«MABA lekil tatilat, la awijkʼitay jilel te atut awantsil nichʼan sok te awinam te swoloj yal. ¿Machʼa ya yakʼbey sweʼel sok machʼa ya skanantay? Ijkʼitaya te arelijion, jich ya sujtat bael ta ana», jaʼ jich la yalbon jtul polisia. Te joʼone jich la jsutbey: «Maba la kijkʼitay te jfamiliae. Jaʼex la achukonik. ¿Bin mulil jpasoj te joʼone?». Te polisia jich la yalbon: «Maʼyukxan tulan mulil te bitʼil Testigoate».

Jich kʼot ta pasel ta jaʼbil 1959 ta jun karsel ta Irkutsk, ta Rusia. Te joʼon sok te kinam te Maria sbiiil, jlokʼesoj jbakotik ta koʼtantik te ma jxiʼkotik wokol «ta scaj te bin stojil» ta pasel sok te jun koʼtan ya kakʼ jbakotik ta stojol Dios (1 Pedro 3:13, 14). Ta swenta-abi, la yakʼbonkotik bendision te Diose. Yame jcholbeyex te bin kʼax ta jkuxlejalkotike.

Ayinon ta jaʼbil 1933 ta jpam lum Zolotniki sbiil te ay ta Ucrania. Ta 1937, te jtajunab te jaʼik testigo yuʼun Jehová te ayik ta nainel ta Francia, tal yulaʼtayonkotik sok la yakʼbonkotik te libroetik Gobierno sok Liberación, te jaʼ spasoj te Sociedad Watch Tower. Kʼalal te jtat la skʼopon te libroetik-abi, chaʼayin schʼuunel yoʼtan ta stojol Dios. Mel-oʼtantik sba te tsakot ta chamel ta 1939. Jaʼukmeto te kʼalal jtebxanix skʼan xlaj-ae, jich la yalbey te jmeʼe: «Jaʼme te smelelil ini. Akʼbeyame snop te alaletike».

Ta abril yuʼun 1951, te ajwaliletik jajch yikʼik bael ta Siberia te Testigoetik te ayik ta nainel ta oeste yuʼun te Unión Soviética. Te joʼone, te jmeʼ sok te jtut kijtsʼin Grigory la kichʼkotik lokʼesel ta Ucrania. Patil te beenonkotik 6,000 kilometro ta tren, julotik ta jpam lum te Tulun sbiil, te ay ta Siberia. Cheb semana ta patil te jbankil Bodgan kʼot ta jun lugar te banti ay jchukeletik te nopol ay ta lum Angarsk. La yakʼbeyik skastigo te veinticinco jaʼbil ya spas sujbil aʼtel.

Te joʼon, te jmeʼ sok te kijtsʼin Grigory ya jcholtik skʼop Dios-a ta bantito kʼalal smakoj te lugar te banti ayotike, jaʼukmeto ya skʼan te pʼij ya kakʼ jbatike. Jich bitʼil, ya jojkʼoybeytik te machʼa ya jtatik: «¿Yabal anaʼ teme ay machʼa ya schon swakax?». Teme ay ya jtatik jtul te machʼa ya skʼan ya schon jkojtuke, ya kalbeykotik skʼoplal te bitʼil lek pasbil te chambalam-abi. Ta jtsʼinxan yakotikix ta yalbeyel skʼoplal-a te Jpaswaneje. Ta tiempo-abi, ay jun periodiko la yal ta swenta te Testigoetik te yalaj sjojkʼoyik wakax, jaʼukmeto tuminchijlaj te bin ya sleik ta smelelile. Ta melel, bayal ants winiketik la jtatik te manso yoʼtanik jich bitʼil tuminchijetik. Bayal la jmulantik snojptesel ta Biblia te ants winiketik-abi te pekʼel yoʼtanik sok te ya x-otseswanik ta na. Ta ora ini, ta Tulun ay jun kongregasion te kʼaxem ta cien jcholkʼopetik tey-a.

Te Maria te kiname, la snop te smelelil te kʼalal yorail te 2 Guerra Mundial. Kʼalal 18 yaʼbilal-a, ay jtul polisia te bayal buelta kʼan sjuk ta wayel, jaʼukmeto te  Maria maba la yakʼ sba ta utsʼinel. Jun buelta te kʼalal sujt talel ta sna, metsel la sta te winik ta swayib, jich yuʼun ora lokʼ bael ta anel. Kʼax bayal ilin yuʼun te polisia sok la yalbey te Maria te ya xbajtʼ yichʼ chukel ta skaj te jaʼ testigo yuʼun Jehovae. Jich kʼot ta pasel, ta 1952 la yichʼ skastigo te ya yichʼ chukel lajuneb jaʼbil. Jich la yaʼiy sba bitʼil te José, te la yichʼ chukel ta skaj te jun yoʼtan la yakʼ sba ta stojol Jehová (Génesis 39:12, 20). Te machʼa ikʼot bael yuʼun te Maria ta karsel kʼalal laj yoʼtanik ta schajpanel te kʼope, jich albot yuʼun: «Mame xiwat. Bayal ants winiketik te ochemik ta karsel maba jinbil skʼoplal ya yaʼiy sbaik». Bayal akʼbot smukʼul yoʼtan te jich albote.

Ta 1952 kʼalalto ta 1956, te Maria la spas sujbil aʼtel ta jun lugar te nopol ay ta lum Gorki ta Rusia te jaʼ Nizni Nóvgorod ta ora ini. Tey-a la yichʼ sujel ta sbulel slojpʼ teʼetik manchukme ay bayal sik, jaʼ yuʼun tsakot ta chamel. Ta 1956 la yichʼ akʼel ta libre, la stikunik bael ta Tulun.

Jtul hermano la yalbon te yalaj xkʼot jtul hermana ta Tulun, jich yuʼun boon ta bisikleta te banti ya xkojtaj te autobus swenta ya jta talel sok ya jkoltay ta yichʼel talel te sbiluke. Te kʼalal la kil ta sbabial bueltae, la jmulan. Manchukme tulan la kaʼiy smonbeyel yoʼtan, ta patil juʼ kuʼun. Ta jaʼbil 1957 nujpunonkotik, jun jaʼbil ta patil ayin jtul kantsil jnichʼantik te Irina la kakʼbeytik sbiile. Kʼax tseʼel koʼtankotik-a, jaʼukmeto ma jal jich ayinotik, melel la schukonik bael ta 1959 ta skaj te ya jpas imprimir junetik te lokʼem ta Biblia. Jun jaʼbil sok olil jtukel la yakʼonik ta karsel. Swenta ma xchʼay te slamalil koʼtane, spisil-ora ya jkʼopon Dios, ya xkʼayojinon ta stojol Jehová sok ya jnop kaʼiy te ayon ta scholel skʼop Dios, te libre ayonixe.

Kʼalal ay bintik la yichʼ jojkʼoyel ta karsel, jtul polisia jich tulan la yalbon: «¡Nopolme ya jtsʼotik ta tekʼel te Testigoetik jich bitʼil chʼo!». Jich la jsutbey: «Te Jesús la yal te ya yichʼ cholel te lek yachʼil kʼop ta swenta te Ajwalinel ta spisil nasionetik, maʼyuk machʼa ya xjuʼ ya skom». Ta patil te polisiae yan bin jajch spas ta jtojol sok kʼan stsalon yuʼun ya kijkʼitay jilel te bintik jchʼuuneje, te jaʼ jich bitʼil la jcholix ta sjajchibale. Jich bitʼil maba la kijkʼitay te schʼuunel koʼtan manchukme la kichʼ utsʼinel sok te la yalbonik te ya xjuʼ ya sujton bael ta jna, la yakʼbonik kastigo te jukeb jaʼbil ya jpas sujbil aʼtel ta jun lugar te nopol ay ta jpam lum te Saransk sbiil. Te kʼalal yakon ta bael ta lugar-abi, la kaʼiy stojol te ayin te schebal kantsil nichʼan te Olga sbiil. Manchukme mero namal ay te jfamilia, bayal smukʼul koʼtan ya yakʼbon te jun koʼtan kakʼoj jba sok te kinam ta stojol te Jehovae.

Te Maria ya xtal yulaʼtayon ta Saransk jun buelta ta jujun jaʼbil, manchukme lajchayeb kʼajkʼal sbelal ta tren te ya xtal sok te ya sujt baele. Spisil-ora ya yichʼbon talel yachʼil jtep te banti ya snakʼbon tal yachʼil revistaetik La Atalaya. Ya xjul ta koʼtan te kʼalal tal yulaʼtayon sok te cheb alal achʼixetik kuʼunkotike. Jich bitʼil ya xtal ta awoʼtanik kʼax bayal la stijbon koʼtan te la kiltiklane.

Ta 1966 lokʼon ta lugar te banti ya yichʼ pasel sujbil aʼtele, boon ta nainel sok jfamilia ta jpam lum te Armavir sbiil, te nopol ay ta mar Negro. Tey ayin-a te kal jnichʼnabkotik te Yaroslav sok Pavel sbiilik.

Maba kʼax bayal tiempo ta patil te polisiaetik jajch sleik ta jnatik teme ay junetik te lokʼem ta Biblia. Ta bayuk la sleik, jaʼnix jich la sleik ta yolil sweʼel wakax. Ta jun buelta te jich yakik ta sleele, te polisiaetik jajchik ta chikʼ yuʼun skʼuxul kʼajkʼal, sok tanuben te skʼuʼ spakʼike. Te Maria la snaʼbey yoʼbolil sbaik, melel  snaʼoj te jaʼnax yakalik ta spasel te bin albilik ta mantale. Jich yuʼun la yakʼbey jaʼ yuchʼik, la yichʼbey talel jaʼ sok pakʼ yuʼun ya skus sbaik-a sok la yichʼbey talel jun sepillo yuʼun ya sjuxik-a te skʼuʼ spakʼik. Patil, te kʼalal tal te supervisor yuʼun te polisiaetike, la scholbeyik yaʼiy te bitʼil leknax te bin la jpastik ta stojolik. Te kʼalal bajtʼ te supervisor, tseʼejin ta jtojoltik sok la spatbotik jilel koʼtantik. Kʼax bayal stseʼelil koʼtantik la yakʼbotik te kʼalal la kiltik te ay bin lek ya xlokʼ te kʼalal ya jpastik tulan ta stsalel ta bin lek te bin ma lekuke (Romanos 12:21).

Manchukme ma skom sbaik te ay bintik ya sleik ta jnatike, ma la kijkʼitaykotik scholel skʼop Dios ta Armavir. Jaʼnix jich la jkoltaytik tut jtsojb jcholkʼopetik ta jpam lum te nopol ay ta Kurgáninsk. Tseʼel koʼtan te ya kalbeyex te wakeb kongregasion ay ta ora ini ta Armavir sok chaneb ta Kurgáninsk.

Te jayeb jaʼbil kʼaxeme, ay bin-ora la kaʼiytik te pejkʼaj te schʼuunel koʼtankotike. Bayal wokol ya kalbeytik te Jehová te la stuuntes hermanoetik te jun yoʼtanik ta stojol te la yakʼbotik tsitsel te jich ya jkʼantik-ae sok te la yakʼbotik yip koʼtantik (Salmo 130:3). Jaʼnix jich wokol la kaʼiytik te abatinel ta stojol Jehová sok te polisiaetik te la skuy sbaik ta Testigo te tikunbilik yuʼun te ajwaliletik. Bayal ya scholik skʼop Dios-a sok jich yilel te kʼux ta yoʼtanik te smelelil kʼop Dios. Ay chaʼoxtul te la yichʼ yaʼtelik ta organisasion. Jaʼukmeto ta patil la kiltik te manix Testigoik ta smelelil-a.

Ta jaʼbil 1978, te kʼalal 45 yaʼbilal-a te Maria la schaʼta yal. Jich bitʼil ay schamel yoʼtan, te doktoretik la skuyik te ya xlaje, jich yuʼun kʼan yakʼbeyik skʼases te alale. Jaʼukmeto te Maria jkʼaxel ma la skʼan la spas stukel. Jich yuʼun chaʼoxtul doktoretik la schap sbaik ta sleel ta hospital swenta ya sjulbeyik pox yuʼun ya x-ayin te alal te kʼalal mato yorailuke. Swenta ma xyakʼ ta utsʼinel-a te alal swoloje, lokʼ ta anel ta hospital te Mariae.

Jich bitʼil te polisiaetik la stikunonkotik lokʼel ta lum-abi, bootik ta jpam lum te nopol ay ta Tallin, te ay ta Estonia te ochem ta Unión Soviética-a. Manchukme bayal te bintik la yalik te doktoretike, maʼyuk schamel sok ay yip ayin te yal te Maria, Vitaly la kakʼbeytik sbiil.

Ta patil, lokʼonkotik bael ta Estonia, bootik ta Nezlobnaia, te ay ta sur yuʼun Rusia. Pʼij la kakʼ jbatik te kʼalal ya jcholtik skʼop Dios ta yantik lumetik te ay ta sjoyobalike, te bayal machʼatik ya xkʼotik tey-a te ayik ta chamel soknix jyanlumetik. Bayal ants winiketik ta spamal te nasion ya xtalik ta lumetik-abi, jaʼ smukʼul yoʼtanik te ya stabeyik spoxil te schamelike, jaʼukmeto ay chaʼoxtul machʼatik jaʼ smukʼulinejix yoʼtanik sujtel te ya xjuʼ xkuxinik ta sbajtʼelkʼinal.

La jpastik tulan ta stijbeyel yoʼtan te kal jnichʼnabkotik te kʼuxuk ya yaʼiy ta yoʼtanik te Jehová sok te ya skʼanik te ya x-abatinik ta stojol sok spisil yoʼtanik. Kʼayemotik ta yikʼel ta jnatik Testigoetik te lekil ejemplo ya yakʼik ta ilel ta stojol te alaletike. Te jbankil Grigory te aʼtej ta jaʼbil 1970 kʼalalto ta 1995 ta superintendente te ya x-ulaʼtaywane, maba jalik ya xtal ta jnaʼkotik. Jpisiltik bayal ya jmulankotik te kʼalal ya xtale, melel spisil-ora tseʼel yoʼtan sok bayal bintik ya yal te ya yakʼ tseʼeje. Ay baeltik ya kaʼiykotik tajimal te lokʼem ta Biblia sok te machʼatik kikʼojtik ta jnatike, jich te kal jnichʼnabkotik koltayotik yuʼun swenta kʼux-xan la yaʼiyik ta yoʼtanik te aʼiyejetik te lokʼem ta Biblia.

 Ta jaʼbil 1987 te kal jnichʼankotik Yaroslav bajtʼ ta Riga te ay ta Letonia, te bantixan libre ya xjuʼ schol te skʼop Diose. Jaʼukmeto, jich bitʼil te ma la skʼan spas te servicio militar, la yichʼ kastigo te ya yichʼ chukel jun jaʼbil sok olil. Ta baluneb jaʼbil yanyantik karsel ayin-a. Te bintik la jcholbey yaʼiy te kʼax ta jtojol te kʼalal ayinon ta karsele, koltayot yuʼun ta stsʼikel te swokole. Ta patil, och ta aʼtel ta precursor. Ta 1990, te kʼalal 19 yaʼbilal-a te Pavel la skʼan xbajtʼ ta aʼtel ta precursor ta Sajalín te jaʼ jun isla te ay ta norte yuʼun Japón. Ta sjajchibal ma mero la jmulankotik te jich ya spase. Jaʼnax 20 ta tul jcholkʼopetik ayik ta isla sok 9,000 kilometro snamalilto ayotik ta stojol te islae. Jaʼukmeto, ta patil la kakʼtik bael. Lek te jich la jtatik ta nopele. Te ants winiketik la schʼuunik te lek yachʼil kʼope. Ta cheʼoxebnax jaʼbil jajch waxakeb kongregasionetik. Te Pavel la schol skʼop Dios ta Salajín jaʼto kʼalal ta 1995. Ta yorail-abi, jaʼnax jokinejkotik-a te Vitaly te xutil kerem kuʼunkotike. Kʼalal ta yalalilto talel bayal smulanoj skʼoponel te Bibliae. Kʼalal 14 yaʼbilal-a och ta aʼtel ta precursor, la jokin ta aʼtel ta precursor cheb jaʼbil. Kʼax tʼujbil te bitʼil kʼax kuʼunkotik. Te kʼalal 19 yaʼbilal-a te Vitaly bajtʼ ta abatinel ta yan lugar jich bitʼil precursor espesial.

Ta 1952 jtul polisia jich yalojbey-a te Mariae: «Ijkʼitaya te schʼuunel awoʼtan o yame awichʼ chukel lajuneb jaʼbil. Te kʼalal ya xlokʼate, meʼelatix-a sok atukel ya x-ayinat». Jaʼukmeto ma jichuk kʼoem ta pasel. Ta jchebalkotik kaʼiyojtik te skʼuxul yoʼtan te Jehová te maʼyuk bin-ora ya yijkʼitayotik, te skʼuxul yoʼtan te kal jnichʼnabkotik sok spisil te machʼatik kakʼojbeytik snopik te smelelile. Jaʼnix jich tʼujbil la kiltik te bitʼil ta jchebaltik la kulaʼtaytik te kal jnichʼnabkotik te banti yakik ta abatinel-a, melel tey la kiltik te ya yalik wokol te hermanoetik te koltayotik yuʼunik ta snopel te smelelile.

Ta 1991 te ajwaliletik la yakʼik permiso yuʼun ya xjuʼ spas yaʼtelik te testigoetik yuʼun Jehová. Te bitʼil jich kʼot ta pasel-abi, la stsakxan yip te scholel te skʼop Diose. Te kongregasion la sman jkojt autobus swenta ya xjuʼ xbootik ta jujun semana ta tut lumetik sok mukʼul lumetik te ay ta sjoyobal te banti ayotike.

Ya yakʼbon bayal stseʼelil koʼtan te bitʼil te Yaroslav sok te yinam Alyona sbiil, soknix te Pavel sok te yinam Raya sbiil yakik ta aʼtel ta Betel. Te Vitaly sok te yinam Svetlana sbiil ya yulaʼtayik kongregasionetik. Te Irina sok te sfamilia ayik ta nainel ta Alemania, te smamlal te Vladimir sbiil sok te oxtul yal snichʼnabike jaʼ ancianoetik. Te Olga ay ta nainel ta Estonia, jteb ma spisiluk-ora ya skʼoponon tal ta telefono. Mel-oʼtantik sba te bitʼil ta 2014 laj bael te kinam te kʼux ta koʼtane. Koʼtanukix ya kil yan buelta te kʼalal chaʼkuxajemixe. Ta ora ini yakon ta nainel ta Bielgorod sok bayal ya skoltayonik te hermanoetik ta kongregasion-abi.

Te jayeb jaʼbil kʼaxeme jnopoj talel te wokol te jun koʼtantik ya kakʼ jbatik ta stojol te Diose, jaʼukmeto te lamal-oʼtanil te ya yakʼ yuʼun, jaʼ jun mukʼul majtʼanil te ma xtabaj stojole. Ta skaj te kujch kuʼunkotik te pruebaetike, kʼaxemtoxan kichʼojkotik bendisionetik te bitʼil jmaliyojkotik-ae. Ta 1991 te kʼalal mato lajem-a te Unión Soviética, kʼaxem ta 40,000 ta tul te jcholkʼopetik. Ta ora ini, ta nasionetik te jaʼik te Unión Soviética ta nameye, kʼaxemix ta 400,000 ta tul jcholkʼopetik tey-a. Ta ora ini ayix 83 kaʼbilal, yakonto ta aʼtel jich bitʼil anciano. Te Jehová spisil-ora yakʼojbon kip te ya jkʼan yuʼun jich ya xkujch kuʼun te wokoliletike. Ta melel, te Jehová bayal bendision yakʼojbon (Salmo 13:5, 6).