Te jayeb jaʼbil kʼaxemix tale, bayal ants winiketik staojik ta ilel te yuʼun-nix smelelil-a te bin ya yal te Bibliae. Ta kʼajkʼal ini, bayal millón ta tul ants winiketik ya spasik ta skuxlejalik te bintik ya yakʼ ta nopele. Pero ay machʼatik ya yalik te jaʼ jun libro te antiguoix sok te nojel ta lotil kʼopetik. ¿Bin ya anop te jaʼate? ¿Yabal xjuʼ ya jtatik ta Biblia te bin smelelile?

¿Bin-utʼil ya anaʼ teme ya xjuʼ ya schʼuun awoʼtan te bin ya yal te Bibliae? Nopa awaʼiy te ay jtul awamigo te spisil-ora yalojbat te bin smelelile, ¿yabal xjuʼ ya schʼuun awoʼtan te bin ya yale? Jich yuʼun, ¿yabal xjuʼ ya schʼuun awoʼtan te smelelil te bin ya yal te Biblia? ¿Spisilbal-ora yaloj te bin smelelile? Kiltik cheʼoxebuk ejemplo.

Smelelil te bin la yalik te machʼatik la stsʼibayike

Te machʼatik la stsʼibayik te Biblia smelelil te bin la yalike, melel la yakʼik ta naʼel te banti chʼayik sok te bintik ma lek la spasike. Jich bitʼil te j-alwanej Jonás, la stsʼibay ta slibro te ma la schʼuun mantale (Jonás 1:1-3). Ta slajibal te bin la stsʼibaye la schol te bitʼil tojobtesot yuʼun te Diose, pero maba la yakʼ sba ta ichʼel mukʼ yuʼun te la schʼuun ta patil te tojobtesele (Jonás 4:1, 4, 10, 11). Te bitʼil jamal la yalik te banti chʼayik te machʼatik la stsʼibayik te Bibliae, ya yakʼ ta naʼel te kʼux ta yoʼtanik te bin smelelile.

Tsitseletik te ya xtuun ta jkuxlejaltik

¿Yabal xtuun kuʼuntik spisil-ora ta jkuxlejaltik te tsitseletik ya yakʼ te Bibliae? Yak. Ilawil te bin ya yal te Biblia yuʼun te lekuk ya kil jbatik sok te yantike. «Spisil te bintic lec yac acʼan ya spasbeyex te yantique, ha nix hich xapasbeyic» (Mateo 7:12). «Te tʼujbil suhtib cʼop ya slahmajtes ilimba» (Proverbios 15:1). ¿Mabal jichuk te yato xtuun kuʼuntik ta ora ini te tsitseletik ya yakʼ te Bibliae?

 Smelelil te bin ya schole

Te jayeb jaʼbil kʼaxemix tale, te arqueologoetik staojik ta ilel te smelelil te bin ya yalbey skʼoplal te Biblia ta swenta te ants winiketik, lugaretik sok te bintik kʼot ta pasele. Kiltik jun ejemplo. Jtul te machʼa la stsʼibay te Biblia te Nehemías sbiil, la yal ta swenta te fenicioetik te talemik ta Tiro te nainemik ta Jerusalén te la «yichʼic tal chay soc spisil bintic ya yichʼ chonel» (Nehemías 13:16).

¿Melelbal te bin kʼot ta pasele? Melel. Te arqueologoetik ay staojbeyik sbiluk te fenicioetik ta Israel te banti ya yakʼ ta naʼel te la smanbey sba sbilukik te chaʼpam lumetik-abi. Ma jaʼuknax-abi, ta Jerusalén ay staojik sbakel chayetik ta mar Mediterráneo te laniwan stsakik tal ta mar te namal aye. Te kʼalal la yichʼ ilbeyel skʼoplal ta leke, jtul historiador jich la yal: «Chikan ta ilel te smelelil te bin ya yal ta Nehemías 13:16, te fenicioetik te talemik ta Tiro la schonik chay ta Jerusalén».

Pajal sok te bin ya yal te sientifikoetik

Te Biblia jaʼ ya yalbey skʼoplal ta swenta historia sok te bitʼil ya skʼan ichʼel ta mukʼ te Diose, pero maba ya xjelon teme ya jpajtik sok te bintik ya yalik te sientifikoetik. Kiltik jun ejemplo.

Ayix tal tres mil quinientos jaʼbil, te Biblia jich yalojix-a te «mayuc banti jipil [...] te bahlumilale» (Job 26:7). Jaʼ ini ma pajaluk sok te bintik ya yichʼ alel te kajalaj ta ba jaʼ te Balumilal o te kajalaj ta ba mukʼul tortuga. Ayniwan mil cien jaʼbil ta patil te kʼalal la yichʼ tsʼibayel te libro yuʼun Job, te ants winiketik schʼuunejikto-a te aylaj banti kajal te Balumilale. La yichʼ maliyel jaʼto ta jaʼbil 1687 te aytonax tal trescientos jaʼbil, te sientifiko Isaac Newton la spuk ta alel te bin la snop ta swenta te gravedad o yip te Balumilal sok la scholbey skʼoplal te ay banti stsakoj yip te Balumilal swenta maba ya xlokʼ te banti ya yakʼ bueltae (órbita). Te bin la yichʼ tael ta ilele, ya yakʼ ta naʼel te smelelil te bin yalojix-a te Biblia te kʼaxemix tal tres mil jaʼbile.