La jnop bitʼil ya xchajpaj te bin ma stojil ta pasel

Jaʼ la schol te Ursula Menne

Jaʼto te kʼalal jajch jnaʼ ta lek kʼinal, te bin jkʼanoje jaʼ te stojiluk te bin ya spasbey sbaik te ants winiketike. Ta swenta te jich jnopoje boon ta cárcel te kʼalal jaʼ ya xwentainwan-a te comunistaetik ta Alemania oriental. Ta chukojibal la jnop te bin-utʼil ya xbajt chajpajuk te bintik ma stojiluke. Ya jcholbat awaʼiy.

AYINON ta 1922 ta lum alemana yuʼun ­Halle, te ayniwan 200 kilómetro yiloj sba sok te suroeste yuʼun Berlín. Te Halle kʼaxemix ta 1,200 jaʼbil te aye, jaʼ te banti la yichʼ pasel tsʼajkʼetik yuʼun la skoltay sbaik-a te protestanteetike. Te kijtsʼin Käthe, ayin ta 1923, te jpapa soldado-a sok te jmama ya xkʼayojin-a.

Jaʼ la jkʼayinbey stalel te jpapa te bitʼil ya jkʼan-a te ya jchajpan te bin ma stojiluk ta pasele. Kʼalal lokʼ ta soldado, la sman jun stienda. Jteb ma spisil te machʼatik ya xmanbot yuʼune maʼyuk bayal stakʼinik-a, jaʼ yuʼun ya snaʼbey yoʼbolil sba sok ya yakʼbey ta bet. Te bin kʼax mel-oʼtantik sbae, jaʼ te bitʼil kʼax lek stalel laj te bintik ay yuʼun-ae. Te bin kʼax ta skuxlejal te jpapa la snojpteson te wokol ta pasel te bitʼil ya jkʼan te lekuk ya kil jbatik sok te manchuk ya x-ayin te bin ma stojil ta pasele. Manchukme jich-abi, te snopojibal te jchʼieletike jich bitʼil jun kʼajkʼ te wokol ta tupʼel.

Ta swenta te bintik ya jnaʼ spasel jaʼ la jkʼayinbey stalel te jmama. Te Käthe sok te joʼon, te jmamakotik la yotsesotik ta snopel te kʼayoj, te ajkʼot sok te música. Te kʼalal chʼinontoa sok te kijtsʼine, kʼax tseʼel koʼtankotik-a jaʼto kʼalal ta 1939.

Jajch te wokole

Kʼalal laj te jnop june, ochon ta jun escuela yuʼun ballet, te banti la jnop danza expresionista (ausdruckstanz, ta alemán) jich bitʼil ya x-ajkʼotaj te Mary Wigman. Ta danza ini te machʼa ya x-ajkʼotaj ya yakʼ ta ilel te bin-utʼil ya yaʼiy sba ta swenta te bin-utʼil ya stijtiklan te sbakʼetale. Jaʼnix jich jajchon ta spasel dibujoetik. Te kʼalal jchʼielontoae tseʼel koʼtan sok bayal bintik la jnop. Pero ta jaʼbil 1939, jajch te Segunda Guerra Mundial. Cheb jaʼbil ta patil ta 1941 la jtaxan yan jwokol, te jpapa laj ta tuberculosis.

Xiʼbantik sba te guerra, manchukme aytonax 17 kaʼbilal-a te kʼalal jajche, jich ya kil te sojk sjolik te ants winiketike. La kil bayal ants winiketik te lamalnax yoʼtanik-ae, lajik yuʼun te fiebre nazi. Te bitʼil wokol ta tael te bin ya xtuun kuʼuntik, te lajel, te jinel ma yanukix la kiltik-a. Jteb ma la yichʼ jinel ta jkʼaxel ta bomba te jnatike, jaʼnix jich bayal familia lajik ta yorail te guerrae.

Ta 1945 te kʼalal laj te guerrae, te jmama, te kijtsʼin Käthe sok te joʼon jilotikto ta Halle. Ta yorail-abi te joʼone nujpunemonix-a sok ayix kal-a. Pero jajch kʼop kuʼun sok te jmamalale, jaʼ yuʼun la kijkitay jbatik. Jtukelxanix la jwentain-a te kale, jaʼ yuʼun la jle kaʼtel ta bailarina sok jajch jpas dibujoetik.

Te kʼalal laj te guerrae, te Alemania la yichʼ xatiklanel ta chaneb. Te jlumaltik jaʼ wentainot jilel yuʼun te Unión Soviética, jaʼ yuʼun jaʼ la swentainotikix-a te comunistaetik. Ta 1949 te nación te ban ayotike, naʼbil sba jich bitʼil Alemania oriental, ta patil la yichʼ akʼel sbiilin República Democrática Alemana.

Te kʼalal la kichʼtik wentainel yuʼun te comunistaetik

Ta jaʼbil tal-abi tsakot ta chamel te jmamae, jich yuʼun la jkanantay sok la jle kaʼtel ta jun oficina yuʼun gobierno. Ta patil la jnaʼbey sba jnop junetik te ya skʼan ya yakʼik ta naʼel te bin ma stojiluk ya spas te ajwalile. Jich bitʼil jtul kerem te ma juʼ och ta universidad ta swenta te bitʼil ay ta partido nazi te spapae. Jnaʼojbey sba ta lek-a, melel ya jtsob jbatik ta kʼayoj sok ta stijel música, jich yuʼun la jojkʼoybey jba: «¿Bin yuʼun jaʼ ya stoj te bin la spas te spapae?». Kʼunkʼun jajch jkoltay te jnop junetike, sok jajchon ta marcha-euk, jaʼnix jich la jpakʼ bikʼtal letreroetik ta stiʼil te tribunal.

Te bitʼil secretariaon yuʼun te Comité Regional de Paz, la yakʼbonik jtsʼibay cartaetik te ya skontrain sba sok te bin stojil ya kile. Ta jun buelta te Comité ay bin la stikunbey bael jtul jtatik mamal ta yan Alemania te ya yalbey skʼoplal te partido comunista yuʼun ya yichʼ lebeyel smul-a. Kʼax maba la jmulan te bin la spasike, jaʼ yuʼun la jnakʼ te paqueteetik ta oficina sok maʼyuk bin-ora la yichʼ tikunel bael.

«Te ants te kʼax ma lek ilbil» la yakʼbon smukʼul koʼtan

Ta junio yuʼun 1951 ay cheb winiketik ochik ta j-oficina sok la yalbonik: «Yame awichʼ tsakel bael». Jich la yikʼonik bael ta jun cárcel te naʼbil sba bitʼil Roter Ochse (Buey Rojo), jun jaʼbil ta patil la yakʼbonik jmulin te yalaj jach kʼop ta stojol te lume. Jtul jnop jun la yalbey te Stasi te policía, te kʼalal la jlapʼ te bikʼtal letreroetike. Lotil te bin-utʼil la kichʼ chajpanele, melel maʼyuk machʼa la yichʼ ta wenta te bin-utʼil la jkoltay jba ta kʼope, la yotsesonik wakeb jaʼbil ta cárcel. Te kʼalal tey ayon-ae la stsakon chamel, jaʼ yuʼun la yikʼonik bael ta poxtayel te banti ayniwan 40 ta tul antsetik tey-a. Te kʼalal la kil te chajpnax-a te sit yelawike, och jxiwel yuʼun. Boon ta animal ta smajulanel te puertae.

—¿Bin ya akʼan? —la sjojkʼoybon te policiae.

—¡Ya jkʼan ya xlokʼon bael! —la kalbey—. ¡Makonik ta jtukel teme ya akʼanike, pero lokʼesonik bael liʼi! Te policía ma la yichʼbon ta wenta te bin la kale. Ta patil la kil te ay jtul ants te ma jichuk yilel te bin-utʼil te yantike. Chikan ta ilel te lamalnax kʼinal ya yaʼiye, jaʼ yuʼun najkajon ta stsʼeel.

Te bin chajpnax la kaʼiy-ae, jaʼ te jich la yalbon te antse: «Teme ya ajokinon ta naklej, tsajtayame aba. Te yantik antsetik ya yalik te maba lekil antson ta swenta te testigoon yuʼun Jehová».

Ma jnaʼoj-a te testigoetik yuʼun Jehová ya yichʼik kuyel ta skontrainel te Estado. Te bin-nax ya jnaʼe jaʼ te chaʼtul te machʼatik ya snopik te Biblia (jich bitʼil naʼbil sbaik-a) ya yulaʼtayik-a te jpapa te kʼalal chʼinonto-ae. Ya xjul ta koʼtan te jich ya yale: «Te machʼatik ya snopik te Biblia ay razón yuʼunik».

Okʼon yuʼun stseʼelil koʼtan ta swenta te la jnaʼbey sba te ants te kʼax lek yoʼtane, Berta Brüggemeier sbiil sok jich la kalbey: «¡Awokoluk, albon kaʼiy ta swenta te Jehová!». Spisil-ora ya jokin jbatik sok ya xkʼopojotik ta swenta te Biblia. Te bintik la jnope, jaʼ te Jehová jaʼ te smelelil Dios te ay skʼuxul yoʼtan, toj stukel sok ay slamalil yoʼtan. Jaʼnix jich la jnop te ya schajpan te bin stsʼilajtesoj te chopol ants winiketik sok te chopol ajwaliletike. Jich bin-utʼil ya yal te Biblia ta Salmo 37:10, 11: «Nopol ya xchʼay bahel te machʼa chopol [...]. Yan te machʼatic manso yoʼtanic ya me yichʼic hilel te qʼuinal soc ya me smulanic bayel lamal qʼuinal».

Lokʼon ta cárcel sok boon ta Occidente

Joʼeb jaʼbil ta patil ta 1956, kolon ta libre. Joʼeb kʼajkʼal ta patil anon bael ta Alemania occidental. Ta yorail-abi ayix chaʼtul achʼixetik kuʼun-a, te Hannelore sok Sabine, te pajal boon soke. La kijkitay jba sok te jmamalale sok la jle te testigoetik yuʼun Jehová. Te bin la jnop ta Biblia la skoltayon yuʼun la jnaʼ stojol teme ya jkʼan ya jchʼuun te mantaliletik yuʼun te Jehová ya skʼan ya jeltay te jkuxlejale. La jpas tulan ta spasel, jaʼ yuʼun ta 1958 la kichʼ jaʼ.

Chaʼnujpunon pero sokix jtul testigo yuʼun Jehová, te Klaus Menne sbiil. Kʼax tʼujbil te jnujpuneltike sok la jtatik kal jnichʼnabtik te Benjamin sok Tabia. Pero ayix 20 jaʼbil te laj te Klaus ta jun accidente, ta ora ini jtukel ayonix. Pero jaʼ ya yakʼbon smukʼul koʼtan te chaʼkuxajele, ya xchaʼkuxajik ta nichimal kʼinal liʼ ta balumilal te machʼatik lajemike (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Te bin yan ya yakʼbon smukʼul koʼtan, jaʼ te chantul kalatak ya x-abatinik ta stojol Jehová.

Ta swenta te bin la jnop ta Bibliae, ta ora ini ya jnaʼ te jaʼnax Jehová te ya yichʼ tal te bin toj ta pasele. Jaʼ ya snaʼ te bin yilel te jkuxlejaltike, jich bitʼil te bin kʼaxem tal ta jkuxlejaltik te ma xjuʼ yuʼun snaʼel stukel te ants winiketike. Te bin jnopoj ya yakʼbon slamalil koʼtan, manchukme ta ora ini ya kil o ya kichʼ pasbeyel te bin ma stojiluke. Te Eclesiastés 5:8 jich ya yal: «Teme yac awil te ay banti ayic ta utsʼinel te pobrehetic, soc te ma stojiluc ya xchahpanotic, ma me xchamuc awoʼtan yuʼun; como ay machʼa mucʼ yaʼtel te ya xʼilot yuʼun machʼa toyol xan yuʼune, soc ay machʼa toyol xan yuʼun schebalic». Te machʼa mukʼ yaʼtel yichʼoje, jaʼ te Jpaswanej te jich ya yalbey skʼoplal te Biblia: «Mayuc bin pasbil te ma ba ya xʼilot yuʼun Dios; spisil jamal chican ta ilel ta sit te Machʼa ya xcʼohotic ta pasbeyel cuenta yuʼune» (Hebreos 4:13).

Ya jnop te bin jpasoj te noventa jaʼbil kʼaxemix tale

Jteb ma spisiluk-ora ya sjojkʼoybonik bin yilel-a te kuxlejal kʼalal jaʼ ya xwentainwanik-a te nazietik sok te comunistaetik. Jich ya jsut: «Kʼax tulan». Te ajwaliletik-abi yakʼojik ta ilel te maba ya xjuʼ yuʼunik te ya swentain sba ta stukelik. Melelnix-a te bin ya yal te Biblia: «Jtuhl winic ya smosohin yan winic yuʼun ya yaʼbe swocol» (Eclesiastés 8:9).

Kʼalal jchʼielonto-ae sok te maʼyuk bin ya jnaʼbey swentail-ae, ya jkuy te ants winik jaʼ ya schajpan te bin ma stojiluk ya yichʼ pasel, ta ora ini ya jnaʼ te jaʼnax te Jpaswanej kuʼuntik ya xjuʼ ya yakʼ xkuxinukotik ta jun balumilal te banti toj te bin ya yichʼ pasel, sok te jich ya spas te kʼalal ya slajin te machʼatik chopolik sok te kʼalal ya yakʼbey swentain te Balumilal te sNichʼan te Jesucristo, te la yakʼ ta ilel te ay skʼoplal ta yoʼtan te ants winiketike. Te Biblia jich ya yal ta stojol te sNichʼan te Diose: «Cʼux ta awoʼtan te bin stojil ta pasel soc yac awihlay te bin chopole» (Hebreos 1:9). Ya kalbey bayal wokol te Dios te la yakʼbon jnaʼbey sba te lekil sok tojil Ajwalil te ya swentainon te kʼalal ya xkuxinon ta sbajtelkʼinal.

[Foto]

Te joʼon, Hannelore sok Sabine te kʼalal kʼootik ta Alemania occidental

[Foto]

Te joʼon sok te jkerem Benjamin sok te yinam Sandra