¿Bin ya yakʼ jnoptik te bintik pastiklanbil?

«Jocʼobeya te chambahlametic, haʼic me ya xpʼijubtesex, jocʼobeya te mutetic te ya xwihlic ta toyol, haʼic me ya yaʼbeyex anaʼic; o cʼopona te lumqʼuinal, ha me ya spʼijubtesex, soc te chayetic ta mar, ha nix hich ya yalbeyex» (JOB 12:7, 8).

BAYALIX TAL jaʼbil te cientificoetik sok te ingenieroetik, jich kʼoem te yak ta yakʼbel sbaik ta nojptesel yuʼun te jaʼmaletik sok te chambalametik. Ya snopik sok ya skʼayinik te bin-utʼil pastiklanbil te bintik kuxajtike, jaʼ ini naʼbil sba jich bitʼil biomimética, swenta yuʼun ya spasik yachʼil maquinaetik o yuʼun ya slekubtesik te bintik pastiklanbilixe. Kʼalal ya awil te ejemploetik te ya xbajt yichʼ akʼele, jojkʼoybey aba: «¿Machʼa ya skʼan yichʼ albeyel yutsil skʼoplal ta swenta te bintik pasbile?».

Te xikʼ te ballena jorobada

Te ingenieroetik te ya spasik avión bayal bin-a ya snopik ta swenta te ballena jorobada. Te mukʼul ballenaetik ayniwan 30 tonelada yalal jich bitʼil jun mukʼul camión te ay yijkats. Ayniwan 12 metro snajtil, teuben te sbakʼetal sok kʼax mukʼik te xikʼe soknix oranax ya xnuxik. Kʼalal te ballena jorobada ya smakʼlin sba, ya xmo xko yuʼun ya stsak te chayetik te stsoboj sbaike. Ayniwan jun metro sok olil sjamalul te banti ya smaktiklan ta xikʼ te chayetik yuʼun ta patil ya sbikʼtiklan.

Te bin yan-nax ya yil-a te cientificoetike jaʼ te bin-utʼil ya xjuʼ ya yakʼ buelta te ballena ini, melel teuben te sbakʼetale. Ta patil la staik ta ilel te jaʼ yuʼun te bin-utʼil pastiklanbil te xikʼe. Jaʼ yuʼun te maba chʼulul te xikʼ, jich bitʼil jun avión.

Kʼalal te ballena ya snux ta jaʼ, jaʼ ya xkoltayot te bitʼil bujajtik te stiʼil te xikʼ. ¿Bin-utʼil? Te revista Natural History ya schol te ta swenta te bitʼil bujajtik te stiʼil te xikʼe ya xkoltayot yuʼun oranax ya xkʼax te jaʼ ta sba te xikʼe, te manchuk bujajtikuk te stiʼil xikʼe te ballenae ma xjuʼ ya yakʼ buelta te jichuke, melel ma xjuʼ ya xkʼax te jaʼ ta sba te xikʼ sok yaniwan xnitot koel yuʼun te jaʼ te jichuke.

¿Bin-utʼil ya xjuʼ ya yichʼ tuuntesel te bin la yichʼ tael ta ilele? Te jichuk ya yichʼ pasel te xikʼ te avión te bin-utʼil te xikʼ te ballenae, maniwan puersaukix ya yichʼ tuuntesel aleronetik o yantikxan te bin ya stuuntes jun avión yuʼun ya xwil te jichuke. Jaʼnix jich maniwan ya stsʼilaj ta ora sok oranax ta chajpanel. Te John Long te ya yil ta swenta te biomecánica ya yal te «nopolniwanix ya xba kiltik te xikʼ te avionetik te jich pasbil te bin-utʼil te xikʼ te ballena jorobada».

Te xikʼ te gaviota

Te ingenieroetik spisil-ora slokʼtayojik te bin-utʼil pasbil te xikʼ te jamal mutetik kʼalal ya spasik te avionetike. Pero ay bin staojik ta ilel, te revista New Scientist jich ya yal: «Te investigadoretik yuʼun te Universidad ta Florida la spasik jun avión te ya xjil ta ikʼ te ma xchʼay koel, ya xko xmo jich bitʼil ya spas te gaviota».

Te kʼalal ya xwilik te gaviotaetik ya skutsʼ koel te xikʼik. Te revistae ya yal te swenta yuʼun ya xjuʼ ya slokʼtayik-a te bitʼil ya xjuʼ ya skutsʼtiklan te xikʼe, «te avión te la slokʼtayik te ay 60 centímetro yuʼune, ay yichʼoj jun chʼin motor te stsʼaktiklanej sba sok varillaetik te pasbil ta takʼin yuʼun ya xjuʼ ya stij te xikʼe». Ta swenta te bin-utʼil la yichʼ pasbeyel te xikʼ te chʼin avión ini ya xjuʼ te kajal ya xjil ta ikʼ sok te nijil ya xko ta toyol edificioetik. Te organización yuʼun te soldadoetik ta Estados Unidos yoʼtan ya spasik te avión ini yuʼun ya xjuʼ ya sleik bombaetik ta mukʼul lugaretik.

Te yok skʼab te ojkots

Jaʼnix jich bayal bin ya jnoptik ta swenta te chambalametike. Jich bin-utʼil te ojkots te ya xjuʼ ya xbeen ta pajkʼetik sok ta ba naetike. Jaʼnix jich chajpnax la yilik ta namey kʼinal (Proverbios 30:28). ¿Bin-utʼil-a te maba ya xchʼay koel ta lum te ojkotse?

Te yok te ojkotse maba yuʼun ay xuchʼil te ya xlapʼot jilele. Te bin yuʼun te ya xjuʼ ya xlojtsaj ta banti chʼulul jich bitʼil te vidrioe, jaʼ yuʼun te ay stsotsil te yok te ma chikanuk ta ilele. Kʼalal te stsotsil yok ya sta sba sok te bin ya stekʼe ya slapʼ sbaik. Te bin ya xkoltayot yuʼun ya slapʼ sba jilel ya yichʼ naʼbeyel sba jich bitʼil fuerza de Van der Waals maʼyuk bayal yip. Pero ta swenta te yip te gravedad, te joʼotik ma xjuʼ ya xbeenotik ta pajkʼ jich bitʼil ya spas te ojkotse. Te fuerza de Van der Waals ya xkoltayot te ojkots yuʼun ya sjam sba te stsotsil yok yuʼun ma xchʼay koel-a.

¿Aybal bin ya xtuun-a te bin la staik ta ilel ta swenta te ojkots? Te bin-utʼil yichʼoj pasel te yok ya xjuʼ ya yichʼ tuuntesel yuʼun jich ya yichʼ pasel te Velcro. * Jtul investigador yuʼun te revistaThe Economist ya yal: «Te ayuk jun cinta jich bitʼil te yok te ojkots ya xjuʼ ya stuuntes te doctoretik yuʼun ya spoxtayik-a te ejchen».

¿Machʼawan ya skʼan ya kalbeytik yutsil skʼoplal yuʼun?

Te NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) yak ta spasel jun robot te waxakeb ta chʼix yok te ya xbeen jich bitʼil te escorpionetike sok chaʼoxtul ingenieroetik ta Filandia ay la spasik jun tractor te wakeb yok te ya xbeen jich bitʼil jun mukʼul chambalam. Ay jtsojb investigadoretik te spasojik chʼin laminaetik te ya sjam sok ya smak sbaik jich bitʼil te sit te taj. Jaʼnix jich ay jun empresa yuʼun jpas carroetik te yakalik ta spasel carroetik jich bitʼil te pez cofre sok ay yantik cientificoetik te ya snopik te bin-utʼil pasbil te spat te oreja del mar, swenta yuʼun ya spasik chalecoetik te ma sol te bala sok te ma alikuke.

Kʼax bayalix te bin-a snaʼojikix te cientificoetik ta swenta te bintik pastiklanbil ta Balumilal jich juʼem yuʼunik yakʼel ta jun base de datos yuʼun ya snaʼik te bin-utʼil ya x-aʼtej ta jujunchajpe. Te revista The Economist la yal te investigadoretik ya xjuʼ ya sleik ta base de datos ini «teme ay bin ya stsʼilaj yuʼun te bin la spasike». Te bintik yichʼoj te base de datos ini sbiilinej «patentes biológicas». Jaʼnix jich tey ochem sbiil-a te yajwal te machʼa la spase. Te revista jich ya yalxan: «Kʼalal ya yichʼ biilintesel ‹patentes biológicas› te bintik pastiklanbil, te cientificoetik la yalik te machʼa mero yajwal te bintik la yichʼ pasele, jaʼ te bintik kuxajtik».

¿Bin yuʼun kʼax lek pastiklanbil te bintik kuxajtike? Bayal investigadoretik ya yalik te jaʼlaj ta swenta te evolución. Jaʼukmeto ay yantik cientificoetik te ma jichuk snopojibal yuʼunik. Te microbiólogo Michael Behe jich la stsʼibay ta revista The New York Times ta 2005: «Chikan ta ilel te ay machʼa spasoj spisil te bintik kuxajtik: jich bitʼil teme ay jkojt chambalam te jich yilel bitʼil pech, teme ya xnux sok ya xkʼopoj jich bitʼil jkojt pech, yuʼun-nanix pech-abi». ¿Bin-a te ya skʼan ya yal te científico ini? «Jaʼ te yuʼun-nanix ay machʼa la spas-a te bintik kuxajtike».

Spisil ya skʼan ya yichʼik albeyel yutsil skʼoplal jich bitʼil te machʼa ya spasbey te xikʼ te avión, te machʼa ya spas jun cinta o te machʼa ya spas jun lekil carro. Akʼa juluk ta koʼtantik teme ay machʼa ay bin ya spas pero teme ma xyalbey yutsil skʼoplal te machʼanix la spas inventar-ae jaʼ jun mukʼul mulil.

Te machʼatik ya schajpanik te bintik tsʼilajeme, jaʼ ya skʼayinik te bin-utʼil pastiklanbil te bintik kuxajtik manchukme jaʼ ya slokʼtayik, pero yan-nanix yalik-a te jaʼ talem ta swenta te evolución. Teme ya kalbeytik yutsil skʼoplal te machʼa ay bin ya slokʼtay te bintik pastiklanbile, ¿bin ya xjuʼ ya kaltik ta swenta te machʼanix jaʼ smelelil spasoj-ae? ¿Machʼa ya yichʼ albeyel yutsil skʼoplal, jaʼbal te maestroe o jaʼbal te machʼa ya skʼayin te bin ya spas te maestroe?

Te machʼanix la spas-a te bintik aye

Te kʼalal la jnoptik te yuʼun-nix ay machʼa la spas-a te bintik kuxajtik, bayal ants winiketik jich ya yalik te bin-utʼil ya yal te salmista te kʼalal jich la stsʼibay: «¡Cʼax bayal bintic apasoj, Jehová! La apasticlan spisil ta scuenta spʼijil awoʼtan; nojel ta lumquʼinal te bintic apasoje» (Salmo 104:24). Jaʼnix jich la yal te jpuk-kʼop Pablo: «Como ta shahchel to bahlumilal, te bintic ay yuʼun Dios te ma chicanuc ta ilel, haʼ te yuʼel te sbahtel qʼuinal ay soc te bin-utʼil stalel Dios stuquel, jamal chican ta ilel ta scuenta te bintic spasoj, hich ma xweht bin ya smac sbahic ta cʼop a» (Romanos 1:20).

Bayal te machʼatik schʼuunejik te Dios sok te ya yichʼik ta mukʼ te Bibliae, yalojik te talemlaj ta swenta evolución te bintik pastiklanbil ta Balumilal. ¿Jichbal ya yakʼ ta nopel te Bibliae?

[Nota]

[Te bin ya yal]

¿Bin yuʼun kʼax tʼujbilik te bintik pastiklanbile?

[Te bin ya yal]

¿Machʼa la spas te bintik aye?

[Recuadroetik sok fotoetik]

Teme ya kalbeytik yutsil skʼoplal te machʼa la slokʼtay te bintik pastiklanbile, ¿bin ya xjuʼ ya kaltik ta swenta te machʼanix jaʼ smelelil spasoj-ae?

Te chʼin avión ini jaʼ jich yichʼoj lokʼtayel te bitʼil te xikʼ te gaviota

Te cientificoetik jaʼ ya skʼan ya slokʼtayik te bin-utʼil pasbil te yok te ojkots, melel ma xyichʼ yabakul sok ma chikanuk señail yok ya xjil te ban ya xkʼaxe, bayuk banti ya xjuʼ ya xtejkʼaj jaʼnax ma xjuʼ ya xtejkʼaj ta teflón.

Jaʼ jich yichʼoj lokʼtayel jkojt carro te bin-utʼil yichʼoj pasel te pez cofre

[Te machʼa yuʼun]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Recuadroetik sok fotoetik]

BAYAL SPʼIJILIK

Te bitʼil ay spʼijilik te bintik kuxajtike ya yakʼ ta ilel te kʼax jich spʼijilik-a te machʼatik pʼijike (Proverbios 30:24, 25). Kiltik cheb ejemploetik.

▪ Te bin-utʼil chajpanbil ya xbeen te xanichʼetik. ¿Bin-utʼil ya snaʼik sujtel ta snaik te kʼalal ya xlokʼ sle sweʼelike? Jtsojb investigadoretik ta Bretaña la staik ta ilel te ya yijkitay yikʼik te ban ya xkʼaxik te xanichʼetik sok ya yilik ta lek te ban ya xkʼaxik yuʼun jich ya snaʼik sujtel ta snaik. Te revista New Scientist ya yal: «Te xanichʼetik te faraón sbiil te sjamalul te ban ya xkʼaxik jaʼ 50 sok 60 grados». ¿Binwan yuʼun te jich ya spas? Yuʼun ya xkʼot ta snaik-a te xanichʼetik, jaʼ ya stʼunik bael te be te ban ya x-ikʼot bael ta snaik. Te revista jich ya yalxan: «te sjamalul te ban ya xkʼaxik te xanichʼetik, jaʼ ya xkoltayotik yuʼun ya snaʼik te banti ya xbajtik, kʼaxemtoxan-a teme ay cheb sbeike sok yuʼun jich ma tojoluknax ya slajin yipik-a te kʼalal ya xchʼayike».

▪ Te brújula yuʼun te jamal mutetik. Bayal jamal mutetik ya xkʼotik te ban ya skʼan ya xbajtik manchukme bayal ya xwilik sok chikan biluk yilel te kʼinale. ¿Bin-utʼil ya xjuʼ yuʼunik? Te cientificoetik staojik ta ilel te jamal mutetik ini ya xjuʼ ya snaʼik te bin-utʼil ay te campo magnético yuʼun te Balumilal. Te revista Science ya yal: «Yanyantik-a te bin-utʼil ya stij sba te campo magnético jaʼ yuʼun ma spisiluk-ora jaʼ ya yakʼ ta ilel te banti jilem te norte». ¿Bin-utʼil-a te ma xchʼayik te kʼalal ya xwilik bael te ban ya skʼan ya xkʼotike? Jich yilel te spisil-ora ya schajpanik te brújula yuʼunik te jaʼ ya yilik te ban ya x-och bael te kʼajkʼal. Pero te bitʼil ya xjelon te bin-utʼil ya xbeen te Balumilal soknix ya xjelon te tiempo, te investigadoretik ya yalik ta swenta te jamal mutetik te aylaj yuʼunik «jun reloj biológico te ya x-albotik te bin yilel ya xkʼax te tiempo ta jujun jaʼbil», jaʼ jich la yal te revista.

¿Machʼa akʼbot spʼijil yuʼun te xanichʼetike? ¿Machʼa la yakʼbey te jamal mutetik jun brújula sok jun reloj biológico, jich bitʼil ya spas jun chinamil te ya snaʼ bin-utʼil ya yichʼ tuuntesel jun aʼtejibal? ¿Jaʼbal ta swenta te evolución? O ¿aybal jtul jPaswanej?

[Te machʼa yuʼun]

© E.J.H. Robinson 2004