼnax ya sweʼik te pan sok ya yuchʼik te bino te machʼatik ya xbajtik ta wentainwanej sok te Jesús ta chʼulchan. Te machʼatik ya xkuxinik jilel ta Balumilal ya xkʼotik-euk ta tsoblej ini, melel bayal skʼoplal ta yoʼtanik, pero maba ya sweʼik te pan sok maba ya yuchʼik te bino.
17. CHʼULELAL
Te kʼopil néfesch ta hebreo, psykjé ta griego sok alma ta español ay la yichʼ kʼasesel jich bitʼil chʼulelal ta Bibliaetik ta tseltal. Pero te Biblia maba ya yakʼ ta nopel te ay bin kuxul ya xjil kuʼuntik te kʼalal ya xlajotike. Ta melel, te kʼopetik-abi jaʼ ya yalbeyik skʼoplal 1) ants winiketik, 2) chambalametik o 3) skuxlejal ants winik o chambalam. Te kʼopil néfesch, psykjé sok alma, jteb ma spisil lek la yichʼ kʼasesel ta Bibliaetik ta tseltal. Kiltik cheʼoxeb ejemploetik.
-
Ants winiketik. «Ha te machʼatic ta namey ma ba la schʼuhunic mandar te cʼalal Dios la smahliy ta yorahil Noé te cʼalal ay ta spasel a te barco, te banti waxactuhl nax [psykjé, almas] colic ta haʼ» (1 Pedro 3:20). Te banti kʼasesbil ta tseltal «waxactuhl nax» te xchie, ta namey junetik psykjé ya yal tey-a.
-
Chambalametik. «La yal te Diose: Acʼa chicnajuc ta lumqʼuinal spisil ta chahp chambahlametic [néfesch, almas] ha te alaqʼuil chambahlametic chanetic, soc haʼmal chambahlametic, ha chican bintic yilel, xchi. Hich cʼoht yuʼun» (Génesis 1:20, 24). Te banti kʼasesbil ta tseltal «chambahlametic» te xchie, ta namey junetik néfesch ya yal tey-a.
-
Skuxlejal ants winiketik o chambalametik. Te kʼalal ay ta Balumilal-a te Jesús jich la yal: «Hoʼon te lequil jcanan-tuminchijon; te lequil jcanan-tuminchij ya yacʼ scuxlejal [psykjé, alma] ta scuenta te tuminchijetique» (Juan 10:11).
Te banti kʼasesbil ta tseltal «scuxlejal» te xchie, ta namey junetik psykjé ya yal tey-a.
▸ Kap. 6, parr. 5; kap. 15, parr. 17
18. ESPIRITU
Ta Bibliaetik ta tseltal, te kʼopil rúaj ta hebreo, pnéuma ta griego sok espíritu ta español ay la yichʼ kʼasesel jich bitʼil chʼulelal, pero jaʼ bayal te banti jil te kʼopil espíritu ta español. Kʼalal te Biblia ya stuuntes te kʼopil espiritu ma jaʼuk yak ta yalbeyel skʼoplal te ay bin kuxul ya xjil kuʼuntik te kʼalal ya xlajotike (Génesis 3:19; Eclesiastés 3:20). Te espiritu jaʼ te bin ma xjuʼ ta ilele, jich bitʼil te ikʼ o yip skuxlejal te ants winiketik sok te chambalametik. Te Biblia jaʼnix jich ya yal te jaʼ espiritu te Jehová, Jesús, chʼul-abatetik, Satanás sok te pukujetike. Jaʼnix jich ya yichʼ albeyel espiritu te chʼul espiritu yuʼun te Dios, jaʼ te yip o yuʼel te yak ta aʼtele (Salmo 104:29; Mateo 12:43; Lucas 11:13; Juan 4:24).
▸ Kap. 6, parr. 5, nota ta yeʼtal pajina; kap. 15, parr. 17
19. GEHENA
Ta chaʼoxchajp Bibliaetik yichʼoj kʼasesel jich bitʼil «infierno» te kʼopil Gehena te ay ta griego kʼop. Te Gehena jaʼ jich sbiil te sjuklej kʼinal te nopol ay ta namey Jerusalén te banti ya yichʼ chʼojel sok chikʼel te kʼaʼpale. Maʼyuk banti ya yal te ya yichʼ akʼel ta wokol o te ya yichʼ chikʼel kuxul chambalametik o ants winiketik tey-a ta skʼajkʼalel te Jesuse. Jich yuʼun, te Gehena ma jaʼuk jun lugar te banti ya yichʼ akʼel ta wokol o ya yichʼ chikʼel ta sbajtelkʼinal te machʼatik ya xlajike. Kʼalal te Jesús la yal te ay machʼatik ya xbajtik ta Gehena, la yakʼ ta naʼel te jkʼaxel ya xtupʼik ta sbajtelkʼinal (Mateo 5:22; 10:28).
20. TE BIN-UTʼIL TA KʼOPONEL TE DIOSE
Kʼalal te Jesús la snojptes te jnopojeletik yuʼun ta skʼoponel Dios, la yaltiklanbey te jichuk ya skʼanik ta orasion:
-
«Akʼa yichʼ chʼultesel te abiile»
Ya jkʼanbeytik ta orasion te Jehová te akʼa yakʼ ta ichʼel ta mukʼ te sbiile o te akʼa yakʼ lekubuk skʼoplale, melel bayal lotil yichʼoj alel ta stojol. Kʼalal jich ya xkʼot ta pasel, spisil te machʼatik ayik ta chʼulchan sok ta Balumilal yame yichʼbeyik ta mukʼ te sbiile sok ya yalbeyik yutsil skʼoplal.
-
«Akʼa taluk te Wentainel awuʼune»
Ya jkʼantik ta orasion te akʼa slajinix te chopol balumilal yuʼun Satanás te Wentainel yuʼun te Diose, sok te yakuk swentainix te Balumilale sok te yakuk skʼatpʼunix ta nichimal kʼinale.
-
«Akʼa yichʼ pasel te skʼanojel awoʼtan [...] ta Balumilal»
Ya jkʼantik te yakuk xkʼotix ta pasel te skʼanojel yoʼtan Dios liʼ ta Balumilale, jaʼ te toj ya xkʼot skuxlejal te ants winiketik te ya schʼuunik mantale sok te sbajtelkʼinal ya xkuxinik ta nichimal kʼinal. Jichnanix skʼanoj-a te Jehová te kʼalal la spas te Adán sok te Evae.
21. LA YICHʼ MANEL JKOLELTIK
Te Jehová ay bin la spas swenta ya yakʼotik ta libre yuʼun te mulil sok te lajele. Swenta ya yichʼ tael yan buelta te tojil kuxlejalil la schʼay te Adane, ya skʼan te ay machʼa ya stoj te mulil la yotsese. Jaʼnix jich ya skʼan ya yichʼ tojel te mulil yuʼun lek ya yilotik yan buelta te Diose. Jich yuʼun te Jehová la stikun tal te sNichʼan yuʼun ya yakʼ sba ta lajel ta jtojoltik. Ta swenta te la yakʼ sba ta lajel te Jesuse, jpisiltik ya xjuʼ tojil ants winik ya xkʼootik sok te ya xkuxinotik ta sbajtelkʼinale.
▸ Kap. 8, parr. 21; kap. 9, parr. 13
22. ¿BIN YUʼUN TULAN SKʼOPLAL TE JAʼBIL 1914?
Te albilkʼop ta kapitulo 4 yuʼun Daniel ya yakʼ kiltik ta jamal te jajch ta aʼtel ta 1914 te Wentainel yuʼun Dios ta chʼulchan.
Te albilkʼope. Te Jehová ay bin la yakʼbey yil ta wayichil te ajwalil Nabucodonosor te kʼot ta pasel ta patil baele. Te Nabucodonosor la yil te la yichʼ tsʼetel jtejkʼ mukʼul teʼ. Ta patil la yichʼ chukel te schumanteʼel ta hierro sok bronce yuʼun maba ya xpulin «jukeb tiempo». Te kʼalal ya xtsʼakaj te tiempo-abi ya xchaʼpulin te teʼe (Daniel 4:1, 10-15; 4:16, TNM).
Te bin swentail te albilkʼope. Te mukʼul teʼe jaʼ skʼoplal te Wentainel yuʼun te Diose. Ta bayal jaʼbil te Jehová la stuuntes ajwaliletik ta Jerusalén ta swentainel te nasion yuʼun Israel (1Crónicas 29:23). Pero te ajwaliletik-abi, la stoy sbaik ta stojol te Jehová. Jaʼ yuʼun kʼot yorail te laj te wentainel yuʼunike. Te Jerusalén la yichʼ lajinel ta jaʼbil 607 te kʼalal mato xtal Cristo-a (a. de C.). Tey jajch ta ajtayel-a te «jukeb tiempo» (2 Reyes 25:1, 8-10; Ezequiel 21:25-27). Te Jesús la yal te «ya yichʼ tsʼoʼel ta teqʼuel yuʼun jyanlumetic [te Jerusalén] ha to cʼalal ya stsʼacay te yorahil yuʼun te jyanlumetique». Te «yorahil yuʼun te jyanlumetique» jaʼ pajal sok te «jukeb tiempo» (Lucas 21:24). Te kʼalal ay ta Balumilal-a te Jesuse matoba tsʼakajem-a te «jukeb tiempo». Te Jehová la yal te ay machʼa ya yotses ta Ajwalil te kʼalal ya xtsʼakaj te «jukeb tiempo». Te Ajwalil-abi jaʼ te Jesuse, jaʼ te machʼa ya xbajt yakʼbey bayal bendision te j-abatetik yuʼun Dios liʼ ta Balumilal (Lucas 1:30-33).
¿Jayeb jaʼbil smakoj te «jukeb tiempo»? Smakoj 2,520 jaʼbil. Teme ya xjajch kajtaytik te 2,520 jaʼbil ta jaʼbil 607 te kʼalal mato xtal Cristo-a (a. de C.) ya xtsʼakaj ta ajtayel ta jaʼbil 1914 (jich ya xlokʼ ta ajtayel, melel maʼyuk jaʼbil cero). Ta jaʼbil 1914 te Jehová la yotses ta Ajwalil ta chʼulchan te Jesús, jaʼ te Mesiase.
¿Bin-utʼil ya jnaʼtik te ya xjalaj 2,520 jaʼbil te «jukeb tiempo»? Te Biblia ya yal te oxeb tiempo sok olil, jaʼ 1,260 kʼajkʼal (Apocalipsis 12:6, 14). Jich yuʼun teme ya jpastik sumar 1,260 + 1,260 ya xlokʼ 2,520, jich yuʼun te «jukeb tiempo» jaʼ 2,520 kʼajkʼal. Ta albilkʼopetik ta Biblia, te jun kʼajkʼale jich ya xkʼot bitʼil jun jaʼbil, melel jich ya yal te Biblia: «Jujun haʼbil ya xcʼoht te jujun cʼahcʼale». Jich yuʼun te 2,520 kʼajkʼal jaʼ 2,520 jaʼbil (Números 14:34; Ezequiel 4:6).
23. TE ARKANJEL MIGUEL
Te kʼopil arkanjel jaʼ ya skʼan ya yal «jtsobaw yuʼun te chʼul aʼbatetic». Te Biblia jaʼnax jtul arkanjel ya yalbey skʼoplal, Miguel sbiil (Daniel 12:1; Judas 9).
Te Miguel jaʼ te jolal yuʼun te chʼul-abatetik te jun yoʼtanik ta stojol te Diose. Te Apocalipsis 12:7 jich ya yal: «Te Miguel soc te chʼul aʼbatetic yuʼun la stsal sbahic soc te dragón [...] soc te aʼbatetic yuʼun». Te Biblia jaʼnix jich ya yal te jaʼ jtsobaw yuʼun spisil te «soldadohetic [yuʼun Dios] ta chʼulchan». Te Miguel, jaʼ yan sbiil te Jesuse (Apocalipsis 19:14-16).
▸ Kap. 9, parr. 4, nota ta yeʼtal pajina
24. TE SLAJIBAL KʼAJKʼAL
Te slajibal kʼajkʼal jaʼ jun tiempo te banti bayal bintik ya xkʼot ta pasel ta swolol Balumilal. Jich ya xkʼot ta pasel kʼalal te Wentainel yuʼun Dios nopolix ya slajin te chopol balumilal yuʼun te Satanás. Te albilkʼopetik ta Biblia ay yantik bin-utʼil ya yalbeyik skʼoplal te tiempo ini, jich bitʼil «te slajibal te bintik swenta balumilale» sok te tiempo te liʼ ayix-a te Jesuse (Mateo 24:3, 27, 37, TNM). Te «slajibal cʼahcʼal jajch ta 1914 te kʼalal jajch ta aʼtel ta chʼulchan te Wentainel yuʼun te Diose, yame xlaj ta guerra yuʼun Armagedón te kʼalal ya yichʼ lajinel te chopol balumilal yuʼun te Satanase (2 Timoteo 3:1; 2 Pedro 3:3).
25. TE CHAʼKUXAJEL
Te chaʼkuxajel jaʼ te kʼalal ay machʼa chamen ya x-akʼbot skuxlejal yan buelta yuʼun te Diose. Te Biblia ya yalbey skʼoplal baluneb ta tul te machʼatik la yichʼik chaʼkuxajtesel. Te Dios la yakʼbey yuʼel te Elías, Eliseo, Jesús, Pedro sok te Pablo yuʼun ay machʼatik la schaʼkuxajtesik. Te Jehová yaloj ta jamal te ya schaʼkuxajtes «te machʼatic toj yoʼtanic soc te machʼatic ma ba toj yoʼtanic» yuʼun ya xkuxinik ta Balumilal (Hechos 24:15). Te Biblia jaʼnix jich ya yal te ay machʼatik ya xchaʼkuxajik ta chʼulchan. Te ants winiketik ini tsabilik yuʼun Dios swenta ya sjokinik ta wentainwanej te Jesús ta chʼulchan (Juan 5:25; 11:25; Filipenses 3:11; Apocalipsis 20:5, TNM; 20:6).
26. ESPIRITISMO O YAʼTEL PUKUJETIK
Te espiritismo jaʼ te skʼoponel te pukujetik, chikan teme ay machʼa ta stukel ya yikʼ ta stojol te pukujetik o ya sle koltayel ta stojol jtul j-akʼchamel, jtul espiritista o kurandero. Kʼax chopol ta pasel ini. Te machʼatik ya smulanik te espiritismo ya skuyik te ay bin kuxul ya xjil yuʼun te machʼa ya xlaje sok ay ya skuyik te ya xkʼatpʼuj ta jun espiritu te bayal yuʼele. Pero lotil spisil ini. Te pukujetike ya spasik tulan ta sloʼlayel te ants winiketik yuʼun ma schʼuunbeyik skʼop te Diose. Chaʼoxchajp aʼtelil yuʼun te pukujetike, jaʼ te astrología, te majia, te naʼojel, te akʼ-chamel, te mesujel (nukʼel), te spasel chʼab, te lik moch, te pik kʼabal, yilel te karta yuʼun tarot o yilel te stan kʼabal, te ocultismo sok te bin chajpnax ta ilele (sobrenatural). Jaʼnix jich tey ochem skʼoplal-a te bayal bintik ya schʼuun te ants winiketike, jich bitʼil te aylaj bin ya xkʼot ta pasel teme ya x-okʼ te tiʼtiʼ mute o te aylaj machʼa ya xlaj teme ya x-okʼ te xkuje. Bayal libroetik, rebistaetik, horóscopos, pelikulaetik, anunsioetik sok kʼayojiletik ya stijbey yoʼtan te ants winiketik ta smulanel te majia sok te yaʼtel te pukujetike, jaʼnix jich ya yakʼik ta ilel te ma x-utsʼinwanik spisil ini. Bayal te bintik kʼayemik ta spasel te ants winiketik te kʼalal ay machʼa ya xlaje, talem ta stojol te pukujetike. Tey ochem skʼoplal-a te spasel misa, novenario, skʼin santo, sok yantikxan kostumbreetik te talemik ta stojol te pukujetike, jich bitʼil te ya skanantaybeyik sbakʼetal te machʼa laje yuʼunlaj jich maba ya xtal ta elkʼanbeyel schʼulel yuʼun te Diabloe. Bayal machʼatik ya stuuntesik droga, tabako sok trago yuʼun ya x-aʼtejik sok te pukujetike (Gálatas 5:20, 21; Apocalipsis 21:8).
▸ Kap. 10, parr. 10; kap. 16, parr. 4
27. TE JEHOVÁ JAʼNAX MUKʼUL AJWALIL STUKEL
Te Jehová jaʼ la spas spisil te bintik aye sok jaʼ te Dios te spisil ya xjuʼ yuʼune (Apocalipsis 15:3). Jich yuʼun, jaʼ yajwal spisil te bintik aye sok jaʼ Mukʼul Ajwalil stukel. Jaʼ ini ya skʼan ya yal te jaʼnax ay ta skʼab Jehová swentainel spisil te bintik spastiklanoj (Salmo 24:1; Isaías 40:21-23; Apocalipsis 4:11). Te Jehová yakʼoj leyetik ta swenta spisil te yaʼtel skʼabe. Te Jehová jaʼnax ay ta swenta yalel machʼa ya xjuʼ ya x-och ta ajwalil. Teme kʼux ta koʼtantik te Jehová sok ya jchʼuunbeytik te skʼope, jichme ya kakʼtik ta ilel te ichʼbil ta mukʼ kuʼuntik jich bitʼil Mukʼul Ajwalil (1 Crónicas 29:11).
28. SKʼASESEL ALAL
Jaʼ mulil teme ay machʼa ya skʼases alale. Te kʼalal ya yikʼ yal te antse, te alal te ay ta schʼujte, jaʼix yan kuxlejalil ta sit te Diose.
29. YICHʼEL CHʼICHʼ
Jaʼ jun tratamiento te banti ay machʼa ya yichʼ otsesbeyel chʼichʼ ta sbakʼetal o jun componente yuʼun te chʼichʼe: glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas sok plasma. Ay ya yichʼ tuuntesbeyel schʼichʼel yan ants winik o jaʼnix schʼichʼel te machʼa ay ta chamel te yakʼoj ta lokʼesel ta naile.
30. TOJOBTESEL
Kʼalal te Biblia ya stuuntes te kʼopil tojobtesel ma jaʼuknax smakojbey skʼoplal yakʼel kastigo. Te kʼalal ya kichʼtik tojobtesel ya skʼan ya yal te ya kichʼtik nojptesel, pʼijubtesel sok komel. Kʼalal ya stojobtesotik te Jehová maʼyuk bin-ora ya spas sok slab yoʼtan sok ma kʼax tulanuk te bitʼil ya spase (Proverbios 4:1, 2). Jich bitʼil kʼax lek te tojobtesel ya yakʼ te Diose, ya xjuʼ te «cʼux ta yoʼtan [ya xkʼot] te tojobtesel» te machʼa ya yichʼe (Proverbios 12:1). Te Jehová kʼux ta yoʼtan te j-abatetik yuʼune, jaʼ yuʼun ya snojpteslan sok ya stojobteslan. Jaʼnix jich ya yaltiklanbey bin-utʼil ya xjuʼ ya stojobtesik te bin ma lek ya snopike. Kʼalal ya xkʼayik ta stʼunel te tojobtesel yuʼune, jich ya xkʼot spensarik bitʼil te Diose sok jich ya xkuxinik te bitʼil ya smulane. Kʼalal ya stojobtesik te yal snichʼnabik te meʼil tatiletik ya skʼan ya stʼunik te lekil ejemplo yuʼun te Jehová. Ya skʼan ya yakʼbeyik snop te yal snichʼnabik bin yuʼun ya skʼan ya schʼuunik mantal. Jaʼnix jich ya skʼan ya skoltayik swenta kʼux ya yaʼiy ta yoʼtanik te Jehová sok te bin ya yal te sKʼope. Jaʼnix jich ya skʼan ya skoltayik ta yichʼbeyel swentail te lekil tojobteseletik ya jtatik ta Bibliae.
31. PUKUJETIK
Jaʼik espirituetik te kʼax chopolik sok te bayal yuʼelike. Jaʼik lekil chʼul-abatetik ta sjajchibal, pero la skʼaxuntaybeyik smantal te Diose, jich kʼotik ta skontratak te Jehová (Génesis 6:2; Judas 6). Te chopol chʼul-abatetik ini, la stʼunik te Satanás ta skontrainel te Jehová (Deuteronomio 32:17; Lucas 8:30; Hechos 16:16; Santiago 2:19).
