Ta jaʼbil 2012 chaʼoxtul arqueólogo la stabeyik sxejtʼelul jun oxom te pasbil ta ajchʼal te ayix 3,000 jaʼbil pasbile. Bayal la smulanik. ¿Bin yuʼun? Ma jaʼuk yuʼun te sxejtʼelul te oxome, jaʼ yuʼun te bin tsʼibaybil tey-ae.

Kʼalal juʼ la schaʼpasik te oxom ay bin tsʼibaybil la yilik tey-a, jaʼ stsʼibajel te cananeoetik. Jich ya yal tey-a: «Esbaal ben Bedá» te ya skʼan ya yal «Esbaal snichʼan Bedá». Jaʼ sbabial buelta te la staik te arqueólogos te biilil ini ta biluk te pasbil ta namey kʼinal.

Te Biblia jaʼnix jich ya yalbey skʼoplal jtul winik te Esbaal sbiile. Te winik-abi jaʼ jtul snichʼan te ajwalil Saúl (1 Crónicas 8:33; 9:39). Te profesor Yosef Garfinkel jaʼ jtul te koltaywan ta stael te oxome. La yal te kʼax bayal skʼoplal te bitʼil te biilil-abi jaʼnax ya xchiknaj ta Biblia te kʼalal jaʼ ajwalil-a te Davide sok te bitʼil ta ora ini la yichʼix tael te biilil-abi ta namey biluk. Chaʼoxtul te machʼatik ya stʼunbeyik ta lek skʼoplal ya yalik te jaʼnax la yichʼ tuuntesel te biilil Esbaal ta kʼajkʼal-abi. Te bin la staike jaʼ yan ejemplo te ya yakʼ ta ilel te bitʼil te arqueología ya skoltaybey skʼoplal te bin ya yal te Biblia ta swenta te bin kʼax ta namey kʼinale.

Ta yantik versiculoetik ta Biblia te biilil Esbaal jaʼnix jich ya yichʼ albeyel Is-bóset, te banti la yichʼ jelel te «baal» ta «bóset» (2 Samuel 2:10). ¿Bin yuʼun te la yichʼ jelele? Te machʼatik ya stʼunbeyik ta lek skʼoplal ya yalik te maniwan la yichʼ tuuntesel ta Schebal sjun Samuel te biilil Esbaal ta skajniwan te ya sjultesbey ta yoʼtan te israeletik te Baal te jaʼ dios yuʼun yikʼal jaʼal yuʼun te cananeoetik. Jaʼukmeto ta Sbabial sjun Crónicas ya xchiknaj te biilil Esbaal.