TE JTAT jaʼ jtul winik te kʼax kʼux la yaʼiy ta yoʼtan te Diose. Arthur te sbiile. Te kʼalal jchʼiel kerem-ae la skʼan ya x-och ta abatinel ta Iglesia Metodista. Jaʼukmeto jelon te bin ya skʼan te kʼalal la skʼopon chaʼoxchajp junetik yuʼun te Machʼatik la snopik te Biblia, jich jajch stsobilan sba sokik. La yichʼ jaʼ ta 1914 kʼalal juklajuneb yaʼbilal-a. Ta yorail te 1 Guerra Mundial, ma la skʼan och ta soldadoil. Jaʼ yuʼun la yichʼ chukel lajuneb u ta karsel ta Kingston (Ontario, Canadá). Kʼalal lokʼ ta karsele, och ta aʼtel ta colportor, te jich sbiilinejik ta namey te precursoretik.

Ta yaʼbilal 1926, nujpun te jtat sok te Hazel Wilkinson. Te smeʼ te Hazel Wilkinson la snop te smelelil kʼop ta 1908. Te joʼone ayinon ta 24 yuʼun abril ta 1931, joʼon schebalon alal kʼoon yuʼun te chaneb alaletik ayinik yuʼunike. Te jtate ya yichʼ ta mukʼ te Biblia sok bayal skʼoplal ta yoʼtan, jich la snojptesotik ta spasel-euk. Te jfamilia jaʼ bayal skʼoplal ta yoʼtan te abatinel ta stojol te Jehovae. Jaʼ yuʼun jun-nax kʼayemotik ta scholel skʼop Dios ta nanatik (Hechos 20:20).

Ta 1939, jajch te 2 Guerra Mundial. Ta yan jaʼbil tale, la smakik te aʼtelil yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová ta Canadá. Te achʼix keremetik puersa ya skʼan ya spasik saludar te bandera sok te ya skʼajintaybeyik ta yutil te salon. Jteb ma spisil buelta te maestroetik ya yakʼotik lokʼel te joʼon sok te jwix Dorothy te kʼalal jich ya yichʼ pasel-ae. Jaʼukmeto ta jun buelta te jmaestra kʼan yakʼon ta kʼexlal te kʼalal la yal te jxiwel keremone. Te kʼalal lokʼon ta eskuelae, chaʼoxtul joʼtak ta nopjun la smajonik sok la skolpʼinonik ta lum. Jaʼukmeto maba la schebajtesbon koʼtan-abi. Te binxan la skʼan koʼtan yuʼun jaʼ te ya jchʼuunbey «smandar Dios te bin utʼil te smandar winiquetique» (Hechos 5:29).

Ta julio ta yaʼbilal 1942, la kichʼ jaʼ ta jun tanke yuʼun jaʼ ta jun granja. Lajchayeb kaʼbilal-a. Ya x-aʼtejon ta precursor yuʼun bakasion, te jaʼ te aʼtelil yuʼun precursor auxiliar naʼbil sba ta ora ini. Jun jaʼbil boon sok oxtul hermanoetik ta scholbeyel skʼop Dios te machʼatik ya sleik siʼ ta norte yuʼun Ontario.

Te 1 yuʼun mayo ta yaʼbilal 1949 ochon ta aʼtel ta precursor regular. Ta yorail-abi la kichʼ ikʼel ta aʼtel ta spasel naetik ta Betel ta Canadá. Ta patil la yikʼonik ta aʼtel ta Betel. La yakʼonik ta aʼtel ta imprenta te banti la jnop stuuntesel jun prensa plana. Yato xjul ta koʼtan te aʼtejon sjunal ajkʼabal bayal semana ta skoltayel ta spasel imprimir jun tratado te ya yalbey skʼoplal te nutsel la yichʼik te Testigoetik ta Canadá.

Ta patil bael, la kichʼ jelel ta Departamento yuʼun Servicio. Ta jun buelta, la jnujpʼsitay chaʼoxtul precursoretik te ya xbajtʼik ta abatinel ta Quebec. Bayal kontrainel ya yichʼik te hermanoetik tey-a. Jtul te machʼa la jnujpʼsitay ta spisilik jaʼ te Mary Zazula, te talem ta Edmonton (Alberta). Te smeʼ state ayik ta Iglesia Ortodoxa. Jich yuʼun kʼalal te Mary Zazula sok te sbankil, o xilel ma la skʼan la yijkʼitayik snopel te Biblia, la yichʼik nutsel lokʼel ta snaik. Ta schebalik la yichʼik jaʼ ta junio ta 1951, wakeb u ta patil ochik ta aʼtel ta precursor. Te kʼalal yakon ta snujpʼsitayel la kil te bitʼil te Mary kʼax kʼux ya yaʼiy ta yoʼtan te Jehovae. Ya xjul ta koʼtan te la jnop te jaʼ ya jkʼan ya xnujpunon sok te ants-abi. Ta patil jaʼnix nujpunon sok-a. Nujpunotik ta 30 yuʼun enero ta 1954, baluneb u ta patil te la jnaʼbey jbakotike. Jun semana ta patil te nujpunotik, la kichʼtik ikʼel yuʼun ya kichʼtik pʼijubtesel ta spasel te aʼtelil ta yulaʼtayel kongresionetik. Ta schebal jaʼbil tale, la kulaʼtaytik kongregasionetik ta norte yuʼun Ontario.

Jich bitʼil yak ta ipajel-a te scholel skʼop Dios ta swolol Balumilal, ya skʼan te ayukxan misioneroetik. Te joʼon sok te Mary la jnoptik te jich bitʼil ya xkujch kuʼuntik te tut usetik te kʼalal kʼixin kʼinal sok te tulan sik ta yorail sik ta Canadá, yaniwan xjuʼ kuʼuntik te bayuk ya xkuxinotike. Bootik ta clase 27 yuʼun  te Pʼijubtesel yuʼun sKʼop Dios ta Galaad, la jpas jbatik graduar ta julio ta yaʼbilal 1956. Ta noviembre ayotikix-a ta yachʼil jnatik ta Brasil.

Kʼalal kʼootik ta Brasil, jajch jnoptik te kʼopil Portugués. Jajch jnoptik jtebuk bin-utʼil ta jachel aʼiyej sok te ants winiketike. Ta patil la jnoptik ta joltik jun presentasion te komnax swenta sjapel te revistaetike. Tey-abi lokʼotik ta scholel skʼop Dios. La jnoptik te ya kakʼbeytik yil jun versiculo te machʼa ya yakʼ ta ilel te ya skʼan ya snop te skʼop Dios te banti ya yal bin yilel ya xkʼot te kuxlejalil te kʼalal ya xmantalaj te Ajwalinel yuʼun Dios. Te kʼalal la jtatik jtul ants te lek la schʼam yaʼiy te bin la kalbeytike, la jkʼoponbey te Apocalipsis 21:3, 4. Jaʼukmeto tupʼ kikʼ. Maba kʼayemon-a ta kʼixin kʼinal. Ta melel ma kʼayon-a.

La kichʼtik tikunel ta abatinel ta jpam lum Campos (Río de Janeiro). Ta ora ini ay 15 kongregasionetik tey-a. Jaʼukmeto te kʼalal kʼootike jaʼnax ay tut jtsojb hermanoetik te namal te banti ayike sok jun na te banti nainemik chantul hermana misioneratik te jaʼik te Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz sok Lorraine Brookes (Wallen kʼot te kʼalal nujpune). Tey ta na swenta misioneroetik la kichʼ kaʼtel ta skoltayel ta sakʼel kʼuʼul pakʼal sok sleel siʼ yuʼun spasel weʼelil. Ta jun lunes ta ajkʼabal, te kʼalal laj koʼtantik ta snopel La Atalaya, te joʼon sok te Mary jajch kalbeytik skʼoplal te bintik la jpastik ta schʼixil kʼajkʼal. Te Mary yak ta skuxel yoʼtan ta sofá, stsʼanjolinoj-a jun tut cojín. Te kʼalal jajche, ¡lokʼ tal jkojt chan ta yeʼtal te cojine! Nopanax awaʼiy te xiwel la yakʼe, jaʼto te kʼalal la jmil te chane.

Te kʼalal ayix jun jaʼbil te yakotik ta snopel-a te kʼopil portugués, jajchotik ta aʼtel ta yulaʼtayel kongregasionetik. Abatinotik ta lugaretik te banti maʼyuk lus. Beenotik ta kabayo sok ta carreta sok ya xwayotik-a ta lum. Ta jun buelta kʼax kʼejel te banti la jcholtik te skʼop Diose. Bootik ta tren ta yilel jpam lum te ay ta yolil witsetik, tey la jtojtik jun kuarto. Te Betel la stikunotik 800 ta lejch revistaetik yuʼun ya jcholtik skʼop Dios. Bayal buelta bootik ta banti ay te ofisina yuʼun te correo ta yichʼel talel te cajaetik yuʼun te revistaetike.

Ta 1962 la yichʼ pasel te Pʼijubtesel yuʼun Scholel skʼop Dios ta bayal lugaretik ta Brasil. Ta wakeb u ma la sjokinon ta beel te Mary ta yanyantik lugaretik. La kakʼ nojptesel ta Manaos, Belém, Fortaleza, Recife sok ta Salvador. Kʼalal ayinon ta Manaos, la jchajpan jun mukʼul tsoblej yuʼun oxeb kʼajkʼal te la yichʼ pasel ta jun mukʼul teatro yuʼun ópera te kʼax naʼbil sbae. Ta skaj te la yakʼ tulan jaʼale, maba ayin kuʼuntik bayal jaʼ te ya xjuʼ ta uchʼel sok maʼyuk te banti lek ya xjuʼ xweʼotike. La jkʼopon jtul soldado te yichʼoj mukʼ yaʼtel, la jcholbey yaʼiy te wokolil jtaojtike. La yakʼ ta ilel yutsil yoʼtan, melel la skoltayotik te ayuk bayal jaʼ kuʼuntik te kʼalal la yichʼ pasel te mukʼul tsobleje. Jaʼnix jich la stikun tal chaʼtul soldadoetik swenta ya yakʼik cheb mukʼul carpa, te la yichʼ tuuntesel jich bitʼil cosina sok weʼibal na.

Te kʼalal yakon ta beel-ae, te Mary la schol skʼop Dios te banti ay negosioetik te banti jkʼaxel maʼyuk skʼoplal ta yoʼtanik te Bibliae. Jaʼik-abi, talemik ta Portugal ta spasel ganar takʼin ta Brasil. Chebaj yoʼtan te Mary sok jich la yalbey chaʼoxtul hermanoetik: «Te banti maʼyuk bin-ora ya jkʼan ya xkuxinon tey-a, jaʼ ta Portugal». Maba kʼax bayal tiempo te la kichʼtik akʼbeyel jun karta.  Jaʼ jun ikʼel yuʼun ya xbootik ta abatinel ta Portugal, te banti makbil te aʼtelil yuʼun scholel skʼop Dios. ¡Te Mary chamnax la yaʼiy yuʼun! Jaʼukmeto la jchʼuuntik te ikʼel, jich bootik ta Portugal.

Kʼootik ta Lisboa (Portugal) ta agosto ta yaʼbilal 1964. Te polisia te muken ya x-aʼtej jkʼaxel yak yutsʼinbel-a te hermanoetike. Jaʼ yuʼun la jnoptik te maniwan lek te oranax ya jkʼopontik te hermanoetik te kʼalal kʼootike. Ta sjajchibal la jtojtik jun kuarto. Te kʼalal la kichʼtik akʼbeyel te visa kuʼuntike, la jtojtik jun mukʼul na. Te kʼalal kʼax bael joʼeb u, la jkʼopontik bael te hermanoetik ta Betel. Kʼax bayal la yakʼbotik stseʼelil koʼtantik te kʼalal la spas bootik ta tsobleje.

Jich bitʼil yichʼoj makel te aʼtelil yuʼun te Testigoetike, te sNail Tsoblejetik la yichʼik makel, jich yuʼun te tsoblejetik ya yichʼ pasel ta sna hermanoetik. Bayal buelta te polisiaetik ya x-och yilik te snaik te Testigoetike. Jaʼnix jich la yichʼ ikʼel bael bayal ta cien hermanoetik sok hermanaetik ta karsel swenta bayal bin ya yichʼik jojkʼoybeyel. Bayal ya yichʼik utsʼinel swenta ya yalbeyik sbiil te hermanoetik te ya swolik te kongregasionetike. Jich yuʼun, swenta ya skanantay sbaik, te hermanoetik maba la stuuntesikix te sjol sbiilike. Jaʼnax ya yalbey sbaik te sbiilike.

Te bin tulanxan skʼoplal ta koʼtantike, jaʼ te ya yichʼik te junetik te lokʼem ta Biblia te hermanoetike, melel jaʼ ya xkoltayotik yuʼun ta stsʼikel te wokolile. Te Mary ya stsʼibay ta makina articuloetik yuʼun te La Atalaya te ya yichʼik nopel sok yantikxan junetik. Ma biluk junil ya stuuntes ta stsʼibajel, melel ta patil ya yichʼ tuuntesel ta spasel copia ta swenta te hermanoetike.

Ta junio ta yaʼbilal 1996 la yichʼ chapel kʼop ta stojol juez ta Lisboa. La yichʼik lebeyel smul te 49 ta tul hermanoetik yuʼun te kongregasion Feijó yuʼun te yakik ta bael ta tsoblej ta jun na. Swenta ya jchajpantik te hermanoetik bin-utʼil ya skoltay sbaike, joʼon la jpas ba jich bitʼil te abogado te ya sle te mulil ta yorail te chajpanel ta stojol juez. Jaʼukmeto maba juʼ kuʼuntik jichnix te bitʼil maliybil kuʼuntike. La yichʼik tikunel bael ta karsel te 49 hermanoetik sok te hermanaetik. Te kastigo la yichʼik akʼbeyel jaʼ te ya xjuʼ ya yichʼik chukel 45 kʼajkʼal kʼalalto joʼeb u sok olil. Jaʼukmeto ta swenta te schajpanel kʼope, ay bin lek pujk skʼoplal. Te kʼalal yak ta chajpanel-a te kʼope te abogado kuʼuntik la yalbey skʼoplal te bin la yal jtul winik te Gamaliel sbiil te ya yalbey skʼoplal te Bibliae (Hechos 5:33-39). Jaʼnix jich lokʼ ta telebision sok yantikxan te bin kʼot ta pasele. La yakʼbotik bayal stseʼelil koʼtantik te jajch snop te Biblia te abogado kuʼuntik sok te jajch ta kʼoel ta tsoblejetike.

Ta diciembre ta yaʼbilal 1996, la kichʼ kaʼtel jich bitʼil superintendente yuʼun sucursal. Bayal makalon-a ta yilel kʼopetik te snitojbey sba skʼoplal sok te bin swenta legal. La jpastik tulan ta skoltayel te libre ayukik ta yichʼel ta mukʼ Dios te testigoetik yuʼun Jehová ta Portugal (Filipenses 1:7). Kʼot yorail te lek la yichʼ ilel yuʼun te ajwaliletik te kaʼteltik ta swenta scholel skʼop Dios ta 18 yuʼun diciembre ta yaʼbilal 1974. Te hermanoetik Nathan Knorr sok Frederick Franz talik kʼalalto te banti ya yichʼ ilel te kaʼteltik ta swokol Balumilal swenta pajal ay stseʼelil koʼtantik yuʼun te bin lokʼ ta tael kuʼuntike. Ma xchʼay ta oʼtanil te tsoblej la jpastik ta Oporto sok ta Lisboa te banti 46,870 ta tul kʼotike.

 Ta swenta te koltayel yuʼun te Jehová, jajchxan ta scholel skʼop Dios ta cheʼoxeb isla te banti ya xkʼopojik ta portugués, jich bitʼil ta Azores, Cabo Verde, Madeira sok Santo Tomé y Príncipe. Jich bitʼil yak ta toyel-a te yajtalul te Testigoetik ta lugaretik-abi, puersa ya skʼan te ya yichʼ mukʼubtesel te Betele. Jich yuʼun la yichʼ pasel yachʼil Betel. Te hermano Milton Henschel la yakʼ te discurso ta swenta yachʼil Betel ta 23 yuʼun abril ta yaʼbilal 1988. Kʼotik 45,522 hermanoetik, tey ayik-a 20 misioneroetik te ay abatinik ta Portugal te talik ta yilel te Betele.

Te jayeb jaʼbil kʼaxeme, te joʼon sok te Mary bayal bintik jnopojtik ta stojol te hermanoetik te jun yoʼtan yakʼoj sbaik ta stojol Dios. Jich bitʼil, kʼalal la jokin te hermano Theodore Jaracz ta yulaʼtayel jun Betel ta visita de zona ay bin mukʼ skʼoplal la jnop. Ay tulan kʼop ta Betel te yakotik ta yulaʼtayele. Te hermanoetik yuʼun te Komite yuʼun Betel spasojikix tulan ta schajpanel te kʼop-abi sok maba lek ya yaʼiy sbaik yuʼun te ma xjuʼix te ay binxan ya spasike. Jich yuʼun te hermano Jaracz la smukʼubtesbey kʼinal yaʼiyik, jich la yal: «Ta ora ini kijkʼitaytik te akʼa spasix yaʼtel te chʼul espiritue». Jaʼnix jich maʼyuk bin-ora ya xchʼay ta koʼtantik te bin ayix tal bayal jaʼbil la yalbotik te hermano Franz te kʼalal joʼon sok te Mary bootik ta ulaʼtaywanej ta Brooklyn. Kʼalal yantik hermanoetik sok joʼotiknix la jkʼanbeytik te hermano te yakuk yakʼbotik jun tsitsel, jich la yalbotik: «Mame ayuk bin-ora ya awijkʼitayik te organisasion te chikan ta ilel te jaʼ yuʼun te Jehová, manchukme ay bayal bintik ya xtale. Jaʼnax te organisasion ini yak ta spasel te bin la yal jilel ta mantal te Jesuse, jaʼ te scholel te lek yachʼil kʼop yuʼun te Ajwalinel yuʼun te Diose».

Te joʼon sok te Mary ayinem stseʼelil koʼtantik te bitʼil jchʼuunejtik te tsitsel la yakʼbotik te hermano Franz. Jaʼnix jich bayal te bintik kʼax tʼujbil yato jnaʼtik yuʼun te jujun Beteletik te la kulaʼtaytik ta swolol Balumilal. Kʼax la jmulantik snaʼbeyel sba hermanoetik te yanyantik yaʼbilalik sok te la jultesbeytik ta yoʼtanik te kʼax bayal skʼoplal te yaʼtelik ta stojol Jehová. Spisil-ora la jtijbeytik yoʼtanik te yakuk x-abatinikxan ta stojol te Diose.

Kʼaxemix bayal jaʼbil, ta ora ini kʼaxem ta 80 te kaʼbilaltike. Te Mary bayal ya stsakot ta chamel (2 Corintios 12:9). Jaʼnix jich jsitintayojtik yantik pruebaetik. Jaʼukmeto ta swenta-abi stsakojxan yip te schʼuunel koʼtantike sok yakʼojbeyxan yip te bitʼil jun koʼtantik ya kakʼxan jbatik ta stojol te Jehová. Kʼalal ya jnoptik te bin-utʼil kʼaxem te jkuxlejaltik ta abatinel ta stojol te Jehová, kilojtik te bayal bintik-utʼil yakʼoj ta ilel yutsil yoʼtan ta jtojolkotik * (ilawil te nota).