Te Arco yuʼun Tito yichʼoj cheb lokʼombaetik te ay bintik mukʼ skʼoplal ya yakʼ ta naʼel te kʼot ta pasel ta nameye. Pero jteb ma spisiluk te ants winiketik ma snaʼik te bin-utʼil snitojbey sba skʼoplal te arco ini sok te Bibliae. Te Arco yuʼun Tito jich kʼoem bitʼil testigo te ma xkʼopoj pero ya yakʼ ta naʼel te yuʼun-nix ya xkʼot ta pasel-a te albilkʼopetik yuʼun te Bibliae.

Ta jaʼbil tal 30, te Wentainel yuʼun Roma jajch tal ta Britania, Galia (Francia) jaʼto ta Egipto. Spisil te banti la swentaine ayin lamalkʼinal sok bayal kʼulejalil te maʼyuk jich chiknaj ta patile. Pero ay jpam lum te namal ay ta Roma te kʼax bayal la stoy sbae, jaʼ te Judea.

Te Encyclopedia of Ancient Rome jich ya yal: «Ay chaʼoxchajp lumetik te ma lek la yaʼiyik te wentainel yuʼun te Romae, jich bitʼil te Judea. Te judioetik ilinemik yuʼun-a te wentainbilik yuʼun yan lume, melel ma x-ichʼbotik ta mukʼ te scostumbreike. Te romanoetik maba spisil-ora ya stsʼikbey te stoybailike». Bayal ta tul judioetik yakik ta smaliyel-a te ya xtal jtul Mesías yuʼun ya xkoltayotik lokʼel ta skʼab te chopol romanoetike sok te ya slekubtes te lum Israele. Pero ta jaʼbil 33, te Jesucristo la yal te ya yichʼ lajinel te Jerusalene.

Jich la yal te Jesuse: «Yame sta skʼajkʼalel te ya xtal akontratak te ya sjoytayat ta teʼetik te josbil sniʼe; yame awichʼ joytayel sok yame awichʼ utsʼinel ta bayuk. Te jaʼat sok te awal anichʼnabe yame awichʼ jinel koel kʼalalto ta lum, maba ya yijkitayik ta atojol jpʼijuk ton te kajal ya xjil ta sba yan ton, melel ma la awichʼbey swentail te bin-ora talat ta ilele» (Lucas 19:43, 44).

Te bin la yal te Jesuse yan-nax la yaʼiyik-a te jnopojeletike. Cheb kʼajkʼal ta patil te kʼalal yakik ta yilel-a te templo ay jtul te jich la yale: «Maestro, ¡ilawil!, ¡tʼujbiliknax te mukʼul tonetik sok te mukʼul naetike!». Ta melel, yuʼun-nix ay mukʼul tonetik yichʼoj-a te templo te ay 11 metro snajtil, 5 metro spimil sok 3 metro stoyolil. Pero jich albotik yuʼun te Jesuse: «Spisil te bin yakex ta yilel ta ora ini yame sta yorail te maʼyuk jpʼijuk ton te kajal ya xjil ta sba yan ton. Spisil ya yichʼ jinel» (Marcos 13:1; Lucas 21:6).

Jich la yalxan: «Jich yuʼun, te kʼalal ya awilik te joytaybilix yuʼun soldadoetik te Jerusalén, naʼaikme te yuʼun nopol ya yichʼix lajinele. Jich yuʼun, te machʼatik ayik ta Judea, akʼa anukik bael ta witstikil; te machʼatik ayik ta yolil te Jerusalén, akʼa lokʼukik bael tey-a, jaʼnix jich te machʼatik baem ta skʼinalik mame sujtikix ochel tey-a» (Lucas 21:20, 21). ¿Kʼotbal ta pasel te bintik la yal te Jesuse?

Ay 33 jaʼbil la stsʼikik te judioetik te tulan wentainel yuʼun te Roma. Ta jaʼbil 66, te Gesio Floro la yelkʼan takʼin ta stsobojibal smajtan Dios ta templo, jaʼ ochem ta gobernador ta Judea-a. Jaʼ te bin ilinikxan yuʼun te jtoyba judioetike. Jaʼ yuʼun bajtik ta Jerusalén ta smilel te soldadoetik yuʼun Roma te yakik ta skanantayel-a te lume sok la yalik te ya yakʼ sbaik ta libree.

 Oxeb u ta patil, kʼaxem ta 30 mil ta tul soldadoetik yuʼun Roma talik ta Jerusalén ta skomel te toybail jajchem tey-a, jaʼ wolbilik tal yuʼun te Cestio Galo. Ta oranax ochik ta Jerusalén sok la sjutik te stsʼajkʼul te temploe. Pero ma xnaʼbaj te bin yuʼun sujtik baele. Te jtoyba judioetik la snutsik bael ta oranax te soldadoetike. Jaʼ te bin koltayotik yuʼun te jchʼuunjeletik ta spasel te bin la yal te Jesuse, lokʼik ta Jerusalén anik bael ta witstikil ta jejch mukʼul jaʼ Jordán (Mateo 24:15, 16).

Jun jaʼbil ta patil, te soldadoetik yuʼun Roma sujtik ta skontrainel te Judea, pero ta ora ini jaʼ wolbilikix tal yuʼun te Vespasiano sok te Tito te snichʼane. Te kʼalal mato ayuk bayal tiempo slajel-a te mukʼul ajwalil Nerón ta jaʼbil 68, te Vespasiano sujt ta Roma yuʼun och ta ajwalil. Jich yuʼun te skontrainel te Judea jaʼ jil ta skʼab te Tito sok la swentain te 60 mil ta tul soldadoetike.

Ta junio yuʼun jaʼbil 70, te Tito la stikun te soldadoetik ta stsʼetel te mukʼul teʼetik ta Judea, jich la sjoytayik 7 kilómetro te Jerusalén ta teʼetik te jostiklanbil lek sniʼe. Oxeb u ta patil, te romanoetike yelkʼanojikix spisil-a te bintik ay ta Jerusalén sok ta templo, patil la schikʼik jilel. Jich bitʼil la yal te Jesuse maʼyuk jilel junuk ton te kajal jilel ta sba yan ton (Lucas 19:43, 44). Ay yichʼoj ajtayel te jteb ma sta 500 mil ta tul ants winiketik lajik ta Jerusalén soknix ta sjoyobal.

Ta jaʼbil 71, te Tito sujt ta Italia sok la yichʼ ichʼel ta mukʼ yuʼun te ants winiketike. Spisil lokʼik ta spasbeyel skʼinul te mukʼul tsalaw la spasik te maʼyuk jich spasojik ta capital yuʼunik-ae.

Te ipal ants winiketike chajpnax la yilik-a te tʼujbil kʼulejalil te kʼax ta calleetik yuʼun Roma. La yilik te barcoetik te elkʼanbilik tale, te bintik la slokʼesik tal ta templo yuʼun Jerusalén soknix yak ta akʼel ta ilel te bin-utʼil la yakʼik guerra te soldadoetike.

Te kʼalal laj ta jaʼbil 79 te Vespasiano, jaʼ och jilel ta mukʼul ajwalil te Tito. Pero cheb jaʼbil ta patil ajkʼnax laj bael. Te Domiciano te yijtsʼin te Tito, jaʼ och jilel ta ajwalil sok maba kʼax bayal tiempo la spasbey jun arco ta stojol te Tito.

Bayal ta mil ta tul ants winiketik chajpnax ya yilik-a te Arco yuʼun Tito te kʼalal ya yulaʼtayik ta jujun jaʼbil te Romae. Ay machʼatik ya yalik te jaʼ jun tʼujbil aʼtelil te la yichʼ pasele, ay yantik ya yalik te tey ya xchiknaj ta ilel-a te yip te bitʼil wentainwan te Romae sok ay yantik ya yalik te jaʼ ta swenta snaʼojibal te bitʼil la yichʼ lajinel te Jerusalén sok te templo yuʼune.

Pero te machʼa ya snop ta lek te Biblia, te Arco yuʼun Tito ay bin mukʼ skʼoplal ya yakʼ ta nopel. Jaʼ testigo kʼoem te ma xkʼopoj te ya yakʼ ta ilel te yuʼun-nix ya xkʼot ta pasel-a te albilkʼopetik ta Biblia, te ya xjuʼ ya smukʼulin koʼtantik sok te yuʼun-nix talem ta stojol Dios-ae (2 Pedro 1:19-21).