¿Bin yuʼun ya xtuun kuʼuntik te mukʼul oʼtanile?

¿Binwan kʼot ta pasel te manchuk la schʼay te smukʼul yoʼtan te Daniel te jaʼ jtul kerem te tsakbil ta cáncer te la kalbeytik skʼoplal ta sjajchibal te yan artículo? ¿Juʼbal yuʼun stsalel te cáncer te jichuke? ¿Kuxultobal ta ora ini? Ni jaʼuk te machʼatik ya skoltaybeyik skʼoplal te mukʼul oʼtanil ya xjuʼ yuʼunik yakʼbeyel sujtib te jojkʼoyeletik ini. Mukʼ skʼoplal te ya jnaʼtik stojol ini: Te mukʼul oʼtanil maba jaʼ jun poxil te spisil ya spoxtay te chameletike.

Ta jun buelta te doctor Nathan Cherney la yalbey skʼoplal ta televisión te manchuk ya yichʼ nopel te ya xjuʼ yuʼun te mukʼul oʼtanil spoxtayel te chameletik te batsʼejemikixe, jich la yal: «Ay kaʼiyojtik stojol te ay winiketik ya yut te yinamik ta skaj te maʼyuk lek smukʼul yoʼtanike. Kʼalal jich ya snopik, jaʼ jich kʼoem te yak ta albeyel te yinam te yuʼun ma snaʼ skomel te chamel yichʼoje, sok te kʼalal ma xlekube jich kʼoem te ya yichʼ albeyel te jaʼ smule, ma stojiluk te jich ya yichʼ nopele».

Te machʼatik tsakbilik ta chamel te maʼyukix spoxile yakalik ta spasel tulan te bantito kʼalal ya xjuʼ yuʼunike. Te sfamiliae maba ya yalbeyel te jaʼ smul te tsakbil ta chamele. Jaʼ yuʼun, ¿yabal skʼan ya jnoptik te maʼyuk swentail te mukʼul oʼtanile?

Maʼuk. Te doctor Cherney ma jaʼuk yaʼtel te ya spoxtay te jchameletik o ya snajtubtesbey te skuxlejal te machʼa ay ta chamele, te yaʼtele jaʼ te lekuknax ya yaʼiy sba sok te yakuk smulanxan te skuxlejal te machʼa ay ta chamele. Te doctoretik te jich ya xkoltaywanik snaʼojik te tulan skʼoplal te ayuk smukʼul yoʼtanik te machʼatik ayik ta chamel, manchukme batsʼejemix. Ay bayal machʼatik yalojik te ya xkoltaywan te mukʼul oʼtanile sok bayaltoxan bintik ya xjuʼ ya spas.

Te mukʼul oʼtanil ya xkoltaywan

Te doctor W. Gifford-Jones la yal: «Kʼax mukʼ skʼoplal te ya yichʼ akʼbeyel smukʼul yoʼtanik te machʼatik tsakbilik ta chamel te maʼyukix spoxile». Jaʼ yuʼun la yal te mukʼul oʼtanil ya xkoltaywan ta bayal. Te kʼalal jich ya yichʼik koltayel te machʼatik ayik ta chamel, ya x-akʼbot smukʼul yoʼtanik sok lek ya yaʼiy sbaik yuʼun. Ta 1989 la yichʼ pasel jun estudio, tey la staik ta ilel te machʼatik la yichʼik akʼbeyel smukʼul yoʼtanik jaʼ bayalxan tiempo kuxinik. Achʼtonax la yichʼxan pasel yan estudio, pero ma jichukix la staik ta ilel. Pero te bin staojik ta ilel te machʼatik ya yilbeyik skʼoplal te jchameletik te ya yichʼik akʼbeyel smukʼul yoʼtanik maba ya smel yoʼtanik bayal sok maba bayal ya yaʼiybeyik skʼuxul te schamelike.

Kiltikxan bin la yichʼ ilel ta jun estudio ta swenta te bin-utʼil ya xkoltaywan teme lek ya kaʼiy jbatik o teme maʼuke. Jich bitʼil te kʼalal ya stsakotik chamel ta koʼtantik. Kʼaxem ta 1,300 ta tul winiketik la yichʼik jojkʼoybeyel teme lekbal o maba lekuk te bin ya snopik ta swenta te skuxlejalike. Lajuneb jaʼbil ta patil la yichʼik ilel yan buelta sok la yichʼ ilel te jteb ma spisiluk te machʼatik maʼyuk smukʼul yoʼtanik jaʼ tsakotik ta chamel ta yoʼtanik. Te Laura Kubzansky te jaʼ jtul maestra ta universidad yuʼun Harvard, jich la yal: «Jteb ma spisiluk te bin albil skʼoplal te lek ya kaʼiy bajtik te kʼalal ay smukʼul koʼtantik mato ayuk lek ilbil skʼoplal te kʼalal jich la yichʼ alel. Te estudio te la yichʼ pasel, jaʼ sbabial prueba te la spas te doctoretik ta swenta teme yuʼun-nix jich-a te ya xkoltaywan te smukʼul oʼtanil te kʼalal ya stsakotik ta chamel ta koʼtantike».

Ay bayal buelta ilbilix te kʼalal ay machʼatik ya snopik te ayik ta tulan chamel wokol ya xlekubik te kʼalal ya yichʼik operación, yan stukel te machʼatik lek te bin ya snopike oranax ya xlekubik stukelik. Jaʼnix jich te kʼalal lek te bin ya jnoptik ilbil te jalxan tiempo ya xkuxinotik. Ta jun buelta la yichʼ ilbeyel skʼoplal bin-utʼil ya x-utsʼinotik te meʼel mamaletik te kʼalal lek o ma lekuk te bin ya yichʼ alel ta swenta te meʼel mamalubele. Te kʼalal la yichʼik albeyel te meʼel mamaletik te jaʼ ayxan bayal spʼijilik sok ay bayal bin ya snaʼikxan, bayal koltayotik, la stsakxan yipik yuʼun ya xbeenik. Te bitʼil lekubik ¡jaʼ pajal sok te lajuk spasik 12 semana ejercicio!

¿Bin yuʼun te kʼalal ay smukʼul koʼtantik, leknax ya kaʼiy jbatik o teme lek te bin ya jnoptik ya skoltayotik yuʼun ma stsakotik chamel? Te jpoxtaywanejetik sok te pʼijil winiketik mato xkʼot ta yoʼtanik te bin-utʼil ya x-aʼtej te snopojibal kuʼuntik sok te jbakʼetaltik, jaʼ yuʼun ma snaʼbeyik sujtib. Pero te machʼatik ya stʼunbeyik ta lek swentail ini ay bin ya scholbeyik skʼoplal ta skaj te bin staojikix ta ilele. Jich bitʼil te jtul maestro yuʼun neorología jich la yal: «Leknax kʼinal ya kaʼiytik te kʼalal ay stseʼelil koʼtantik sok te kʼalal ay smukʼul koʼtantik. Ya jmulantik bayal te kʼalal maba tenbil ya kaʼiy jbatik sok ya skoltayotik. Ta swenta ini ta tulutul ya xjuʼ ya jpastikxan tulan swenta yuʼun lek ya kaʼiy jbatik».

Ayniwan te ma xkʼot lek ta yoʼtanik te doctoretik sok te cientificoetik, jaʼukmeto ma jichuk stukel te machʼatik ya snopik te Biblia. Jteb ma sta 3 mil jaʼbil te ajwalil Salomón jich la stsʼibay ta swenta te bin akʼbot snaʼ yuʼun te Diose: «Ha lequil pox te tseʼel-oʼtanil, yan te mel-oʼtan ya xtaquij baquetic yuʼun» (Proverbios 17:22). Kʼax lek te bin-utʼil ya yalbey skʼoplal te texto ini. Maba ya yal te tseʼel oʼtanil ya spoxtay spisil te bin kʼux ya kaʼiytik, jaʼnax la yal te jaʼ bitʼil «lequil pox».

Jaʼ yuʼun snujpʼ te jich ya jojkʼoybey jbatik, teme poxil te mukʼul oʼtanile, ¿aybal jtuluk jpoxtaywanej maba ya yalbey skʼoplal te jichuke? Jaʼnix jich te mukʼul oʼtanil ya yakʼbotik bayal lekilaletik, ma jaʼuknax ya skoltayotik yuʼun te chameletike.

¿Bin ya xkʼot ta pasel kʼalal ay smukʼul koʼtantik o teme maʼyuke?

Te machʼatik yilojbeyik skʼoplal ya yalik te ants winiketik te ay smukʼul yoʼtanik bayal bin lek ya xkʼot ta lokʼel yuʼunik. Lekxan ya snopik jun, ya x-aʼtejik sok lek ya xtajinik. Jaʼ jich la yichʼ ilel ta jun equipo yuʼun antsetik te ya yaʼiyik tsaltamba animal. Te machʼatik ya xnojpteswanike la yalik bin yilel ya xtajinik te antsetike. Jaʼnix jich la yichʼik jojkʼoybeyel te antsetik sok la yalik te bitʼil ya yaʼiy sbaik. Te bin koltayotik te jnojpteswanejetik yuʼun ya snaʼik machʼatik ya yaʼiyik te tsalawe, jaʼ ta swenta te la yilik te antsetik te ay smukʼul yoʼtanike. ¿Binwan yuʼun kʼax mukʼ skʼoplal te mukʼul oʼtanile?

Ay staojik ta ilel bin ya xkʼot ta pasel kʼalal ay machʼa ay smukʼul yoʼtan sok te machʼa maʼyuk yuʼune. Ta 1960 bael la yichʼ ilel ta swenta te chambalametik te ay bintik te ma xjuʼ yuʼunik spasele. Jaʼnix la staik ta ilel te ay bin ma xjuʼ yuʼun spasel-euk te ants winiketike. Jaʼ yuʼun la yichʼ pasel jun prueba, la yichʼ tsael chaʼoxtul ants winiketik yuʼun yaʼiyik te bin tulan yak ta kʼope sok la yichʼik albeyel te yakuk spʼeik te botón swenta ya xkejchaj te bin yakal yaʼiybelik te skʼope. Jich la spasik.

Jichnix la spasik yantik ants winiketik, pero te kʼalal la spʼeik te botón maba kejchaj te bin yak ta kʼope. Ta grupo ini ay machʼatik chebaj yoʼtanik. Ta patil, te kʼalal ya yichʼ pasel yan prueba maba la skʼanikix-a. Melel la yalik te maʼyuk bin ya xjuʼ spasik, pero te machʼatik ay smukʼul yoʼtanik ma jichuk la snopik stukelik.

Te doctor Martin Seligman te koltaywan ta spasel te pruebaetik la kaltike, jaʼ tijbot yoʼtan ta snopbeyel skʼoplal ta swenta te mukʼul oʼtanile sok te machʼa maʼyuk smukʼul yoʼtane. La sta ta ilel te ants winiketik te oranax ya xchebaj yoʼtanike o te maʼyuk smukʼul yoʼtanike wokol ya yaʼiyik spasel te yaʼtelike o jkʼaxel ma spasikix. Te Seligman jich la yalbey skʼoplal ta swenta te machʼatik oranax ya xchebaj yoʼtanike: «Ayix 25 jaʼbil te yakon ta snopbeyel skʼoplal te machʼatik oranax ya xchebaj yoʼtanike, ya yalik te jaʼ ta smulik te ya sta te swokolike, ta skaj te jich ya snopike yanix sta swokolik-a, yan te machʼatik ma jichuk ya snopike ma jichuk ya xkʼot ta stojolik».

Ayniwan machʼatik ma yaʼiyojbeyik skʼoplal-abi, pero te machʼatik ya snopik te bin ya yal te Biblia yaʼiyojbeyikix skʼoplal stukel. Ay jun texto te jich ya yal: «Teme ya xpehcʼaj awoʼtan te cʼalal ay awocol, mayuc bayel awip» (Proverbios 24:10). Jamal ya yal te Biblia, maʼyuk kiptik yuʼun ay bin ya jpastik teme chebajem koʼtantike. ¿Bin ya skʼan ya jpastik yuʼun ma orauk ya xchebaj koʼtantik, te ayuk smukʼul koʼtantik sok te tseʼeluk koʼtantike?

[Foto]

Ya skoltayotik te mukʼul oʼtanile