YATO xjul ta koʼtan jun sab te kʼax bayal sik te kʼalal ayinon ta Brookings (Dakota del Sur, Estados Unidos). Ta yorail-abi la kaʼiy te nopolix te yorail sike. Jokinej-a chaʼoxtul ta snaʼ wakax sok yakonkotik ta nijkʼel yuʼun sik. Ayonkotik-a ta stsʼeel jun mukʼul tanke te nojel ta jaʼ te kʼax sike. Ya jkʼan ay bin ya jcholbeyex ta swenta te jkuxlejal, jich ya xkʼot ta awoʼtanik bin yuʼun te tey ayonkotik-ae.

Ayinon ta 7 yuʼun marzo ta 1936. Joʼon te xutilon ta schanebal yal snichʼan te jmeʼ jtate. Nainemonkotik-a ta jun tut granja ta este yuʼun te Dakota del Sur. Kʼax mukʼ skʼoplal yuʼun te jfamilia te kaʼtelkotik ta granja, jaʼukmeto ma jaʼuk te bin mukʼxan skʼoplal yuʼunik. Te jmeʼ jtate testigoikix yuʼun Jehová-a. La yichʼik jaʼ ta 1934. Yakʼojikix-a te skuxlejalik ta stojol Jehová, jaʼ yuʼun jaʼ bayalxan skʼoplal yuʼunik spasel te skʼanojel yoʼtane. Te jtate Clarence sbiil-a. Ta jkongresionkotik ta Conde (Dakota del Sur) jaʼ nail aʼtej ta siervo de compañía te jtate, ta patil te jtajun Alfred. Coordinador yuʼun te jtsojb ancianoetik ta kongregasion sbiil ta ora ini te siervo de compañía.

Te jfamilia ya xbajtʼ-a ta tsoblejetik yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová sok ya scholik skʼop Dios ta nanatik swenta ya yakʼbeyik snaʼ te ants winiketik te bin kʼax tʼujbil ya yal te Biblia te ya xtal ta pajel chaʼbeje. Te ejemplo sok te pʼijubtesel la yakʼbonkotik te jmeʼ jtatkotik la skoltayotik swenta kʼux la kaʼiykotik ta koʼtankotik te Jehová. Joʼon sok te jwix Dorothy ochotik ta jcholkʼopetik te kʼalal wakeb kaʼbilalkotik-a. Ta 1943 la jpas jba matricular ta Pʼijubtesel yuʼun Scholel skʼop Dios te mato jaluk sjajchel-a.

Kʼax mukʼ skʼoplal kuʼunkotik te mukʼul tsoblejetike. Yato xjul ta koʼtan jun mukʼul tsoblej ta 1949 te la yichʼ pasel ta Sioux Falls (Dakota del Sur).  Ta tsoblej-abi te hermano Grant Suiter la skʼases te discurso «¡Es más tarde de lo que usted piensa! (¡Kʼaxemtoxan nopol te bitʼil akuyoj te yorail te slajibale!)». La schol ta sdiscurso te spisil te machʼatik yakʼoj skuxlejalik ta stojol Dios ya skʼan te ya stuuntesik skuxlejalik ta scholel te lek yachʼil kʼop ta swenta te Ajwalinel yuʼun te Diose. Ta spatilal te mukʼul tsoblej-abi, la kakʼ jba ta abatinel ta stojol Jehová. La kichʼ jaʼ ta yan mukʼul tsoblej tal yuʼun cheb kʼajkʼal ta 12 yuʼun noviembre ta 1949 ta Brookings. Jaʼ swenta-abi te ayon sok te yantik ta sna wakax te kʼalal ay sik-ae te la kalbey skʼoplal ta sjajchibale. Tey la kichʼkotik jaʼ ta tanke te pasbil ta takʼin.

Patil la jnop te ya jkʼan ya x-ochon ta precursor. La jach spasel ta 1 yuʼun enero ta 1952 te kʼalal ay 15 kaʼbilal-a. Te Biblia jich ya yal: «Te machʼa ya sjoquin te machʼatic pʼij yoʼtanic, ha nix hich pʼij ya xcʼoht». Ta melel ta jfamilia bayal te machʼatik pʼijik sok te lek ya yilik te ya x-ochon ta precursor (Proverbios 13:20). Jaʼ bayal la jokin ta scholel skʼop Dios te jtajun Julius te ay 60 yaʼbilal-a. Manchukme jaʼ bayalxan yaʼbilal te bitʼil te joʼone bayal ya jmulankotik sjokinel jbakotik ta scholel te skʼop Diose. Bayal bin la jnop ta stojol, melel bayal te bin snopoj spasel ta leke. Te jwix Dorothy maba jaluk ta patil och ta precursora-euk.

Te kʼalal tutonto-ae, te jmeʼ jtate kʼayemik ta yikʼel yuʼun ya xjilik ta jnatik te superintendenteetik yuʼun circuito sok te yinamike. Te Jesse sok te yinam Lynn Cantwell jaʼ chebik te bayal la skoltayonike. Ya smel yoʼtanik ta jtojol sok ya yakʼbonik yip koʼtan. Kʼalal te hermanoetik-abi ya yulaʼtayik jun kongregasion te nopol aye, ay ya yikʼonik yuʼun ya jokinik ta scholel skʼop Dios. Bayal ya jmulan te ya jokinike. Jich ya jkʼan te jaʼ ya xbajtʼ ta koʼtan te abatinel ta stojol Dios te bitʼil ya spasik sok te ya x-ochon ta precursore.

Te yan superintendente tal kuʼunkotik ta patil jaʼ te hermano Bud Miller. Te yinam jaʼ Joan sbiil. Te joʼone ay 18 kaʼbilal-a te kʼalal la yulaʼtayik te jkongregasione. Ta yorail–abi yakon ta ikʼel ta ofisina yuʼun soldadoetik, te jaʼ te banti ya yalik machʼa ya x-och ta soldadoil. Te soldadoetik ya skʼanik te ya jpas te bin skontrainej sba sok te mantalil la yakʼ jilel te Jesús ta swenta te maba ya jchʼik jbatik ta politika (Juan 15:19). Te bin ya jkʼan te joʼone jaʼ te ya kakʼ jba ta scholel te lek yachʼil kʼop yuʼun te Ajwalinele. Jaʼ yuʼun la jkʼanbey te soldadoetik te jichuk ya yakʼonik jilel te bitʼil machʼa ya x-aʼtej ta stojol Dios.

 Kʼax bayal la yakʼbon stseʼelil koʼtan te kʼalal la yalbon te hermano Miller te ya sjokinon bael ta ofisina yuʼun soldadoetik. Te hermano Miller jaʼ jtul winik te maba ya xiw sok maba ya xkʼexaw ta stojol te yantike. Jaʼnix jich ya snaʼ ta lek skʼoplal te Bibliae. La yakʼbon bayal yip koʼtan te la sjokinone. ¿Bin lokʼ yuʼun-a? Ta slajibal talel te jaʼbil 1954 te ofisina yuʼun soldadoetik la yalik te jich ya xjilon bitʼil te machʼa ya x-aʼtej ta stojol Dios te jichnix jkʼanoje. Te bitʼil jich kʼot ta pasele, bayalxan te bin juʼ kuʼun spasel ta stojol te Jehová.

Patil la yikʼonik ta aʼtel ta Betel ta Hacienda Watchtower de Staten Island (Nueva York). Tey aʼtejon oxeb jaʼbil. Bayal te bin lek kʼax kuʼun te jayeb kʼajkʼal aʼtejon sok te machʼatik «pʼij yoʼtanic».

Ta Hacienda Watchtower de Staten Island tey ay-a te radio WBBR. Te testigoetik yuʼun Jehová la stuuntesik te radio-abi ta 1924 kʼalalto ta 1957. Tut jtsojb hermanoetik ya x-aʼtejotik ta hacienda, ay ta 15 kʼalal ta 20 ta tul ya x-aʼtejonkotik tey-ae. Jteb ma jpisiltik keremonkotik te jich maʼyuk bin lek ya jnaʼkotik, jaʼukmeto jokinojkotik-a jtul hermano te tsabil te ya xbajtʼ ta chʼulchan te Eldon Woodworth sbiile. Jich kʼot bitʼil jtatkotik, bayal bin la yakʼ jnopkotik. Te kʼalal ay kʼop kuʼunkotik-a te hermano jich ya yalbotik: «Ta melel chajp ta ilel te bin juʼem yuʼun spasel te Kajwaltik ta swenta te machʼatik ya stuuntes ta aʼtele».

Jaʼnix jich tey ayin sok joʼonkotik te hermano Frederick Franz te bayal la skoltayotik. Jaʼ jtul winik te kʼax pʼij te ya snaʼ swentail ta lek te Bibliae. Jaʼnix jich ayonkotik ta yoʼtan. Te machʼa ya spas te jweʼelkotik jaʼ te Harry Peterson. Te mero sjol sbiile jaʼ Papargyropoulos, jaʼukmeto jaʼ kʼun ya kaʼiykotik yalbeyel Peterson. Jaʼnix jich tsabil yuʼun ya xbajtʼ ta chʼulchan sok bayal ya smulan scholel skʼop Dios. Kʼax lek ya spas-a te yaʼtel ta Betel sok spisil-ora mukʼ skʼoplal la yil te scholel skʼop Dios. Ta jujun u ya yijkʼitay bayal ta cien revistaetik ta skʼab te ants winiketike. Jaʼnix jich ya snaʼbey swentail ta lek te Biblia sok ya sutbotik bayal jojkʼoyeletik yuʼun Biblia te ya jpasbeykotik-ae.

Tey ta hacienda ya jpasbeytik spoxil sit teʼetik sok itaj swenta ma xkʼaʼ. Ta jujun jaʼbil ya yichʼ butʼel 45,000 lataetik te jteb ma sta jun litro ta jujun te jaʼ ya stuuntesik te machʼatik ya x-aʼtejik ta Betel. Te joʼone ya x-aʼtejon-a sok te hermana Etta Huth te  lom kʼax pʼije. Jaʼ la spas te receta te ya yal bin-utʼil ta chajpanel te sit teʼetik sok te itaj. Tsobol hermanaetik te nopol ay skongregasionik ya xtal skoltayotik ta aʼtel, te hermana Etta jaʼ ya skoltaylan ta schapel-a te aʼtelile. Manchukme te hermana Etta ya snaʼ ta lek spasel te aʼtelil ta skʼejel ta lata te weʼelile, spisil-ora la yichʼ ta mukʼ te hermanoetik te ya swentainik te hacienda. Kʼax lekil ejemplo la yakʼ kiltik ta jpisiltik.

Te Angela Romano (Angie) jaʼ jtul achʼix te ya xtal skoltayotike. Jaʼ koltayot yuʼun te hermana Etta ta snaʼbeyel sba te Jehová. Te joʼon sok te Angie nujpunotik ta abril ta 1958, ta jchebalkotik abatinemotik ta stojol Jehová 58 jaʼbil. Te bitʼil jun yoʼtan te Angie ta stojol Jehová yakʼbeyoj yip te jnujpuneltike. Jaʼ jtul pʼijil ants, sok ya xjuʼ ya kakʼ smukʼul koʼtan ta stojol manchukme ay bin tulan ya xtal ta jtojolkotik.

Kʼalal la yichʼ chonel ta jaʼbil 1957 te na te banti ay-a te radio WBBR ta Staten Island, aʼtejon jteb tiempo ta Betel yuʼun Brooklyn. Kʼalal nujpunon sok te Angie lokʼon ta Betel. Aʼtejonkotik ta jchebalkotik ta precursoril oxeb jaʼbil ta Staten Island. Jun tiempo aʼtejonto sok te machʼa la smanik te radio te WPOW la yakʼbeyik sbiile.

Te joʼon sok te Angie maba la jletik bayal jbiluk-kotik, melel ma jkʼankotik te ay bin ya smakotik yuʼun ya xbootik te banti ya kichʼtik kʼanele. Jich yuʼun ta 1961 juʼ ochotik ta precursor espesial ta Falls City (Nebraska). Te kʼalal mato jaluk jkʼoeltik tey-ae, la kichʼtik ikʼel jun u ta South Lansing (Nueva York) ta Pʼijubtesel yuʼun Spasel yaʼtel Dios. Kʼax bayal la jmulankotik te pʼijubtesel la kichʼtik tey-ae sok la jkuykotik te ya sujtotik bael ta Nebraska te kʼalal ya xlaj koʼtantike. Jaʼ yuʼun yan la kaʼiy jbakotik te kʼalal la kichʼtik tikunel ta Camboya jich bitʼil misioneroil. Ta tʼujbil lugar-abi te ay ta sureste yuʼun Asia bayal bintik yachʼil la kilkotik, la kaʼiykotik sok bayal bintik yachʼil la jpaskotik. Koʼtan ya jcholkotik te lek yachʼil kʼop yuʼun te Ajwalinel ta nasion-abi.

Jaʼukmeto ta yorail-abi, ay bin jelon ta swenta te politika yuʼun te Camboya, jich yuʼun bootik ta Vietnam del Sur. Kʼalal ayix cheb jaʼbil te ayonkotik tey-ae la stsakon tulan chamel, mel-oʼtantik sba te bitʼil sujtonkotik yuʼun ta Estados Unidos. Maba ora lekubon. Te kʼalal lek la kaʼiyix jbae la jachtik yan buelta te aʼtelil yuʼun precursoril.

Ta marzo yuʼun te jaʼbil 1965 jajchon ta aʼtel jich bitʼil superintendente. Te joʼon sok te Angie 33 jaʼbil aʼtejotik ta yanyantik circuito sok distrito sok koltaywanotik ta schajpanel mukʼul tsoblejetik. Bayal la jmulan spasel te aʼtelil-abi, melel te mukʼul tsoblejetik spisil-ora bayal skʼoplal ayinem kuʼun. Ta cheʼoxeb jaʼbil la kulaʼtaykotik kongregasionetik ta mukʼul jpam lum Nueva York sok ta sjoyobal, bayal mukʼul tsoblejetik kʼax kuʼunkotik ta Estadio de los Yankees.

Te joʼon sok te Angie bayal aʼtelil te wokol ta pasel la kichʼtik akʼbeyel te jayeb jaʼbil kʼaxemixe. Ta 1995 la kichʼ ikʼel yuʼun ya kakʼ pʼijubtesel ta Escuela de Entrenamiento Ministerial. Oxeb jaʼbil ta patil la kichʼtik  ikʼel ta Betel. Kʼax tseʼel koʼtan te bitʼil chaʼsujton ta Betel te banti la jach te abatinel ta stojol Dios ta spisil-ora te banti ayix 40 jaʼbil jlokʼele. Jun tiempo aʼtejon ta Departamento yuʼun Servicio sok la kakʼ pʼijubtesel ta chaʼoxchajp pʼijubtesel ta swenta skʼop Dios te ya yakʼ te organisasion kuʼuntike. Ta jaʼbil 2007 te Jtsojb Jwolwanejetik la sjachik te Departamento de Escuelas Teocráticas yuʼun jaʼ ya schajpan te pʼijubtesel te ya yichʼ akʼel-a ta Betel. Ta cheʼoxeb jaʼbil joʼon la jwentain te departamento-abi.

Mato ayuk bayal jaʼbil te bayal bintik yichʼoj jelontesel ta pʼijubtesel te ya yichʼ akʼel ta Betel. Te Pʼijubtesel ta swenta Ancianoetik jajch ta pasel ta 2008. Ta cheb jaʼbil tal ta patil, kʼaxem ta 12,000 ta tul ancianoetik kʼotik ta pʼijubtesel-abi ta Patterson sok ta Betel yuʼun Brooklyn. Te pʼijubtesel-abi yakto ta akʼel ta yantik lugar. Ta 2010 te Escuela de Entrenamiento Ministerial la yichʼ jelbeyel sbiil ta Escuela Bíblica para Varones Solteros sok la yichʼ jachel yachʼil pʼijubtesel te la sbiilin Pʼijubtesel yuʼun sKʼop Dios ta swenta te Jnopojeletik te Nujpunemikixe.

Ta septiembre yuʼun 2014 jun-nax kʼot te cheb pʼijubtesel-abi, la yichʼ naʼbeyel sba jich bitʼil Pʼijubtesel ta swenta te Machʼatik yaʼtelinejik scholel skʼop Dios. Ya xjuʼ xbajtʼik tey-a te machʼatik nujpunemik, hermanoetik sok hermanaetik te mato nujpunemike. Ta swolol Balumilal bayal hermanoetik akʼbotik bayal stseʼelil yoʼtanik te kʼalal la snaʼik te ya yichʼ akʼel te pʼijubtesel-abi ta slumalike. Ya yakʼ stseʼelil koʼtantik te bayalikxan yato yichʼik te pʼijubtesel-abi. Ya yakʼbon stseʼelil koʼtan snaʼbeyel sba hermanoetik te ay bin sjelojik ta skuxlejalik swenta ya xjuʼ ya yichʼik te pʼijubtesel-abi.

Te kʼalal ya xjul ta koʼtan bin yilel kʼaxem te jkuxlejal jaʼto talel te kʼalal la kichʼ jaʼ te kʼalal bayal sik ta snaʼ wakax kʼalalto ta ora ini, ya kalbey bayal wokol te Jehová ta swenta te la yakʼ jnaʼbey sba bayal machʼatik pʼijike. Jaʼ la skoltayonik ta snaʼbeyelxan sba ta lek te Jehová sok ta abatinel ta lekxan ta stojol. Ay te machʼatik pekʼelxan yaʼbilalik te bitʼil te joʼone, ay yantik te jaʼ ayxan yaʼbilalike. Bayal ta tul yanyantik stsʼumbalik. Jaʼukmeto te bin ya spasik ta skuxlejalik la yakʼbon kil te kʼux ta yoʼtanik ta melel te Jehová. Kʼax tseʼel koʼtan te bitʼil ay tsobol kamigotak ta lum yuʼun Jehová te pʼijik te bayal bin ya yakʼbonik jnope.