Ilawil ta lek te bin ya xjuʼ ya smakat

«Te bitʼil ayinelto-a te jnichʼane la jta ta nopel te ya kijkitay snukʼel te cigarro. Jaʼ yuʼun la kakʼ jun letrero ta na te ya yal ‹Mame xa anukʼ cigarro›. Pero jun-nax ora skʼaxel-a, la yikʼbon koʼtan te nicotina sok ma kujch kuʼun la kaʼiy, jaʼ yuʼun la jtsun te jcigarroe» (Yoshimitsu, te ay ta Japón).

TE EJEMPLO yuʼun te Yoshimitsu ya yakʼ ta ilel te kʼalal ay machʼa ya skʼan ya yijkitay snukʼel te cigarroe ay bintik ya xjuʼ ya xmakot yuʼun. Jaʼnix jich, tabil ta ilel te jteb ma spisil te machʼatik chaʼyalik ta snukʼel cigarro ma juʼem yuʼunik yijkitayel. Jaʼ yuʼun teme yakat ta spasel tulan ta yijkitayel te cigarroe, yame skʼan ya achajpan aba yuʼun ya anaʼ bin ya apas teme ay bin ya smakate. Kiltik cheʼoxeb te bin yuʼun ay wokol ta ijkitayel.

Te ya yikʼbat awoʼtan te nicotina. Jteb ma spisil-ora te kʼalal ya anukʼ ta slajibal buelta te cigarroe, oxeb kʼajkʼal te bayal ya xbajt yikʼbat awoʼtan, sok kʼunkʼun ya xpejkʼaj yip jaʼto te kʼalal ya xkʼax cheb semanae. Jtul winik te la yijkitayix snukʼel te cigarro jich ya yal: «Ya xtal xbajt ta awoʼtan te ya akʼan ya anukʼ te cigarroe». Sok bayal jaʼbil ta patil yatoniwan yikʼbat awoʼtan. Teme jich ya xkʼax ta atojole, mame xa apas te bin ya skʼanbat te awoʼtane. Maliya cinco minuto, yame awil te ya xkʼax baele.

Te bintik ya xkʼax ta atojol te kʼalal yakat ta yijkitayel-a te cigarroe. Ta sjajchibal, ay machʼatik ya x-akʼbotik wayel sok ya x-ochik ta jujpʼel. Ay yantik te ay bin kʼux ya xjajch yaʼiyik, ya sakʼub sbakʼetalik, ya xchikʼinik sok ya x-akʼbotik oʼbal, jaʼnix jich oranax ya x-ilinik o ya stsakotik ta tulan mel-oʼtan. Jteb ma spisil te bin yaʼiyel ya yaʼiy sbaike ya xkʼax ta chaneb o wakeb semana.

Te kʼalal jich yak ta kʼaxel awuʼune, ay cheʼoxeb te bintik ya xjuʼ ya apas te ya skoltayat. Jich bitʼil ini:

● Wayan ta lek.

● Uchʼa bayal jaʼ o jugo, sok kanantaya te bintik ya aweʼe.

● Pasa jtebuk ejercicio.

● Ichʼa ta lek ikʼ sok nopa awaʼiy te yakat ta snojesel ta lekil ikʼ te apulmone.

Te bintik ya xjuʼ ya stijbat awoʼtan ta snukʼel cigarro. Te bin yakat ta spasel o te bin yaʼiyel ya awaʼiy abae ya xjuʼ ya stijbat awoʼtan ta snukʼel te cigarroe. Jich bitʼil, kʼayematwan ta snukʼel junuk te kʼalal ay bin ya awuchʼe. Teme jiche, ma skʼan te bayal tiempo ya atsak te avasoe. Ta patilto bael, yaniwan xjuʼix-a te jich ya apase.

Jaʼnix jich, manchukme kʼayematix te maba ya anukʼix te cigarro aytoniwan ya xtal ta awoʼtan te ya akʼan ya anukʼe. Te Torben, te la kalbeytikix skʼoplal, jich ya yal: «Kʼaxix 19 jaʼbil te la kijkitay te cigarroe, pero te kʼalal ya kuchʼ kapel yato yikʼbon koʼtan te ya jnukʼe». Pero, ta patil bael, kʼunkʼun ya xchʼay bael ta awoʼtan ta jkʼaxel.

Yan stukel te yuchʼel trago sok te snukʼel cigarro jun-nax ayik. Jich yuʼun, yaniwan skʼan ya awijkitay ta jkʼaxel te tragoe sok te maba ya xbaat te banti ya xjuʼ ya awil te tragoe, melel jteb ma spisil te machʼatik chaʼyalik ta snukʼel cigarro jaʼ ta skaj te la yuchʼik trago. ¿Bin yuʼun?

● Manchukme jtebnax ya awuchʼ, te trago ya yakʼ te jichnix ya awaʼiy aba te bitʼil ya awaʼiy aba-a te kʼalal ya anukʼ cigarro.

● Teme ay machʼa ya ajokin aba sok ta yuchʼel trago yaniwan stijbat awoʼtan ta snukʼel cigarro.

● Te trago ya yakʼ xchʼay koʼtantik sok te ma jnaʼtik te bin ya jpastike. Jaʼ yuʼun te Biblia ya yal te «vino soc yaʼlel tsʼusub ya yacʼ chʼayuc snopojibal» (Oseas 4:11).

Te machʼatik ya ajokin. Tsaa ta lek te machʼa ya ajokine. Ma xa ajokinlan te machʼatik ya snukʼik cigarro o te machʼatik ya xjuʼ ya yikʼat ta snukʼele. Jaʼnix jich, ma xa ajokin te machʼatik ya slabanat o ay bin ya spasik swenta maba ya apasix tulan ta yijkitayel-a te cigarroe.

Te bin yaʼiyel ya awaʼiy aba sok te lujbenate. Bayalik ta tul te machʼatik jajch schaʼnukʼik cigarro jaʼ ta skaj te lujbenik-ae o te ilinemik-ae. Teme ay jich ya awaʼiy abae, ayuk bin ya achʼaytes awoʼtan-a, uchʼa jaʼ, matsʼa o xuchʼina chicle o lokʼan ta beel. Pasa tulan yuʼun jaʼuk xa anopilan ta awoʼtan te bin leke, yaniwan skʼan ya akʼanbey koltayel ta oración te Diose o te ya akʼopon te Bibliae (Salmo 19:14).

Te bin ma skʼan ya anope

● Jtebnax ya jnukʼ.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Manchukme jtebnax ya anukʼ te cigarroe, oxebme ora ya x-aʼtej ta achinam. Te kʼalal jich ya xkʼot ta pasele ya yakʼ te ya xchaʼjajchatxan ta snukʼel.

● Te snukʼel cigarro ya skoltayon te kʼalal lujben ya kaʼiy jbae.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Tabil ta ilel te ya yakʼ xlujbatxan te nicotina te yichʼoj te cigarroe. Jaʼ yuʼun, teme lek ya awaʼiy abae jaʼ ta skaj te lamaj jtsʼinuk te bin ya skʼanbat te awoʼtane.

● Ma xjuʼ ya kijkitayix.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Teme spisil-ora ya awal te ma xjuʼ awuʼune yuʼun-nix ma xbajt juʼuk awuʼun-a. Te Biblia ya yal: «Teme ya xpehcʼaj awoʼtan te cʼalal ay awocol, mayuc bayel awip» (Proverbios 24:10). Jich yuʼun, mame xa awal te ma xjuʼ awuʼune. Spisil te machʼa ya yakʼ ta yoʼtan te ya yijkitay te cigarroe sok ya spas tulan ta spasel te bin la yichʼ alel ta revista ini, yame xjuʼ yuʼun yijkitayel.

● Ma xjuʼ ya jkom ya kaʼiy te bin ya skʼan te koʼtane.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Melelnix-a te wokol ta komele, pero yame xkʼax ta cheʼoxebnax semana. Mame xchebaj awoʼtan. Teme ta cheʼoxeb u o jaʼbil ya xchaʼyikʼbatxan awoʼtan snukʼel te cigarroe, yame xchʼay bael —jaʼnaxniwan cheʼoxeb minuto ya xjalaj—, jaʼnax teme maba ya anukʼ ni jtebuke.

● Ma xjuʼ ya kijkitay, melel kichʼoj chamel ta jol.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Teme yakat ta yichʼel pox ta skaj te ay adepresion o esquizofrenia, albeya te adoctor te yakuk skoltayat ta yijkitayel te snukʼel cigarroe. Sokniwan stseʼelil yoʼtan ya skoltayat. Jich bitʼil te yaniwan sjeltaybat te poxiletik yakat ta yichʼele yuʼun maba ya yutsʼinat-a te yakat ta yijkitayel snukʼel te cigarroe o te poxiletik te yakat ta yichʼele.

● Jaʼ ya jxiʼ te ma lek ya kaʼiy jba teme ay chaʼyalone.

Te bin ya skʼan ya anaʼe: Teme ay chaʼyalat ta snukʼel te cigarroe, jich te bitʼil ay kʼoemix ta pasel ta stojol te yantike, mame xa anop te ma xjuʼix awuʼun yijkitayele. Pasaxan tulan. Teme ay chaʼyalate ma skʼan ya yal te yuʼun ma xjuʼ awuʼun. Jaʼ yuʼun, ¡mame xchebaj awoʼtan! Yame xjuʼ awuʼun yijkitayel.

Jaʼ jich la yakʼ ta ilel te Romualdo. La snukʼ cigarro 26 jaʼbil sok ayix 30 jaʼbil te la yijkitaye. Jich ya yal: «Ma jnaʼix jayeb buelta te chaʼyalon ta snukʼele. Te jujun buelta ya xyalone kʼax ma lek ya kaʼiy jba-a sok ma xtuunon ya kaʼiy jba-a. Pero te kʼalal la jpas tulan yuʼun ya kamigoinxan ta lek te Jehová sok te spisil-ora la jkʼanbey koltayel, juʼ kuʼun yijkitayel ta jkʼaxel te cigarroe».

Ta yan artículo yuʼun te revista ini yame anop bin ya xjuʼ ya apas yuʼun ya awijkitay snukʼel te cigarroe sok yuʼun tseʼel awoʼtan.

[Recuadro sok foto]

SPISIL TA CHAJP TE BINTIK YA YICHʼ NUKʼELE YA XMILAWAN

Te maye, yanyantik bin-utʼil pasbil talel, ay lugaretik te banti ya schonik jaʼmal poxetik te kapbilik ta maye. Pero jich bitʼil ya yal te Organización Mundial de la Salud, «spisil ta chajp te maye ya xmilawan». Ta skaj te maye ya stsakotik cáncer o chamel ta koʼtantik te ya xlajotik yuʼune. Te antsetik te swoloj yalik o yikʼoj yalik te ya snukʼik cigarro, jaʼnix jich ya yakʼbeyik swokol te yalike. ¿Bintik-utʼil ya yichʼ nukʼel te maye?

Bidis. Te mayetik ini jayik sok balbilik ta jun, bayal ya stuuntesik ta lugaretik ta Asia. Jaʼ bayalxan yichʼoj alquitrán, nicotina sok monóxido de carbono ma spaj te cigarroe.

Puro. Ya yichʼ sesenel te maye sok ya yichʼ balel ta yabinalnix te maye o ta jun te pasbilnix ta yabinal te maye. Te may te puro sbiil jaʼ ayxan yip-a, ma spaj te yantik cigarroetik te bayuk banti ya schonike, jaʼ yuʼun bayal ya slokʼes nicotina manchukme jaʼnax ya yakʼ ta yeik sok ma stsunik.

May te yichʼoj clavo (Kreteks). Yichʼoj 60% yabinal may sok 40% clavo. Jaʼ bayalxan yichʼoj alquitrán, nicotina sok monóxido de carbono ma spaj te cigarroe.

Pipa. Jichnix ya x-utsʼinwan te bitʼil te cigarro, melel jaʼnix jich ya yakʼ cáncer sok yantikxan chamel.

May te maʼyuk schʼailel. Yanyantik bitʼil pasbil, jich bitʼil te may te ya yichʼ xuchʼinel o matsʼel, te rapé (juchʼbil may) sok te gutkha, te bayal bintik kapbil-a te ay yikʼ, ya stuuntesik ta sureste yuʼun Asia. Te kʼalal ya yotses ta yeik te maye, ya x-och bael ta schʼichʼelik te nicotina. Te may te maʼyuk schʼailel jichnix ya x-utsʼinwan te bitʼil te yantik cigarroetike.

Pipa de agua (bongs, hookahs, narghiles, shishas). Jaʼ te bin ya yichʼ tuuntesel ta snukʼel may, pero te nail ya xkʼax ta jaʼ te schʼailele. Pero, manchukme ya xkʼax ta jaʼ ma skʼan ya yal te ma xkʼot ta jpulmontik te bintik yichʼoj te may te ya yakʼ cáncer.

[Recuadro sok foto]

TEME AY MACHʼA YA AKʼAN YA AKOLTAY

● Lekuk te bin ya awalbeye. Jaʼ lek te ya awutsilkʼoptay sok te ya amajtantes, ma jaʼuk te ya awalulanbey spisil-ora te bintik ma lek yak ta spasele. Ya xjuʼ te jich ya awalbey: «Pasaxan tulan. Ya jnaʼ te ya xjuʼ awuʼune» mame skʼan te jich ya awalbey: «¿Bin yuʼun te la achaʼnukʼe?».

● Mame xa awilintay. Pasa tulan ta spasbeyel perdón teme ya x-ilin sok te jaʼate. Ya xjuʼ te jich ya awalbey: «Ya xkʼot ta koʼtan te wokol ya awaʼiye, pero mukʼ skʼoplal ya kil te yakat ta spasel tulane». Mame jichuk xa awalbey: «Jaʼ lekxan atalel-a te kʼalal ya anukʼ cigarroe».

● Lekil amigoukat. Te Biblia jich ya yal: «Te machʼa jun yoʼtan sbahic, spisil ora ay scʼuxul yoʼtan, soc hich cʼohem te bin utʼil sbanquil ta yorahil wocol» (Proverbios 17:17). Jich yuʼun, pasa tulan te lamaluk awoʼtan sok te ayuk yutsil awoʼtan «spisil ora», manchukme ay ma lek yoʼtan o chikan bin yaʼiyel ya yaʼiy sba.